Edward Maleszyk
Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur
NOWE TRENDY W PROCESACH KONCENTRACJI I INTEGRACJI HANDLU W POLSCE
Streszczenie: Obserwowane ostatnio zmiany w procesach koncentracji i integracji handlu w Polsce przybliżają je coraz bardziej do prawidłowości występujących w krajach wysoko rozwiniętych. Systematyczne badania i analizy IBRKK pozwalają na zidentyfi kowanie no- wych trendów i przyspieszenia rozwoju koncentracji i integracji handlu, głównie dzięki na- silającym się fuzjom i przejęciom przedsiębiorstw lub ich części. W konsekwencji wyodręb- niają się coraz silniejsze związki kapitałowe fi rm z sieciami handlowymi, doprowadzające do przejrzystości rynku. Towarzyszy temu rozwój wielkopowierzchniowych obiektów oraz ośrodków handlowych, odzwierciedlający kierunki ekspansji fi rm sieciowych. Osłabienie koniunktury gospodarczej spowodowało wprawdzie zwolnienie tempa koncentracji i inte- gracji handlu, ale utrzymały się kierunki zmian jakościowych. W opracowaniu (ze względu na limitowaną objętość) skupiono uwagę na koncentracji i integracji handlu detalicznego, przedstawiając główne trendy nowego etapu rozwoju tych procesów, a w szczególności pogłębiającej się koncentracji i integracji kapitałowej, wzrostu pozycji przedsiębiorstw sieciowych wieloformatowego handlu, ewolucji form integracji w kierunku związków kapitałowych i systemów franchisingowych, postępującego rozwoju ośrodków handlowych.
Słowa kluczowe: koncentracja, integracja, handel detaliczny, związki kapitałowe, franchising.
Wstęp
W kontynuowanych przez Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur bada- niach nad procesami koncentracji i integracji w handlu w Polsce skupiono uwagę na zidentyfi kowaniu nowych trendów rozwoju tych procesów, przede wszystkim o charakterze jakościowym1.
1 Wieloletnie badania w tym zakresie prowadził były Instytut Rynku Wewnętrznego i Konsumpcji, obecnie Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur. Ich wyniki były publikowane w corocznych raportach, ostatnio w ich syntezie: [Kłosiewicz-Górecka 2009].
W opracowaniu przedstawiono najważniejsze wątki wyników badań odnoszą- ce się do głównych trendów rozwoju koncentracji i integracji handlu w Polsce, a mianowicie:
– pogłębiania się koncentracji i integracji kapitałowej, dla której czynnikiem dynamizującym są przejęcia i fuzje,
– rosnącej pozycji sieciowych przedsiębiorstw handlowych zarówno na rynku artykułów częstego zakupu, jak i na branżowych rynkach artykułów nieżyw- nościowych,
– ewolucji form integracji organizacyjnej w kierunku związków kapitałowych, – dynamicznego rozwoju ośrodków handlowych.
Ze względu na limitowaną objętość tekstu w opracowaniu skupiono uwagę na zagadnieniach koncentracji i integracji w handlu detalicznym.
1. Rola przejęć i fuzji w rozwoju koncentracji i integracji kapi- tałowej
Badania potwierdzają, że w wyniku pogłębiającej się koncentracji i integracji ka- pitałowej, a także organizacyjno-funkcjonalnej wyodrębniają się i rozwijają duże przedsiębiorstwa bądź związki przedsiębiorstw z sieciami handlowymi. W prak- tyce formy koncentracji i integracji organizacyjnej oraz kapitałowej przenikają się, co w konsekwencji prowadzi do tworzenia się coraz silniejszych spółek lub grup kapitałowych z sieciami handlowymi. Decydującym czynnikiem sprawczym dynamizującym ten proces są nasilające się przejęcia i fuzje. W latach 2007–2008 odnotowano wiele spektakularnych transakcji w tym zakresie; ich większa skala i szerszy zakres w porównaniu do lat poprzednich świadczą o zmianach zdecydowa- nie głębszych (tabela 1). Można przy tym zauważyć, że w 2009 roku omawianych transakcji było zdecydowanie mniej, na co – jak się wydaje – miały wpływ spo- wolnienie rozwoju gospodarczego oraz niekorzystna sytuacja na rynku fi nansowym i nieruchomości w Polsce, będące wynikiem światowego kryzysu fi nansowego.
