Kara umowna według Kodeksu cywilnego i według Zasad europejskiego prawa kontraktów

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 802. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Bogusława Gnela Katedra Prawa. Kara umowna według Kodeksu cywilnego i według Zasad europejskiego prawa kontraktów* 1. Wprowadzenie Skutki niewykonania zobowiązań regulują przepisy działu II tytułu VII Kodeksu cywilnego1, które mają również zastosowanie w razie niewykonania zobowiązań z umów wzajemnych, chyba że przepisy działu III tego tytułu stanowią inaczej (art. 487 k.c.). Te przepisy regulują w zasadzie skutki niewykonania zobowiązania wynikłe z okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność, a od tej zasady są tylko nieliczne wyjątki. Jako skutek niewykonania zobowiązania art. 471 i nast. k.c. przewidują odpowiedzialność odszkodowawczą dłużnika na zasadach ogólnych oraz skutki niewykonania zobowiązania spowodowane niemożliwością świadczenia i zwłoką dłużnika2. Pośród wspomnianych przepisów znajdują się art. 483–484 k.c., które regulują karę umowną. Ponieważ toczą się prace nad założeniami nowego Kodeksu cywilnego, w których problem ewentualnych zmian w unormowaniu kary umownej jest żywotny3, warto rozważyć czy te zmiany są konieczne, choćby z punktu widzenia unormowań Zasad europejskiego prawa kontraktów (PECL)4. Artykuł złożony do publikacji w lutym 2007 r.. *. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r., Kodeks cywilny, Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm.. 1. B. Gnela, Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (tzw. odpowiedzialność za produkt), Zakamycze, Kraków 2000, s. 134. 2. Por. Zielona księga – optymalna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, red. Z. Radwański, Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa 2006, s. 141 i nast., oraz s. 261 i nast. 3. Principles of European Contract Law – tłumaczenie w języku polskim opublikowano w KPP r. XIII, 2004, z. 3, s. 815 i nast. 4.

(2) Bogusława Gnela. 6. 2. Najważniejsze funkcje kary umownej uregulowanej w Kodeksie cywilnym Art. 483 § 1 k.c. zawiera normatywną definicję kary umownej. W literaturze nadal można spotkać określenie tej kary jako „odszkodowania umownego”, które jest wynikiem nawiązywania do tak nazwanego odszkodowania, uregulowanego w art. 82–85 Kodeksu zobowiązań 5. Wyrażany jest pogląd6, że synonimiczne używanie tych pojęć może budzić wątpliwości wobec faktu, że Kodeks cywilny reguluje karę umowną odmiennie, niż Kodeks zobowiązań regulował odszkodowanie umowne. Jednakże kara umowna stanowi rodzaj odszkodowania umownego, a zatem używanie zamiennie tych pojęć w języku prawniczym, bez nawiązywania do rozwiązań Kodeksu zobowiązań, nie wydaje się błędem. Normatywne ujęcie kary umownej w Kodeksie cywilnym z wielu jej funkcji daje pierwszeństwo funkcji kompensacyjnej. W myśl art. 483 § 1 k.c. można bowiem zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy. Przy ustalaniu wysokości kary umownej strony powinny zatem kierować się rozmiarem potencjalnej (prawdopodobnej) szkody. Ponadto co do zasady wyłączone jest żądanie przez wierzyciela odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary umownej (art. 484 § 1 zdanie 2 in principio k.c.). Tak unormowana kara ma charakter wyłączny, ale strony mogą postanowić, że wierzyciel będzie mógł żądać odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary umownej (art. 484 § 1 zdanie 2 in fine k.c.). Omawiane unormowanie kary umownej przesądza o jej funkcji delimitacyjnej, gdyż to strony decydują o zakresie funkcji kompensacyjnej tej kary, a jednocześnie o zakresie jej funkcji represyjnej7. Funkcja represyjna kary umownej znajduje odzwierciedlenie nie tylko w nazwie tej instytucji ale przede wszystkim w fakcie, że jest ona niezależna od wysokości szkody poniesionej przez wierzyciela, która w konkretnym wypadku może okazać się niższa niż zastrzeżona wysokość kary umownej. Oczywiście ta funkcja odpada, gdy wysokość szkody jest wyższa niż wysokość zastrzeżonej kary umownej ukształtowanej jako kara wyłączna. Funkcja represyjna nie jest zatem „normatywnie” wpisana w konstrukcję kary umownej, ale może być efektem jej zastrzeżenia jako wyłącznej (gdy powstała szkoda jest niższa). Kara wyłączna może być „gratyfikacją” dla wierzyciela lub „karą” dla dłużnika albo odwrotnie. 5 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 października 1933 r., Kodeks zobowiązań, Dz.U. RP, nr 82, poz. 598. 6 P. Drapała w: System prawa prywatnego, t. 5 Prawo zobowiązań – część ogólna, red. E. Łętowska, C.H. Beck, Instytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa 2006, s. 955.. P. Drapała w: System…, s. 957.. 7.

(3) Kara umowna według Kodeksu cywilnego…. 7. W doktrynie twierdzi się, że w związku z funkcją kompensacyjną pozostaje funkcja symplifikacyjna8 (zwana niekiedy funkcją procesową) kary umownej. Polega ona na ułatwieniu wierzycielowi dochodzenia w postępowaniu procesowym kary umownej w porównaniu z dochodzeniem przez niego w takim postępowaniu odszkodowania na zasadach ogólnych (art. 471 i nast. k.c.). Żądając kary umownej, wierzyciel nie jest zobowiązany do wykazania wysokości szkody ani nawet faktu jej powstania. Powinien jedynie udowodnić skuteczne zastrzeżenie kary umownej oraz niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, za które zastrzeżono tę karę. Roszczenie odszkodowawcze oparte na art. 471 i nast. k.c. wymaga od poszkodowanego między innymi udowodnienia szkody oraz jej wysokości. Ustalenie wysokości szkody jest przyczyną wielu sporów występujących w praktyce. Strony umów, mając tego świadomość, właśnie ze względu na funkcję symplifikacyjną kary umownej często zastrzegają ją w umowie. Funkcja stymulacyjna kary umownej polega na tym, że ma ona mobilizować dłużnika do należytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Intensywność tej funkcji zależy od ukształtowania treści kary umownej, ale najważniejszym jej odzwierciedleniem jest art. 483 § 2 k.c., z którego wynika, że dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się ze zobowiązania przez zapłatę kary umownej. Wobec tego dłużnik musi liczyć się nie tylko z możliwością zapłacenia kary umownej, ale ponadto z obowiązkiem realnego wykonania zobowiązania. 3. Konstrukcja kary umownej w Kodeksie cywilnym W myśl art. 483 § 1 k.c. „Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna)”. Rozgraniczenie pojęcia niewykonania od nienależytego wykonania zobowiązania nie jest konieczne przy rozważaniu normatywnej konstrukcji kary umownej, ponieważ może być ona zastrzeżona jako naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Zastosowanie kary umownej tylko w zobowiązaniach niepieniężnych9 odbiega od regulacji odszkodowania umownego z Kodeksu zobowiązań, które odnosiło się do wszelkiego rodzaju zobowiązań. Wobec tego zastrzeganie kary umownej Symplifikacja oznacza uproszczenie.. 8. Por. np. uchwała SN z 26 września 1969 r., III CZP, 8/69, OSN, 1970, nr 6, poz. 97; uchwała SN (7) z 15 maja 1975 r., III CZP, 2/76, OSN, 1977, nr 4, poz. 60; wyrok SN z 12 maja 1997 r., I CKN, 114/97, OSP 1998, nr 1, poz. 5; wyrok SN z 18 sierpnia 2005 r., V CK, 90/05, MoP, 2005, nr 18, s. 874. 9.

(4) Bogusława Gnela. 8. przy zobowiązaniach pieniężnych powinno być uznane za niedopuszczalne jako sprzeczne z art. 58 § 3 k.c., ale wyrażane są niekiedy także odmienne poglądy10. Kara umowna może dotyczyć zobowiązania niepieniężnego polegającego na daniu, czynieniu, zaniechaniu lub znoszeniu. Za dopuszczalne uznaje się wzmocnienie karą umowną obowiązku zawarcia umowy przyrzeczonej wynikającego z umowy przedwstępnej11 oraz zobowiązań innych niż wynikające z umowy12. Przedmiotem kary umownej może być wyłącznie świadczenie pieniężne, a zatem podlega ono zasadzie nominalizmu (art. 3581 § 1 k.c.). Przedmiot kary umownej może podlegać waloryzacji zgodnie z art. 3581 § 2 – § 5 k.c. Kara umowna może być zawarta w treści umowy, z której wynika główne zobowiązanie, może być ujęta także np. w późniejszym, dodatkowym porozumieniu. Oświadczenia stron w przedmiocie kary umownej mogą być złożone w dowolnej formie, chyba że dla umowy będącej źródłem zobowiązania głównego wymagana jest forma szczególna, a kara jest zastrzeżona na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania tego zobowiązania. Akcesoryjność kary umownej wynika z jej natury prawnej (podobnie rozumiano tę cechę w stosunku do odszkodowania umownego z Kodeksu zobowiązań)13. Ta cecha oznacza, że postanowienia o karze umownej są wadliwe, jeżeli zobowiązanie główne jest wadliwe, ale zależność taka z reguły nie będzie występowała w odwrotnym kierunku14 (kara umowna ma charakter postanowienia ubocznego). 4. Przesłanki obowiązku zapłaty kary umownej Umieszczenie przepisów o karze umownej pośród przepisów o odpowiedzialności kontraktowej na zasadach ogólnych (art. 471 i nast. k.c.) sugeruje, że przesłanki tej odpowiedzialności powinny dotyczyć także kary umownej, chyba że przepisy regulujące tę karę lub jej natura prawna uzasadniają odstępstwa.. Np. uzasadnienie uchwały SN (7) z 6 listopada 2003 r., III CZP 61/03, OSN, 2004, nr 5, poz. 69. 10. 11 M. Krajewski, Umowa przedwstępna zgodnie z nowelą do kodeksu cywilnego, PPH, 2003, nr 6, s. 9.. P. Drapała w: System…, s. 959.. 12. R. Longchamps de Berier, Uzasadnienie projektu kodeksu zobowiązań. Art. 1 – 167, Warszawa 1934, s. 116 twierdził, że ta akcesoryjność „rozumie się sama przez się”, a zatem nie ma potrzeby jej ujmowania w przepisach ustawy. 13. 14. P. Drapała w: System…, s. 961..

(5) Kara umowna według Kodeksu cywilnego…. 9. Przesłankami kontraktowej odpowiedzialności odszkodowawczej z art. 471 k.c. są niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, szkoda oraz związek przyczynowo-skutkowy (zwany również adekwatnym) między niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania a szkodą. Wierzyciel (poszkodowany) powinien te przesłanki udowodnić (art. 6 k.c.). Funkcja symplifikacyjna kary umownej powoduje, że w procesie o jej zapłacenie wierzyciel nie jest zobowiązany do wykazania przesłanek tej kary poza niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania, za które ta kara została zastrzeżona. Pogląd, że wierzyciel, który dochodzi kary umownej nie jest zobligowany do udowodnienia powstania szkody, a tym bardziej jej wysokości, można uznać za dominujący15. Akceptacja tego poglądu uzasadnia stanowisko, że wierzyciel żądając zapłaty kary umownej nie jest obowiązany do wykazania związku przyczynowego między powstałą szkodą a niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania. Wierzyciel powinien jedynie udowodnić fakt skutecznego zastrzeżenia kary umownej oraz fakt niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, za które zastrzeżono tę karę. Na wierzycielu nie ciąży również obowiązek wykazania okoliczności świadczących o odpowiedzialności dłużnika, gdyż w tym zakresie stosuje się domniemanie wynikające z art. 471 k.c.16 Wobec powyższego dłużnik może zwolnić się od zapłaty kary umownej, udowadniając brak chociaż jednej z tych przesłanek, które wierzyciel powinien udowodnić, jak i tych, które obejmują domniemania. Ten wniosek w zakresie wykazania przez dłużnika braku szkody jest jednak sporny w polskiej literaturze i orzecznictwie, gdzie „cyklicznie” pojawia się wątpliwość, czy brak szkody zwalnia dłużnika z obowiązku zapłacenia kary umownej. Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów (zasada prawna) z 6 listopada 2003 r. III CZP 61/0317 stwierdził: „Zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nie zwalnia dłużnika z obowiązku jej zapłaty w razie wykazania, że wierzyciel nie poniósł szkody”. Uzasadnienie uchwały a także aprobująca glosa do tego orzeczenia18 budzą uznanie ze względu na poziom merytoryczny dyskusji naukowej. Sąd Najwyższy P. Drapała, w: System…, s. 963 oraz literatura tam cytowana w przypisie 196.. 15. Domniemanie z art. 471 k.c. obejmuje istnienie okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność, jak i okoliczności, że stanowiły one przyczynę niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania – por. T. Pajor, Odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie zobowiązania, Warszawa 1982, s. 273. 16. 17. Zob. przyp. 10 oraz OSP, 2004, nr 9, C 115.. J. Jastrzębski, Glosa do uchwały SN z dnia 6 listopada 2003 r., III CZP 61/03, OSP, 2004, nr 9, s. 492–497. 18.