Ponadto na ograniczenia działań konsolidacyjnych (poprzez fuzje i przejęcia), zwłaszcza wśród dużych fi rm sieciowych, szczególnie o zasięgu ogólnokrajowym, wywiera wpływ tzw. bariera antykoncentracyjna, ściśle przestrzegana przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w procedurach dopuszczających do kon- solidacji. Ma ona na celu zapobieżenie sytuacjom dominującej pozycji fi rmy na rynku lokalnym i tworzeniu monopolu. Przypadki tego rodzaju miały już miejsce na przykład przy przejmowaniu przez Jeronimo Martins Dystrybucja sieci sklepów dyskontowych Plus, z której część już pod nazwą Biedronka musiała być sprze- dana spółce Presspo (tabela 1). Należy sądzić, że czynnik ten zawęzi pole działań konsolidacyjnych w przyszłości do fi rm o zasięgu lokalnym i regionalnym oraz spowoduje, że duże przedsiębiorstwa sieciowe bardziej rozważnie przewidywać będą skutki tych działań.
Tabela 1. Znaczące fuzje i przejęcia w handlu artykułami częstego zakupu w latach 2000–2009
Rok Inwestor – fi rma przejmująca
Przejmowany podmiot
(sieć handlowa) Przedmiot transakcji
2000 Carrefour GB-Globi 26 supermarketów Globi
2001 Auchan Rewe-Billa 11 supermrketów Billa
2002 Tesco HIT-Dohle 13 hipermarketów HIT
2003 Ahold Jeronimo Martins – Jumbo 5 hipermarketów Jumbo Carrefour Delikatesy Frac
Rojal Markety Edeka – E-Discount 45 sklepów dyskontowych Carrefour Ahold-Hypernova 2 hipermarkety Hypernova 2004 Carrefour Ahold-Hypernova 13 hipermarketów Hypernova
Lekkerland Milo hurtownie Milo
BOS DLS S.A.,BOS S.A.,Sygel
Jol S.A.,Def Sp. z o.o.
fuzje spółek w łańcuch hurtowy o zasięgu ogólnokrajowym
2005 Tesco Juliusz Meinl 9 supermarketów
Eurocash KDWT akcje KDWT
BOS Berti sieci supermarketów Berti
i sklepów Rogalik
2006 Tesco Leader Price-Grupa Casino 142 supermarkety Leader Price Real-Metro AG Géant-Grupa Casino 19 hipermarketów Géant oraz 7
działek na nowe hipermarkety Grupa Eldorado (od IV
2007 zmiana nazwy na Emperia Holding
Eldorado i BOS fuzja dwóch spółek giełdowych
2007 Penta Investments (polsko- -czesko-słowacki fundusz inwestycyjny)
Żabka SA 1900 sklepów typu convenien- ce (wygody) Żabka
Carrefour Ahold 183 supermarkety i 12 sklepów
franczyzowych Albert, 15 hi- permarketów Hypernowa oraz inne nieruchomości w Polsce spółki Ahold
Eko Holding spółki detaliczne Roma, Astra, Asort oraz sieć fran- czyzowa Rabat Detal
30 sklepów spółek Roma, Astra i Asort oraz 305 – Rabat Detal (łącznie 335 sklepów) Jeronimo Martins Dystry-
bucja
Plus Discount 200 sklepów dyskontowych Plus
Emperia Holding fi rmy detaliczne: „Społem”
Tychy, Centrum, Maro Mar- kety, Euro-Sklep, Polka, Retail Services Poland oraz spółki dystrybucyjne: Sydo, Alpaga, Xema
36 sklepów „Społem” Tychy, 13 sklepów – Centrum, 18 sklepów Maro Markety, 265 sklepów Euro-Sklep, 74 skle- pów Polka, 27 sklepów Retail Services Poland (łącznie 433 sklepy)
Rok Inwestor – fi rma przejmująca
Przejmowany podmiot
(sieć handlowa) Przedmiot transakcji 2008 Emperia Holding Lewiatan Dolny Śląsk, Le-
wiatan Zachód, Lewiatan Orbita, Zatoka SA
89 sklepów Lewiatan Dolny Śląsk, 206 sklepów Lewiatan Zachód, 86-Lewiatan Orbita oraz 14 – sieci Zatoka (łącznie 395 sklepów)
Grupa Eurocash Mc Lane (sieć IGA) 3 centra dystrybucyjne, 11 ma- gazynów przerzutowych i 300 sklepów IGA
sieć detalistów Nasze Sklepy wykup większościowych udziałów sieci obejmującej 160 sklepów
Polska Grupa Supermarke- tów (poprzednio Warszaw- ska Grupa Supermarketów – Top Market)
Va Bank, Sieć Twój Sklep 7 sklepów spółki Bażantarnia i 9 supermarketów Ertom Tra- de (w 2007 r.); 11 supermarke- tów Va Bank i 15-Twój Sklep (w 2008 r.)