(6) Bogusława Gnela. 10. zajął w uchwale stanowisko określane mianem „tradycyjnego”, że wykazanie przez dłużnika braku szkody co do zasady nie uchyla obowiązku zapłaty kary umownej19. Jednakże trafny wydaje się pogląd odmienny, że brak szkody zwalnia dłużnika z zapłaty kary umownej20. Wystąpienie „przewidywanej” szkody jest bowiem powodem zastrzeżenia kary umownej (art. 483 k.c.), gdyż strony przez to zastrzeżenie chcą uniknąć jedynie sporów na tle ustalania wysokości szkody, a nie płacić kontrahentowi za brak szkody. Konieczność wystąpienia szkody sugeruje zwrot użyty art. 483 § 1 k.c. „…że naprawienie szkody…”. Wierzyciel nie musi jednak wykazywać szkody, żądając zapłaty kary umownej, gdyż w jej konstrukcję wbudowane jest domniemanie szkody21. Natura stosunku prawnego wynikającego z zastrzeżenia kary umownej polega na założeniu (domniemaniu), że szkoda wystąpi, ale poszkodowany (wierzyciel), żądając zapłaty, nie musi dowodzić jej istnienia ani wysokości. To są odmienności konstrukcyjne art. 483 § 1 k.c. w stosunku do art. 471 k.c. (w art. 483 § 1 k.c. występuje domniemanie szkody i domniemanie jej wysokości). Konsekwentnie – dłużnik może zwolnić się z obowiązku zapłaty kary umownej, wykazując brak szkody. Nie zwolni go z takiego obowiązku wykazanie, że wierzyciel poniósł szkodę w niższej wysokości niż zastrzeżona kara umowna. Jednakże dowód wykonania zobowiązania w znacznej części lub dowód rażącego wygórowania kary umownej uzasadnia żądanie miarkowania tej kary (art. 484 § 2 k.c.). Wykładnia literalna (a tej należy przyznać pierwszeństwo) art. 483 § 1 k.c. przesądza, że celem kary umownej jest naprawienie szkody. Gdyby ustawodawca przewidział karę umowną za sam fakt niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego, nie użyłby w art. 483 § 2 k.c. zwrotu „naprawienie szkody”. Wykładnia funkcjonalna art. 483 § 1 k.c. również uzasadnia wniosek, że strony zastrzegają karę umowną, aby uniknąć sporów na tle dowodzenia wysokości szkody, a nie za brak szkody.. 19 Np. Z. Kwaśniewski, Glosa do wyroku SN z dnia 20 maja 1980 r., PiP, 1982, z. 1–2, s. 183; K. Falkiewicz, M. Wyrynkiewicz, Kara umowna w obrocie gospodarczym, Warszawa 2001, s. 47; Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, 6 wydanie, C.H. Beck, Warszawa 2005, s. 325–326.. Np. W.J. Katner w: Prawo umów w obrocie gospodarczym, red. S. Włodyka, Warszawa 2001, s. 282; W. Warkałło, Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania według kodeksu cywilnego, PiP, 1965, z. 8–9, s. 216; T. Wiśniewski w: Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 1, red. G. Bieniek, wyd. 4 zmienione, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2002, s. 555. 20. 21 J Szwaja, Kara umowna a roszczenie odszkodowawcze, PiP, 1965, z. 8–9, s. 292 i 297; B. Gnela, Kara umowna a kary z tytułu wad towarów normowane w tzw. „ogólnych warunkach sprzedaży”, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 325, Kraków 1990, s. 32..

(7) Kara umowna według Kodeksu cywilnego…. 11. Warto podkreślić, że w Kodeksie cywilnym są przepisy pełniące także funkcję odszkodowawczą, a nie wymagające powstania szkody, ani jej dowodzenia – np. art. 394 k.c. regulujący zadatek. Gdyby ustawodawca chciał „wyposażyć” karę umowną w funkcję odszkodowawczą „bez konieczności wystąpienia szkody”, miał ku temu okazję, kształtując treść art. 483 § 1 k.c. Skoro w jego tekście nawiązał do „naprawienia szkody” trudno przyjąć, że użycie tego zwrotu było nieracjonalne. Omawiany przepis ma charakter fakultatywny (dyspozytywny), a zatem strony mogą zastrzec w umowie „karę” za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania niepieniężnego. Nie będzie to kara umowna z art. 483 § 1 k.c., lecz zastrzeżenie umowne dopuszczalne w granicach art. 3531 k.c., na mocy którego dowód braku szkody nie zwolni dłużnika od obowiązku zapłaty tak ukształtowanego zastrzeżenia. Szkoda „kontraktowa” ma, jak się z reguły przyjmuje, ekonomiczny charakter, gdyż na dłużniku ciąży obowiązek troski o ekonomiczne interesy wierzyciela. Coraz częściej pojawiają się jednak głosy, że na dłużniku z umowy ciąży również obowiązek dbania o inne dobra wierzyciela, takie jak np. ochrona jego zdrowia i życia lub poczucia bezpieczeństwa. Koncepcja ubocznego obowiązku bezpieczeństwa22 w niektórych umowach pozwala na stwierdzenie, że w ramach odpowiedzialności kontraktowej można niekiedy dochodzić oprócz naprawienia szkód na mieniu, także tzw. szkód na osobie, będących następstwem uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia lub śmierci poszkodowanego oraz zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę moralną 23. O ile pogląd, że w pojęciu szkody mieści się szkoda majątkowa i szkoda niemajątkowa jest przyjęty24, to nie jest powszechnie akceptowany pogląd o dopuszczalności dochodzenia zadośćuczynienia w ramach reżimu odpowiedzialności kontraktowej. Bezsporny zatem jest pogląd, że w konstrukcji kary umownej pod pojęciem szkody należy rozumieć także szkodę o charakterze niemajątkowym25. Wątpliwości interpretacyjne dotyczące możliwości zwolnienia się dłużnika od zapłaty kary umownej przez wykazanie braku szkody poniesionej przez wierzyciela można przeciąć przez odpowiednią zmianę zdania pierwszego art. 483 § 1 k.c26. Jednakże w pracach nad założeniami nowego projektu Kodeksu cywilnego twierdzi Por. T. Pajor, Odpowiedzialność dłużnika…, s. 127 i nast.. 22. B. Gnela, Odpowiedzialność za szkodę…, s. 142–143, J. Rezler, Naprawienie szkody wynikłej ze spowodowania uszczerbku na ciele i zdrowiu (według kodeksu cywilnego), Warszawa 1968, s. 33 i nast. 23. Por. T. Wiśniewski w: Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, red. G. Bieniek, t. 1, Warszawa 1999, s. 62. 24 25 26. J. Jastrzębski, Glosa…, s. 494–495.. Inaczej SN w uzasadnieniu uchwały (7) III CZP 61/03..

(8) Bogusława Gnela. 12. się, że obowiązująca regulacja kary umownej jest właściwa w tym zakresie, gdyż dowód braku szkody nie zwalnia dłużnika z obowiązku zapłaty kary umownej27. Tego rodzaju wniosek byłby uzasadniony, gdyby normatywna konstrukcja kary umownej była zastrzeżona na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, bez nawiązywania do obowiązku naprawienia szkody. Od zapłaty kary umownej zwalnia przeprowadzony przez dłużnika dowód braku winy28, a w istocie dowód, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania nastąpiło z przyczyn, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności. Co prawda w literaturze nadal wypowiadane są poglądy, że w art. 471 k.c. występuje domniemanie winy dłużnika29, ale w rzeczywistości jest to domniemanie, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest skutkiem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. W tym przepisie ustawodawca nie posługuje się bowiem pojęciem winy, a tylko w art. 472 k.c. stanowi, że jeżeli ze szczególnego przepisu ustawy albo z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej staranności. W doktrynie i orzecznictwie przez to „niezachowanie należytej staranności” rozumie się winę30. Stronami zobowiązań są także niektóre struktury organizacyjne (np. osoby prawne), a im nie można przypisać winy w klasycznym znaczeniu, dlatego w literaturze pojawiły się propozycje „winy bezimiennej” lub „winy organizacyjnej”. Ich przyjęcie oznacza, że w zakresie odpowiedzialności kontraktowej wina ma charakter techniczny i oznacza okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. Niewyjaśnione przyczyny niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania umownego powinny obciążać dłużnika. W art. 471 k.c. występuje zatem domniemanie naruszenia zobowiązania na skutek okoliczności obciążających dłużnika (zwane tradycyjnie domniemaniem winy)31. Jeżeli dłużnikowi uda się wykazać, że zachował tę należytą staranność, mimo że zobowiązania nie wykonał lub wykonał je nienależycie, wówczas zwolni się od odpowiedzialności kontraktowej. Warto dodać, że dłużnik może w umowie przyjąć na siebie odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania z powodu ozna Zielona księga…, s. 144; M. Mataczyński, Wnioski ze spotkania z ekspertami holenderskimi na temat wybranych zagadnień ochrony dóbr osobistych oraz odpowiedzialności deliktowej i kontraktowej, które odbyło się w ramach Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego w dniach 24–25 listopada 2005 r. w Warszawie wraz z wnioskami de lege ferenda [w:] Zielona księga…, s. 266. 27. 28 29. P. Drapała w: System…, s. 965 oraz literatura tam cytowana w przypisie 205.. T. Wiśniewski w: Komentarz…, 1999, s. 471.. T. Wiśniewski w: Komentarz…, 2002, s. 528 twierdzi, że jest to wina co najmniej w postaci niedbalstwa. 30. T. Wiśniewski w: Komentarz…, 2002, s. 528.. 31.

(9) Kara umowna według Kodeksu cywilnego…. 13. czonych okoliczności, za które na mocy ustawy nie ponosi odpowiedzialności (art. 473 § 1 k.c.). Nieważne jest jednak zastrzeżenie, że dłużnik nie będzie ponosił odpowiedzialności za szkodę, którą może wyrządzić wierzycielowi umyślnie (art. 473 § 2 k.c.). Przedstawione zasady odnoszą się również do kary umownej. Wobec tego, jeżeli strony nie umówiły się inaczej, dłużnik może zwolnić się od zapłaty kary umownej przez wykazanie, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, za które zastrzeżono karę umowną nastąpiło z przyczyn, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Twierdzi się, że wykazanie przez dłużnika braku związku przyczynowego między szkodą a niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania, za które zastrzeżono karę umowną, zwalnia go od zapłaty tej kary, jeżeli akceptuje się stanowisko, że istnienie szkody, choćby w minimalnym zakresie, jest przesłanką żądania tej zapłaty32. Zajmując takie stanowisko, warto przypomnieć, że żądając zapłaty kary umownej wierzyciel nie musi udowadniać istnienia tej przesłanki. 5. Rodzaje kar umownych O rodzaju kary umownej przesądza wola stron. Jeżeli przyjmą kodeksową konstrukcję kary umownej, to będzie ona miała charakter wyłączny. Wysokość umówionej kary stanowi wówczas górną granicę odpowiedzialności dłużnika, gdyż wierzyciel nie ma prawa domagać się odszkodowania uzupełniającego w razie powstania szkody wyższej niż zastrzeżona kara umowna. Wyjątek dotyczy wypadku, w którym dłużnik wyrządzi szkodę umyślnie33. Oczywiście wierzyciel może dochodzić odszkodowania na zasadach ogólnych, jeżeli szkoda wynikła z innej przyczyny niż ta, za którą zastrzeżono karę umowną. Kara zaliczalna wchodzi w grę tylko wówczas, gdy strony na podstawie art. 484 § 1 zdanie 2 in fine k.c. skorzystały z możliwości takiego jej ukształtowania w umowie. Jeżeli kara umowna zaliczana jest zastrzeżona w niższej wysokości niż rzeczywiście powstała szkoda, wierzyciel może dochodzić „różnicy” w ramach uzupełniającego roszczenia odszkodowawczego. To uzupełniające roszczenie odszkodowawcze opiera się jednak na zasadach art. 471 i nast. k.c, a nie na szczególnych przepisach o karze umownej. Kara zaliczana niewątpliwie wzmacnia pozycję prawną wierzyciela. Dopuszczalność kary alternatywnej, polegającej na prawie wierzyciela do wyboru między dochodzeniem kary umownej albo roszczenia odszkodowawczego 32 33. P. Drapała w: System…, s. 966.. Ibidem..