Bomi SA Rabat Pomorze i Firma Rast 1450 sklepów Sieci 34 należą- cej do Rabat Pomorze i 20 su- permarketów – fi rmy Rast Eko Holding Rabat Detal, Roma, Rast,
Asort
wykup większościowych udziałów wymienionych spółek z sieciami łącznie 335 super- marketów
2009 E. Leclerc Billa Polska (poprzednio spółka Minimal należąca do Rewe Polska)
25 supermarketów Billa (po- przednio Minimal)
Presspo Sp. z o.o. część sieci Biedronka nale- żącej do Jeronimo Martins Dystrybucja
35 sklepów dyskontowych Bie- dronka
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z fi rm.
W wyniku przejęć i fuzji zwiększają się zasoby (materialne i intelektualne) przedsiębiorstw sieciowych, co sprzyja lepszemu planowaniu strategicznemu, w szczególności wyborowi wariantu rozwoju optymalnie dostosowanego do wiel- kości i struktury zasobów oraz szans rozwoju wynikających ze zmian w otoczeniu rynkowym. Warto jednak zaznaczyć, że oprócz przejęć i fuzji podstawą rozwoju dla wielu sieciowych przedsiębiorstw handlowych są inwestycje. Strategię opartą na inwestycjach, czyli rozwoju organicznego, wybiera zdecydowana większość sieciowych przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym, choć niektóre z nich uczest- niczą również w konsolidacji opartej na przejęciach i fuzjach. Natomiast większe sieciowe przedsiębiorstwa rodzime zazwyczaj wiążą podstawy rozwoju z przed- sięwzięciami integracyjnymi.
cd. tabeli 1
2. Rosnąca pozycja sieciowych przedsiębiorstw handlowych
Analiza zmian poziomu sprzedaży detalicznej i liczebności dużych przedsiębiorstw sieciowych (o obrotach 100 mln zł i więcej) na tle sprzedaży detalicznej ogółem w latach 2000–2008 wskazuje na narastający w coraz szybszym tempie proces koncentracji i integracji handlu detalicznego w Polsce. Wyraża się to we wzroście wartości sprzedaży i liczby dużych sieciowych przedsiębiorstw, jak i ich udziale w rynku detalicznym. Dotyczy to fi rm detalicznych funkcjonujących zarówno na rynku artykułów żywnościowych, napojów i używek, jak i na branżowych rynkach artykułów nieżywnościowych. Wprawdzie w 2007 roku nastąpił przejściowy spadek liczby dużych fi rm sieciowych oraz udziału rynkowego fi rm sieciowych z arty- kułami nieżywnościowymi, jednak w dłuższej perspektywie, czyli od 2000 roku, odnotowano tendencje wzrostowe (Tabela 2). Trzeba wyjaśnić, że we wspomnianym 2007 roku – w wyniku fuzji i przejęć – wystąpiło osłabienie pozycji niektórych fi rm największych, skutkujące przejściowym spadkiem ich wydajności i obrotów.