(10) Bogusława Gnela. 14. na zasadach ogólnych, wynika z art. 484 § 1 zdanie 2 in fine k.c. Konstrukcję prawną tego rodzaju kary pozostawiono woli stron34. W polskiej doktrynie sporny jest problem kary umownej kumulatywnej (łącznej)35. Polega ona na tym, że w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania wierzyciel może dochodzić naprawienia szkody na zasadach ogólnych (art. 471 i nast. k.c.) oraz kary umownej, która stanowi dodatkową sankcję za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. 6. Miarkowanie kary umownej Instytucja miarkowania kary umownej opiera się na art. 484 § 2 k.c. i pozwala sądowi jedynie na zmniejszenie wartości ustalonej kary umownej. Miarkowanie kary następuje na wniosek (zarzut) dłużnika a jego uprawnienie nie ma charakteru prawnokształtującego lecz stanowi jedynie przesłankę wydania przez sąd orzeczenia zmniejszającego wysokość tej kary. Miarkowanie kary należy do tzw. praw sędziowskich, które nie są uzależnione od sformalizowanych wniosków. Wobec tego słuszne jest stanowisko36, że żądanie oddalenia powództwa o zapłatę kary umownej zawiera w sobie także wniosek o miarkowanie kary umownej37. W tych sprawach istotne znaczenie ma wywiązanie się przez dłużnika z obowiązku udowodnienia przesłanek obniżenia kary umownej (art. 484 § 2 k.c.), tj. wykonania zobowiązania w znacznej części lub rażącego wygórowania kary umownej. Przytoczony przepis ma charakter bezwzględnie wiążący38, a zatem strony nie mogą skutecznie wyłączyć w umowie miarkowania kary umownej (takie wyłączenie byłoby bezwzględnie nieważne). Z chwilą zapłaty kary umownej wygasa prawo żądania jej miarkowania, chyba że dłużnik, spełniając świadczenie, zastrzegł, iż będzie domagał się zmniejszenia kary. Niedookreślony zwrot „rażącego wygórowania” pozwala sądowi na elastyczną interpretację, zależną od okoliczności konkretnej sprawy. Wydaje się, że można go ustalić w relacji np. do wartości zobowiązania głównego39 albo do wysokości 34. Ibidem, s. 967.. Za dopuszczalnością tego rodzaju kary opowiedział się np. K. Zagrobelny w: Kodeks cywilny Komentarz, red. E. Gniewko, t. I, Warszawa 2004, s. 1243, a przeciw takiej dopuszczalności – np. J. Szwaja, Kara umowna a roszczenie…, s. 301. 35. Np. wyrok SN z dnia 16 lipca 1998 r., I CKN, 802/97, OSNC, 1999, nr 2, poz. 32.. 36. P. Drapała w: System…, s. 972.. 37. Ibidem, s. 973 oraz literatura tam cytowana.. 38 39. Wyrok SN z 6 października 1959 r., I CR, 147/58, OSN, 1961, nr 3, poz. 66..

(11) Kara umowna według Kodeksu cywilnego…. 15. powstałej szkody40. Sąd może również brać pod uwagę inne kryteria41, a chwilą miarodajną do oceny rażącego wygórowania wydaje się chwila zamknięcia rozprawy. Druga przesłanka miarkowania kary umownej również pozwala sądowi na elastyczną wykładnię. Uzasadnia bowiem obniżenie kary umownej, jeżeli zobowiązanie zostało w „znacznej części” wykonane. Punktem odniesienia w tej przesłance jest pełne wykonanie zobowiązania przez dłużnika, czyli wykonanie zgodne z treścią zobowiązania. Zakres miarkowania kary umownej jest pozostawiony sądowi. Wydaje się, że granicę obniżenia wysokości kary umownej wyznacza w szczególności jej funkcja kompensacyjna. 7. Ogólne zasady odpowiedzialności odszkodowawczej za niewykonanie zobowiązania według PECL Rozdział 8 Zasad europejskiego prawa kontraktów (PECL) określa „Skutki niewykonania i środki ochrony prawnej – postanowienia ogólne”, a rozdział 9 PECL – „Poszczególne środki ochrony prawnej”. W ujęciu PECL widać wyraźny wpływ Unidroit oraz Konwencji wiedeńskiej42. Pośród środków ochrony prawnej w dziale 5 „Odszkodowanie i odsetki” uregulowana jest również kara umowna za niewykonanie. Jej umiejscowienie nakazuje uprzednie wyjaśnienie pojęć i reguł roszczenia odszkodowawczego, które znajdą zastosowanie, o ile postanowienia o karze umownej nie stanowią inaczej. Zgodnie z art. 1.301 ust. 4 PECl „niewykonanie” oznacza każde niewypełnienie obowiązku wynikającego z umowy bez względu na to, czy dłużnik ponosi za nie odpowiedzialność. Pojęcie niewykonania obejmuje opóźnione, wadliwe i częściowe niewykonanie umowy, niezależnie od odpowiedzialności dłużnika za tego rodzaju niewykonanie umowy. PECL odgraniczają skutki usprawiedliwionego i nieusprawiedliwionego niewykonania zobowiązania wynikającego z umowy. W myśl art. 8.108 ust. 1 PECL „Niewykonanie przez stronę uważa się za usprawiedliwione, jeżeli wykaże ona, że niewykonanie to jest następstwem przeszkody pozostającej poza jej kontrolą i że, rozsądnie rzecz biorąc, nie można było od niej oczekiwać, iż w chwili zawarcia umowy weźmie ową przeszkodę pod uwagę, albo że przeszkodzie tej lub jej skutkom zapobiegnie, względnie przeszkodę tę lub jej skutki przezwycięży”. Np. wyrok SN z 2 czerwca 1970 r. II CR 167/70, OSN, 1970, nr 11, poz. 214; wyrok SN z 14 lipca 1976 r. I CR 221/76, OSNCP, 1977, nr 4, poz. 76. 40 41. Por. P. Drapała w: System…, s. 975.. P. Meijknecht, Tworzenie zasad europejskiego prawa kontraktów, PiP, 2004, z. 2, s. 51.. 42.

(12) Bogusława Gnela. 16. Innymi słowy, usprawiedliwione niewykonanie umowy uzasadnia przypadek siły wyższej43. Do przyjęcia usprawiedliwionego niewykonania obowiązku umownego przez stronę (czyli siły wyższej) nie wystarcza przeprowadzony przez nią dowód, że to niewykonanie jest następstwem przeszkody pozostającej poza jej kontrolą. Stan faktyczny musi być tego rodzaju, że nie można było w chwili zawarcia umowy „rozsądnie oczekiwać”, że strona powinna znać tę przeszkodę, albo że tej przeszkodzie lub jej skutkom zapobiegnie, albo je przezwycięży. Kryterium rozsądnych oczekiwań występuje w systemach prawnych państw Unii Europejskiej, ale korzenie tej koncepcji tkwią w systemie anglosaskim44. Za rozsądne uważa się to, co osoby działające w dobrej wierze i będące w tej samej sytuacji co strony uważałyby za racjonalne (art. 1.302 zd. 1 PECL). W ocenie tego co rozsądne bierze się pod uwagę w szczególności istotę i cel umowy, zaistniałe okoliczności oraz zwyczaje i praktyki stosowane w danej dziedzinie handlu lub działalności zawodowej (art. 1.302 zd. 2 PECL). Jeżeli niewykonanie zobowiązania umownego jest usprawiedliwione, strona uprawniona zgodnie z art. 8.101. ust. 2 PECL może skorzystać ze środków ochrony przewidzianych w rozdziale 9 PECL, z wyjątkiem roszczenia o realne spełnienie świadczenia i roszczenia odszkodowawczego. W wypadku nieusprawiedliwionego niewykonania zobowiązania z umowy strona uprawniona może korzystać, nawet kumulatywnie, ze wszystkich pięciu środków prawnych przewidzianych w rozdziale 9 PECL. Możliwość taką przewiduje art. 8.102 PECL, jeżeli tylko roszczenia (środki) nie wykluczają się wzajemnie, co w szczególności dotyczy zbiegu roszczenia odszkodowawczego z innymi środkami ochrony. Jednakże w obydwu wypadkach strona uprawniona nie może skorzystać z możliwych środków w takim zakresie, w jakim przez własne działanie przyczyniła się do niewykonania umowy przez drugą stronę (art. 8.101 ust. 3 PECL). Przypadek siły wyższej zwalnia dłużnika od obowiązku realnego wykonania umowy oraz od obowiązku odszkodowawczego. Jeżeli ta przeszkoda w wykonaniu zobowiązania ma charakter przemijający, zwolnienie z odpowiedzialności jest skuteczne przez czas jej trwania. Istnienie przeszkody w postaci „siły wyższej” pozwala wierzycielowi zakwalifikować niewykonanie umowy jako istotne (art. 8.108 ust. 2 zd. 2 PECL). Pojęcie „istotnego niewykonania umowy” definiuje art. 8.103 PECL, w myśl którego niewykonanie zobowiązania ma dla umowy istotne znaczenie, jeżeli dokładne wykonanie zobowiązania stanowi o istocie umowy lub jego niewykonanie w sposób znaczący pozbawia stronę poszkodo P. Meijknecht, Tworzenie zasad…, s. 51.. 43. J. Bełdowski, Materiały. Europejskie prawo umów. Wprowadzenie, KPP Rok XIII:2004, z. 3, s. 811; E. Rott-Pietrzyk, Wzorzec rozsądnej osoby w świetle Konwencji wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, Rejent, 2005, nr 9, s. 202 i nast. 44.

(13) Kara umowna według Kodeksu cywilnego…. 17. waną tego, czego zgodnie z umową mogła oczekiwać, chyba że druga strona nie przewidziała i, rozsądnie rzecz biorąc, nie mogła przewidzieć takiego rezultatu, albo niewykonanie było zamierzone i zrodziło w poszkodowanym przekonanie, że nie może polegać na przyszłym świadczeniu drugiej strony. Przyjęcie kwalifikacji „istotnego” niewykonania umowy pozwala poszkodowanemu skorzystać ze środków ochrony, które dotyczą tego rodzaju niewykonania umowy. Strona, która nie wykonała umowy z powodu siły wyższej, musi upewnić się, że druga strona otrzymała zawiadomienie o zaistnieniu tej przeszkody i jej wpływie na możliwość wykonania umowy (art. 8.108 ust. 3 PECL). Strona, która nie otrzymała takiego zawiadomienia, może domagać się naprawienia wszelkich szkód spowodowanych jego brakiem (art. 8.108 ust. 3 in fine PECL). Zawiadomienie powinno nastąpić w rozsądnym terminie liczonym od chwili, w której strona zobowiązana do tego zawiadomienia dowiedziała się lub powinna dowiedzieć się o wspomnianych okolicznościach. Odszkodowanie (i odsetki) przysługują w myśl zasady, że na ile to jest możliwe, wierzyciel ma się znaleźć w takiej sytuacji, jakby umowa była wykonana należycie45. Odszkodowanie obejmuje stratę, którą poszkodowany poniósł oraz korzyści, których został pozbawiony (art. 9.502 PECL), w tym szkody niemajątkowe i szkody przyszłe, których wystąpienie można uznać za prawdopodobne (art. 9.501 ust. 2 PECL). Dłużnik nie ponosi jednak odpowiedzialności odszkodowawczej za szkody wynikłe z siły wyższej. W ramach odpowiedzialności odszkodowawczej można żądać naprawienia szkód, które strona (dłużnik) przewidziała lub mogła przewidzieć w chwili zawarcia umowy jako prawdopodobne następstwa jej niewykonania, chyba że niewykonanie umowy było umyślne lub rażąco niedbałe (art. 9.503 PECL). Dłużnik nie ponosi odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną w takim zakresie, w jakim poszkodowany przyczynił się do niewykonania umowy lub do skutków tego niewykonania (art. 9.504 PECL). Nie ponosi również odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną poszkodowanemu w takim zakresie, w jakim mógł on jej zapobiec, podejmując rozsądne działania. Jeżeli poszkodowany podjął takie działania, może żądać zwrotu rozsądnie poniesionych wydatków związanych z tymi działaniami (art. 9.505 PECL). Odszkodowanie ustala się w walucie, która w sposób najbardziej odpowiedni wyraża straty poszkodowanego (art. 9.510 PECL). Odsetki należą się za opóźnienie w zapłacie kwoty pieniężnej. Poszkodowany może żądać tych odsetek od dnia wymagalności do chwili zapłaty w wysokości średniej stopy procentowej dla kredytów krótkoterminowych, stosowanych przez banki komercyjne w stosunkach z pierwszorzędnymi kredytobiorcami, przyjmowanej dla umownej waluty płatności w miejscu, w którym zapłata powinna P. Meijknecht, Tworzenie zasad…, s. 52.. 45.