Tabela 2. Zmiany poziomu sprzedaży detalicznej w sieciowych przedsiębiorstwach handlowych (o obrotach 100 mln i więcej zł) w Polsce w latach 2000–2008 (ceny bieżące)
Wyszczególnienie
Jed- nostka
miary
2000 2005 2006 2007 2008
Sprzedaż detaliczna ogółem mln zł 361 882,0 416 159,5 446 247,4 497 696,9 564 665,0 Z tego:
– żywności, napojów i używek mln zł 151 102,0 181 488,0 168 006,2 180 605,2 214 085,8 – artykułów nieżywnościowych mln zł 210 780,0 251 767,0 278 241,2 317 091,7 350 579,1 Sprzedaż detaliczna przedsię-
biorstw o obrotach 100 mln i wię- cej zł ogółem
mln zł 43 966,6 101 269,6 117 446,5 115 988,3 153 932,1
Z tego:
– z żywnością, napojami i używ- kami
mln zł 10 274,9 34 614,6 38 947,0 42 643,1 48 638,1
– z artykułami nieżywnościowy-
mi mln zł 33 724,8 65 655,0 78 499,5 73 345,2 105 294,1 Udział sprzedaży przedsiębiorstw
o obrotach 100 mln i więcej zł % 12,2 24,3 26,3 23,3 27,3 Z tego:
– z żywnością, napojami i używ- kami
% 6,8 19,1 23,2 23,6 22,7
– z artykułami nieżywnościowy-
mi % 16,0 26,1 28,2 23,1 30,0
Liczba przedsiębiorstw o obro-
tach 100 mln zł i więcej ogółem l.b. 122 212 238 232 264 Źródło: opracowano na podstawie danych GUS.
Dynamiczny rozwój koncentracji i integracji odnotowuje się na detalicznym rynku artykułów częstego zakupu (FMCG). Dokumentują to dane o obrotach i za- sobach czołówki przedsiębiorstw i grup przedsiębiorstw handlowych ujmowanych w listach rankingowych2. Zestawiono na ich podstawie listę piętnastu największych przedsiębiorstw i grup przedsiębiorstw handlowych w Polsce, która od wielu lat obejmuje te same, ale zmieniające się miejscami przedsiębiorstwa i korporacje zagraniczne: Jeronimo Martins, Tesco, Carrefour, Auchan, Real, Grupa Schwarz, Żabka, ITM Intermarche, E. Leclerc, oraz fi rmy rodzime: spółdzielnie zrzeszone w Krajowym Związku Rewizyjnym Spółdzielni Spożywców „Społem”, Grupa Eurocash, Grupa Emperia, Zrzeszenie Kupców i Producentów Lewiatan’94, Ruch SA, Polomarket Sp. z o.o. Wymienione fi rmy rozwijają różne formy handlu wielko- powierzchniowego: hipermarkety, supermarkety oraz inne formy masowej obsługi, jak sklepy dyskontowe i convenience. Tylko niektóre koncentrują działalność na jednoformatowym handlu, na przykład Jeronimo Martins na handlu dyskontowym (sieć Biedronka), Żabka z siecią sklepów convenience. Będący wyznacznikiem koncentracji kapitałowej – udział przychodów 15 największych przedsiębiorstw (grup przedsiębiorstw) w detalicznym rynku artykułów żywnościowych, napojów i używek w Polsce dynamicznie rośnie, na co wskazują dane zawarte w rysunku na następnej stronie.
Przejściowe zwolnienie tempa koncentracji w 2009 roku związane było z osła- bieniem koniunktury gospodarczej i niższą dynamiką obrotów niektórych fi rm sieciowych. W latach 2005–2009 omawiana grupa 15 największych przedsiębiorstw (grup przedsiębiorstw) zwiększyła swój udział w detalicznym rynku artykułów żywnościowych, napojów i używek w Polsce z 26,4% do 42,1%, czyli o 15,7 punktu procentowego.
Do wzrostu udziału rynkowego 15 największych fi rm sieciowych przyczynił się ostatnio znaczący postęp w procesach koncentracji i integracji kapitałowej przed- siębiorstw krajowych. W ten sposób na przykład Grupa Eurocash (fi rma hurtowa i operator sieci sklepów ABC i Delikatesy Centrum), wykupując w 2007 roku spółkę hurtową Mc Lane z siecią afi liowanych sklepów IGA, umocniła swoją pozycję wśród największych przedsiębiorstw handlowych w Polsce, z potencjalnymi po konsolidacji obrotami w wysokości około 5,5 mld zł3. Podobnym przykładem jest Grupa Emperia, która dokonała w latach 2007–2008 wiele spektakularnych prze- jęć. W ich wyniku powstała rozbudowana, złożona struktura kapitałowa 9 spółek hurtowych i 12 detalicznych o potencjalnych obrotach 5,8 mld zł4.
2 W opracowaniu wykorzystano listy rankingowe publikowane przez dziennik „Rzeczpospolita”
w dodatku: Lista 500 największych fi rm w Polsce (w kolejnych latach 2006–2010), a także przez tygodnik „Polityka” w dodatku: 500 największych polskich fi rm (w latach 2006–2010).
3 Grupa Eurocash. O nas, http://www.eurocash.com.pl.
4 Grupa Handlowa Emperia – O nas, http://www.emperia.pl.
Wykres dotyczy następujących przedsiębiorstw (grup przedsiębiorstw) – w kolejności według poziomu przycho- dów w 2009 roku: Jeronimo Martins, Tesco, Grupa Schwarz (Kaufl and i Lidl),„Społem” KZRSS, Carrefour, Grupa Eurocash, Auchan, ZKiP Lewiatan’94, Grupa Emperia, Real (Metro), Ruch, ITM Intermarche – Grupa Muszkie- terów, Polomarket, Żabka, Zrzeszenie E. Leclerc
Udział przychodów 15 największych (TOP 15) i w tym 10 (TOP 10) przedsiębiorstw (grup przedsiębiorstw) handlowych w detalicznym rynku artykułów żywnościowych, napojów i używek w Polsce w latach 2005–2009*
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z fi rm i z GUS
Oprócz przedsiębiorstw wzmacniających swój potencjał rozwoju w gronie największych fi rm sieciowych znajduje się także ogólnokrajowa organizacja zrze- szająca 277 spółdzielni w Krajowym Związku Rewizyjnym Spółdzielni Spożyw- ców „Społem” (KZRSS). Obejmując największą polską sieć sklepów ogólno- spożywczych (około 4 tys.), organizacja ta jest słaba i nieefektywnie zarządzana.
Wielokrotne próby usprawnienia zaplecza logistycznego i systemu zaopatrzenia, a także stworzenia dobrze kojarzonej marki „Społem”, identyfi kowanej z rozwią- zaniami ujednoliconej sieci „Znajomy Sklep”, nie powiodły się. Powołana w tym celu w 2006 roku, a w roku następnym głęboko zrestrukturalizowana Krajowa Agencja Handlowa jako centrala zakupowo-logistyczna ogłosiła na początku 2008 roku upadłość. Do przyczyn niepowodzenia projektu KAH zalicza się: bariery psychologiczne odgórnej integracji spółdzielni (obawy wielu prezesów spółdzielni o utratę tożsamości i samodzielności), słabe zainteresowanie integracją wśród du- żych spółdzielni, zbyt mała skala działań związanych z ukształtowaniem centrali zakupowo-logistycznej i sieci „Znajomy Sklep”, a także opór wielu spółdzielni przed wprowadzanymi zmianami. Dotychczas znacznie lepsze rezultaty osiągają spółdzielnie integrujące się lokalnie, na przykład połączone w jeden podmiot (w 2008 roku) Widzewska i Poleska Spółdzielnia „Społem” w Łodzi5.
5 Rola KAH „Społem”, Konsolidacja sklepów „Społem”, http://www.kah.pl.
47,9
58,9
73,7
93,2 94,8
26,4
35,1 40,8 43,5 42,1
21,1 28,8 34,3 37,6 36,1
38,2
48,4
61,9
80,5 81,2
2005 2006 2007 2008 2009
SU]\FKRG\ZPOG]á±723 ZW\PSU]\FKRG\723±ZPOG]á
SURFHQWRZ\XG]LDáZU\QNX±723 ZW\PSURFHQWRZ\XG]LDáZU\QNX±723
3. Ewolucja form integracji
Na rosnącą pozycję rynkową sieciowych przedsiębiorstw handlowych (zwłaszcza największych) wywierają wpływ również zmiany form integracji. Rok 2007 – jak się wydaje – był przełomowy dla dokonujących się zmian jakościowych. Przeja- wiało się to w coraz większym zróżnicowaniu form, jak i pogłębianiu się procesu integracji handlu. Już w latach poprzednich dokonujące się procesy konsolidacyjne zintegrowanych sieci handlowych zdynamizowały przekształcanie się form inte- gracji organizacyjno-funkcjonalnej w związki kapitałowe.