(14) 18. Bogusława Gnela. być dokonana. Odsetki nie wyłączają roszczenia odszkodowawczego o wszelkie inne szkody związane z opóźnieniem zapłaty, jeżeli ich naprawienia można żądać zgodnie z działem 5 PECL (art. 9.508 PECL). 8. Kara umowna według PECL Kara umowna może być zastrzeżona w umowie za jej niewykonanie, na co wskazuje tytuł art. 9.509. Pojawia się wobec tego pytanie, czy zgodnie z art. 1.301 ust. 4 PECL można zastrzec karę umowną za każde niewykonanie umowy. Wydaje się, że pozytywna odpowiedź na to pytanie byłaby zbyt daleko idąca. Umiejscowienie art. 9.509 PECL przesądza, że zgodnie z art. 9.501 PECL na gruncie omawianych Zasad karę umowną można zastrzec tylko za takie niewykonanie umowy, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. Wobec tego zgodnie z art. 8.108 PECL kary umownej ujętej w Zasadach nie można zastrzec na wypadek niewykonania umowy z powodu siły wyższej. Z tej przyczyny art. 9.509 ust. 1 PECL, w myśl którego „ Jeżeli zgodnie z umową strona, która nie spełnia świadczenia, zobowiązana jest z tego tytułu zapłacić określoną sumę poszkodowanemu, suma ta należy się wierzycielowi bez względu na wysokość faktycznie poniesionej szkody” należy rozumieć w ten sposób, że niespełnienie tego świadczenia powinno być nieusprawiedliwione. Dodatkowym argumentem przemawiającym za trafnością tego stanowiska jest art. 8.101 ust. 2 PECL, w myśl którego w razie usprawiedliwionego niewykonania umowy strona uprawniona nie może skorzystać z roszczenia odszkodowawczego, do którego PECL zalicza także roszczenie o zapłatę kary umownej. Postanowienia PECL mają jednak z zasady fakultatywny charakter, dlatego strony mogą umówić się o karę umowną za usprawiedliwione niewykonanie umowy. Art. 9.509 ust. 1 PECL dotyczy niespełnienia świadczenia, nie ogranicza zatem możliwości zastrzeżenia kary umownej tylko do niewykonania świadczeń niepieniężnych. Z przytoczonego przepisu wynika wyraźnie, że przedmiotem kary umownej jest suma pieniężna oraz że kara umowna jest niezależna od wysokości faktycznie poniesionej szkody przez poszkodowanego. Otwarte pozostaje pytanie, czy szkoda w ogóle musi wystąpić. Art. 9.509 PECL ujmuje karę jako wyłączną, gdyż nie przewiduje roszczenia odszkodowawczego uzupełniającego, a zaliczenie kary do roszczeń odszkodowawczych wyłącza, jak się wydaje, możliwość kumulacji, o której mowa w art. 8.102 PECL. Art. 9.509 ust. 2 PECL przewiduje miarkowanie kary umownej i, co może budzić wątpliwości ze względu na generalnie fakultatywny charakter PECL, postanowienie to ma charakter bezwzględnie wiążący. Przytoczony przepis brzmi bowiem: „Jednakże, bez względu na przeciwne postanowienia stron, wysokość.

(15) Kara umowna według Kodeksu cywilnego…. 19. odszkodowania umownego może być obniżona do rozsądnej wysokości, jeżeli jest ona nadmiernie wygórowana z uwagi na szkodę wynikłą z niewykonania lub inne okoliczności”. Granicę obniżenia kary umownej wyznacza kryterium rozsądnej wysokości. Przydatny w ustaleniu tego kryterium może być art. 1.302 zdanie 1 PECL. W ocenie „racjonalności” obniżenia kary umownej należy zatem wziąć pod uwagę istotę i cel tej kary, zaistniałe okoliczności oraz zwyczaje i praktyki stosowane w handlu lub w działalności zawodowej. Punktem odniesienia w ocenie „nadmierności” wygórowania kary umownej jest szkoda wynikła z niewykonania umowy albo „inne okoliczności”. W pojęciu szkody mieszczą się nie tylko szkody majątkowe, ale także, zgodnie z art. 9.501 ust. 2 PECL, szkody niemajątkowe oraz szkody przyszłe, których wystąpienie można uznać za prawdopodobne. Wydaje się, że pośród „innych okoliczności” mieszczą się te, które mają wpływ na ustalenie odszkodowania na zasadach ogólnych (np. art. 9.504 PECL, art. 9.505 PECL – zob. wyżej). 9. Wnioski 1. Według art. 483–484 k.c., w związku z art. 471 i nast. k.c. karę umowną można zastrzec za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, za które dłużnik odpowiada. Domniemywa się (art. 471 k.c.), że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, za które zastrzeżono karę jest następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. W zasadzie dłużnik odpowiada za niezachowanie należytej staranności (art. 472 k.c.). Strony mogą umówić się inaczej, nie wolno im jednak wyłączać odpowiedzialności za szkodę, którą dłużnik może wyrządzić umyślnie (art. 473 § 2 k.c.). Według art. 9.509 PECL kara umowna może być zastrzeżona w umowie za jej niewykonanie. Jednak umiejscowienie tego przepisu przesądza, że zgodnie z art. 9.501 PECL karę umowną można zastrzec za niewykonanie umowy, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. W myśl art. 8.101 ust. 2 PECL w razie usprawiedliwionego niewykonania umowy (siła wyższa) strona uprawniona nie może skorzystać z roszczenia odszkodowawczego, do którego PECL zalicza także roszczenie o zapłatę kary umownej. Postanowienia PECL mają z jednak zasady fakultatywny charakter, strony mogą zatem umówić się inaczej. 2. Art. 483 § 1 k.c. ogranicza wyraźnie zastrzeżenie kary umownej tylko do niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Art. 9.509 ust. 1 PECL mówi ogólnie o niespełnieniu świadczenia, nie ogranicza zatem możliwości zastrzeżenia kary umownej tylko do niewykonania świadczeń niepieniężnych..

(16) 20. Bogusława Gnela. 3. Przedmiotem kary umownej według art. 483 § 1 k.c. i według art. 9.509 PECL jest suma pieniężna. 4. Art. 483 § 1 k.c. reguluje karę umowną jako zastrzeżenie umowne mające służyć naprawieniu szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Art. 9.509 ust. 1 PECL w podobny sposób kwalifikuje karę umowną, ale przewiduje dopuszczalność jej zastrzeżenia za niespełnienie każdego świadczenia. 5. W myśl art. 9.509 ust. 2 PECL kara umowna jest niezależna od wysokości faktycznie poniesionej szkody przez poszkodowanego. Otwarte pozostaje pytanie, czy szkoda w ogóle musi wystąpić. Takie samo rozwiązanie zawiera art. 484 § 1 zdanie 1 k.c. i takie same wątpliwości powstają w polskiej doktrynie i judykaturze w przedmiocie braku szkody jako okoliczności zwalniającej z obowiązku zapłaty kary umownej. 6. Art. 9.509 PECL ujmuje karę jako wyłączną, nie przewiduje roszczenia odszkodowawczego uzupełniającego, a zaliczenie kary do roszczeń odszkodowawczych wyłącza możliwość kumulacji, o której mowa w art. 8.102 PECL. Art. 484 § 1 zdanie 2 in principio k.c. normuje karę umowną jako wyłączną, ale art. 484 § 1 zdanie 2 in fine k.c. przewiduje dopuszczalność „umownego” roszczenia odszkodowawczego uzupełniającego. 7. Art. 9.509 ust. 2 PECL przewiduje możliwość miarkowania kary umownej i, co może budzić wątpliwości ze względu na generalnie fakultatywny charakter PECL, postanowienie to ma charakter bezwzględnie wiążący. Art. 484 § 2 k.c. również przewiduje możliwość sądowego miarkowania kary umownej, a ten przepis uważa się za bezwzględnie wiążący. 8. Granicę obniżenia kary umownej według PECL wyznacza kryterium rozsądnej wysokości. Przydatny w ustaleniu tej „rozsądnej” wysokości może być art. 1.302 zdanie 1 PECL. Chodzi zatem o racjonalne obniżenie wysokości kary, a w ocenie tej „racjonalności” należy wziąć pod uwagę istotę i cel kary umownej, zaistniałe okoliczności oraz zwyczaje i praktyki stosowane w handlu lub działalności zawodowej (art. 1.302 zdanie 2 PECL). W Kodeksie cywilnym granice obniżenia kary umownej (art. 484 § 2 k.c.) nie mają normatywnego charakteru, gdyż wyznaczają je funkcje tej kary, a także inne okoliczności pozostawione swobodnej ocenie sądu. 9. Przesłanką obniżenia kary umownej według PECL jest jej nadmiernie wygórowana wysokość. Punktem odniesienia w ocenie „nadmierności” jest szkoda wynikła z niewykonania umowy albo „inne okoliczności”. W pojęciu szkody mieszczą się nie tylko szkody majątkowe, ale także, zgodnie z art. 9.501 ust. 2 PECL, szkody niemajątkowe oraz szkody przyszłe, których wystąpienie można, rozsądnie rzecz biorąc, uznać za prawdopodobne. Pośród „innych okoliczności”.

(17) Kara umowna według Kodeksu cywilnego…. 21. mieszczą się te, które mają wpływ na ustalenie odszkodowania na zasadach ogólnych (np. art. 9.504 PECL, art. 9.505 PECL). W art. 484 § 2 k.c. przewidziano dwie przesłanki miarkowania kary umownej, tj. wykonanie zobowiązania w znacznej części oraz rażące wygórowanie kary umownej. Kryteria oceny są pozostawione sądowi. W wypadku rażącego wygórowania kary umownej kryterium odniesienia jest między innymi wysokość powstałej szkody. Przez szkodę rozumie się z reguły szkodę majątkową chociaż coraz więcej zwolenników zyskuje stanowisko, aby pojęciem szkody objąć także szkody niemajątkowe. Wydaje się, że w istocie najważniejsza różnica między analizowanymi regulacjami kary umownej polega na tym, że według postanowień PECL pełni ona funkcję odszkodowawczą, ale można ją zastrzec w umowie za niespełnienie każdego świadczenia, natomiast według Kodeksu cywilnego jej celem jest naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Contractual Penalties under the Civil Code and According to the Principles of European Contract Law (PECL) This article is devoted to contractual penalties, which are regulated by the Polish Civil Code and the Principles of European Contract Law (PECL). The author discusses the function, structure, premises and types of contractual penalties under Polish law and compares how such penalties are normalised in Polish law and in the PECL. The conclusion of the analysis is that the two solutions are essentially similar, and that the key difference between contractural penalties according to the PECL and according to the Polish Civil Code consists in the fact that in the PECL a contractual penalty is reserved for the failure to fulfil an obligation, while in the Civil Code it relates to the redress of damages caused as a result of the improper performance or non-performance of an obligation, not only non-financial obligation. Also, the premises for limiting contractual penalties are more broadly defined in the Civil Code..

(18)