Analiza przebiegu procesów integracji handlu pozwala na wyodrębnienie cha- rakterystycznych tendencji i zjawisk [Maleszyk 2009]:
– rośnie liczba prostych form integracji (zrzeszeń detalistów, grup zakupowych), które obejmują coraz to nowe obszary rynku (w ujęciu przestrzennym i branżo- wym); szczególnie dotyczy to wyspecjalizowanych sieci handlowych o lokalnym i regionalnym zasięgu działania,
– dynamicznie zwiększają się zasoby istniejących sieci zintegrowanych (funk- cjonujących zwłaszcza na rynku artykułów częstego zakupu) zarówno poprzez włączanie nowych członków (przedsiębiorców), jak też w wyniku przyłączania się tych sieci do silniejszych partnerów o zasięgu regionalnym, ponadregional- nym lub ogólnokrajowym,
– różnorodność i wielokierunkowość procesów konsolidacji przyczynia się do tworzenia coraz silniejszych zintegrowanych grup przedsiębiorstw handlowych, a także ich polaryzacji, z jednej strony systemów franczyzowych, z drugiej – złożonych struktur grup kapitałowych,
– pogłębianie się integracji organizacyjno-funkcjonalnej w kierunku związków kapitałowych powoduje wyłanianie się silnych grup kapitałowych (głównie o ro- dowodzie polskim), obejmujących zarówno różne formy integracji (najczęściej grupy zakupowe i sieci franczyzowe), jak i różne rodzaje sieci i formy handlu, – rodzime grupy kapitałowe (jako przejaw rozwiniętej integracji) już obecnie
stanowią przeciwwagę dla fi rm z kapitałem zagranicznym – głównych podmio- tów rynku artykułów częstego zakupu; dokonujące się wewnątrz nich zmiany wpływać będą na dalszy przebieg procesów integracyjnych w handlu w Polsce.
Procesy integracji wymienionych grup przedsiębiorstw z kapitałem polskim obejmują równolegle integrację organizacyjną i kapitałową, przy czym większość z nich dąży do związków kapitałowych, zachowując większą lub mniejszą auto- nomię zrzeszonych spółek.
4. Rozwój ośrodków handlowych
Procesom koncentracji i integracji kapitałowej towarzyszy dynamiczny rozwój ośrod- ków handlowych, zapewniających korzystne warunki lokalizacji sklepów. Z tego powodu w ich planowaniu i zagospodarowaniu uczestniczą sieciowe przedsiębiorstwa
handlowe. Biorąc udział w kształtowaniu struktury ośrodków, wywierają one wpływ na różnicowanie form handlu (w tym też wielkopowierzchniowego) i sieci sklepów w aspekcie branżowym i organizacyjno-funkcjonalnym. Dlatego też można przyjąć, że rozwój ośrodków handlowych sprzyja różnicowaniu form handlu, specjalizacji branżowej sklepów oraz ich rozwiązań w zakresie organizacji obsługi nabywców.
Analizę zmian ośrodków handlowych przeprowadzono na podstawie materiałów pochodzących z różnych źródeł wtórnych wobec braku odnośnych danych staty- stycznych GUS. Warto zaznaczyć, że Polska Rada Centrów Handlowych (PRCH) opracowała katalog ośrodków handlowych, który może stanowić podstawę do podjęcia systematycznych badań statystycznych. Tymczasem skorzystano z:
– monitoringu inwestycji związanych z budową ośrodków handlowych, który realizowany jest w ramach badań nad rozwojem rynku nieruchomości ko- mercyjnych, prowadzonych przez głównych członków PRCH: Cushman and Wakefi eld, DTZ Management Polska, CB Richard Ellis Polska, Colliers Inter- national, Jones Lang La Salle,
– danych portalu internetowego retailnet.pl, prowadzonego przez fi rmę Brog Me- dia Biznesu. Źródła te zawierają informacje o ośrodkach handlowych najczęściej o powierzchni o 5 tys. i więcej m kw. Nie są to jednak pełne dane, dlatego należy je przyjmować jako orientacyjne.
Niektóre fi rmy deweloperskie i zarządzające nieruchomościami zaczęły monitoro- wać inwestycje związane z budową ośrodków handlowych już pod koniec lat 90. XX wieku. W 2000 roku w byłym Instytucie Rynku Wewnętrznego i Konsumpcji podjęto pierwszą próbę zidentyfi kowania większości funkcjonujących i będących w budowie ośrodków handlowych w Polsce. W połowie tegoż roku funkcjonowało i znajdo- wało się w fazie budowy około 140 wielofunkcyjnych (szeroko asortymentowych) ośrodków handlowych zajmujących łączną powierzchnię około 1700 tys. m kw.
[Maleszyk 2000]. W następnych latach odnotowano zwiększającą się dynamikę rozwoju ośrodków handlowych, na co wskazują dane liczbowe zawarte w tabeli 3.
Tabela 3. Rozwój ośrodków handlowych w Polsce w latach 2002–2009
Wyszczególnienie 2002 2005 2006 2007 2008 2009
Liczba ośrodków handlowych 150 220 230 310 330 350
Powierzchnia w mln m kw. 2,9 4,4 4,8 5,7 6,3 6,9
Powierzchnia ośrodków handlowych przy-
padająca na 1000 mieszkańców w m kw. 74,0 115,0 125,0 150,0 165,0 180,0 Źródło: opracowano na podstawie danych z fi rm: Cushman and Wakefi eld, DTZ Management Polska, CB Ri- chard Ellis Polska, Colliers International, Jones Lang La Salle.
Wejście Polski do Unii Europejskiej zachęciło wielu nowych inwestorów za- granicznych do budowy ośrodków handlowych, chociaż istnieje w Polsce wiele barier spowalniających ich rozwój. Zalicza się do nich przede wszystkim: brak
miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i związany z tym niejasny status własnościowy potencjalnych działek dla budowy ośrodków, skomplikowane procedury administracyjne towarzyszące decyzjom lokalizacyjnym inwestycji budowlanych, a także konfl ikty między inwestorami ośrodków i władzami samo- rządu terytorialnego oraz gospodarczego, a także lokalnymi przedsiębiorstwami handlowymi, broniącymi przede wszystkim grupowych interesów.
Od kilku lat są uruchamiane w Polsce coraz większe ośrodki handlowe, bardziej zróżnicowane pod względem oferty asortymentowo-usługowej. Lata 2006–2009 od- znaczają się szczególną dynamiką rozwoju największych ośrodków, zarówno nowo uruchamianych, jak i rozbudowywanych oraz modernizowanych. Tendencja ta, zdaniem ekspertów, będzie się pogłębiała, gdyż remonty i rozbudowa istniejących ośrodków handlowych są konieczne w związku z konkurencją nowo budowanych ośrodków, które wyróżniają się nowoczesnymi rozwiązaniami funkcjonalnymi i architektoniczno-budowalnymi. W wielu nowych ośrodkach handlowych rośnie na przykład udział powierzchni części rekreacyjno-rozrywkowej, co sprawia, iż stają się bardziej atrakcyjne dla nabywców.
W ostatnim okresie zapoczątkowany został trend rozwoju wielofunkcyjnych ośrodków handlowo-usługowych nowej generacji (wzorowanych na projekcie ośrodka handlowo-usługowego autorstwa G. Sadouksa6 o nazwie Wrota Gaskonii koło Tuluzy), aktywizujących nowe obszary lub przyczyniających się do tworze- nia nowych dzielnic miasta. Trend ten jest reprezentowany przez (otwarty w 2004 roku) ośrodek handlowy Arkadia oraz realizowany projekt ośrodka Miasteczko Wilanów w Warszawie. Celem wymienionej nowej generacji ośrodków handlo- wych jest uszlachetnienie ich funkcji i przejęcie kreatywnej roli w kształtowaniu nowych struktur miejskich. Są one konkurencyjne w stosunku do monofunkcyjnych ośrodków ograniczających się do oferty handlowej (zwłaszcza tych skupiających wokół hipermarketu niewielkie galerie handlowe).
Obok wielofunkcyjnych ośrodków handlowych z szerokim udziałem funkcji rekreacyjno-rozrywkowych (zwłaszcza ośrodków budowanych w centrach miast) rozwijane są centra sklepów fabrycznych – faktory outlet centers (FOC) oraz parki handlowe.
Centra sklepów fabrycznych są kategorią wyspecjalizowanych ośrodków handlowych skupiających sklepy z towarami markowymi po obniżonych cenach (30–70% od średnio rynkowych). Parki handlowe są również wyspecjalizowanymi ośrodkami handlowymi, ale ich specjalizacja jest ukierunkowana na określoną grupę potrzeb nabywców (na przykład artykuły do wyposażenia mieszkań i ogrodu), zaś oferta cenowa – zbliżona do występującej w FOC.
Nowym zjawiskiem jest przekształcanie centrów fabrycznych w parki handlowe, co można zaliczyć do specyfi ki polskiego rynku. Ilustrują to dwa przykłady reali-
6 Guillaume Sadoux jest dyrektorem ds. planowania i projektowania inwestycji fi rmy Simon Ivanhoe należącej do Grupy BEG.
zowanych obecnie inwestycji: Futura Park Kraków jako II faza FOC należącego do fi rmy Neinver oraz Park Handlowy Kowale jako II faza Fashion House w Gdańsku.
Zainteresowania fi rm poszukujących powierzchni w parkach handlowych dotyczą przede wszystkim branży budowlanej, meblarskiej, dekoracyjnej, zaś w niewielkim stopniu odzieży i obuwia. Przewiduje się, że w związku ze stosunkowo niskimi kosztami najmu lokali parki handlowe mogą być w najbliższych latach atrakcyjnym miejscem lokowania działalności fi rm z wymienionych branż.
Rozwój ośrodków handlowych w warunkach kryzysowych wyraźnie zwolnił w związku z pojawieniem się problemów związanych z ich fi nansowaniem, a także z wynajmem części pomieszczeń. Wiele projektów ośrodków handlowych poddano weryfi kacji i w konsekwencji część z nich odłożono na później.
W latach 2008–2009 kontynuowany jest trend rozwoju ośrodków handlowych, przede wszystkim w miastach średniej wielkości. Według raportu fi rmy DTZ (Rynek powierzchni handlowych – Polska 2009) na ogólną liczbę około 330 ośrodków handlowych funkcjonujących w 2008 roku w Polsce (o łącznej powierzchni 6,3 mln m. kw.) 70 przypadało na ośrodki w miastach średniej wielkości (o łącznej powierzchni 1,3 mln m kw.). Warto podkreślić, że w roku 2008 wystąpił największy przyrost powierzchni ośrodków zlokalizowanych w miastach średniej wielkości, stanowiący 36% całkowitej ich podaży w skali kraju.
Zwolnienie tempa inwestowania w ośrodki handlowe w latach 2009–2010 oznacza, że część nowych projektów została przesunięta do późniejszej realizacji.
W efekcie podaż nowych ośrodków handlowych może być mniejsza niż w latach poprzednich. Warto zaznaczyć, że w latach 2006–2008 wystąpił najwyższy wzrost inwestycji związanych z rozpoczęciem budowy wielu ośrodków. Zgodnie z odro- czonymi efektami tych inwestycji można oczekiwać, że mimo przewidywanego spowolnienia inwestowania w latach 2009–2011 nie zmieni się zasadniczo dyna- mika rozwoju ośrodków handlowych.
Bibliografi a
Kłosiewicz-Górecka, U. (red.), 2009, Handel wewnętrzny w Polsce 1989–2009, IBRKK, Warszawa.
Maleszyk, E., 2000, Ośrodki handlowe w Polsce, Gospodarka Narodowa, nr 11–12.
Maleszyk, E., 2009, Zmiany w procesach koncentracji i integracji handlu w Polsce, Go- spodarka Narodowa, nr 5–6.
Marketbeat. Raport o rozwoju centrów handlowych w Europie, marzec 2010, Cushman &
Wakefi eld, Warszawa.
Raport o rynku nieruchomości handlowych, jesień 2008, Cushman & Waefi eld Warszawa.
Rynek powierzchni handlowych – Polska 2009, DTZ, Warszawa.
Rynek powierzchni handlowych w Polsce, wiosna 2008, CB Richard Ellis, Warszawa.
NEW TRENDS IN PROCESSES OF TRADE CONCENTRATION AND INTEGRATION IN POLAND
Summary: The recently observed changes in the processes of trade concentration and integration in Poland bring them closer and closer to the regularities occurring in the eco- nomically advanced countries. The systematic surveys and analyses carried out by IBRKK allow identifi cation of new trends and acceleration of development of trade concentration and integration, mainly owing to the growing number of mergers and takeovers of enter- prises or parts thereof. In result, there are separated stronger and stronger companies’ capital relationships with trade chains, leading to market transparency. This is accompanied by the growth of large outlets and shopping centres, refl ecting the directions of chain companies’
expansion. On the one hand slackened business conditions caused a slowdown in the pace of trade concentration and integration, but on the other hand directions of qualitative changes were retained. In his study the author (due to its limited size) focused his attention on retail trade concentration and integration, presenting the main trends of the new stage of development of these processes and, in particular, the deepening capital concentration and integration, growth of the position of chain enterprises of multiformat trade, evolution of forms of integration towards capital relationships and franchising systems, ongoing development of shopping centres.
