Widok Kamienne ogrody, herbata, teatr nô i paradoks, czyli o sztuce zen

Estetyka zen to pozycja wyj¹tkowa wœród ksi¹¿ek podejmuj¹cych temat fi- lozofii zen oraz buddyzmu zen. Aby zrozumieæ znaczenie tego wydawnictwa, musimy uœwiadomiæ sobie, ¿e w Polsce nadal jest niewiele stricte akademickich opracowañ poruszaj¹cych zagadnienia zwi¹zane z japoñsk¹ myœl¹. Wy³¹czaj¹c ró¿nego rodzaju poradniki, pozostaje nam niewiele literatury o charakterze filo- zoficznym. Nawet klasyczne Wprowadzenie do buddyzmu zen¹ czy te¿ Buddyzm zen i psychoanaliza² nie spe³niaj¹ takiej funkcji – s¹ bardzo dobrymi tekstami wprowadzaj¹cymi do tematu, jednak nie ujmuj¹ zagadnienia holistycznie i syn- tetycznie. Pierwsza pozycja jest zbiorem artyku³ów publikowanych przez Daiset- su Teitaro Suzukiego w czasopiœmie „New East”³, natomiast druga zapisem wy- k³adów wyg³oszonych podczas warsztatów dla psychologów⁴. Absolutnie nie ujmujê wartoœci tym pracom, jednak uwa¿am, ¿e dotychczas nie mieliœmy tek- stu wystarczaj¹co zg³êbiaj¹cego tematykê buddyzmu zen.

Dlatego w³aœnie dotychczas wydane ksi¹¿ki Agnieszki Kozyry wype³niaj¹ niszê dotycz¹c¹ filozofii zen⁵ w Polsce. Jej rozprawa habilitacyjna pod tytu³em Filozofia zen (2004) jest wartoœciowym Ÿród³em wiedzy i udan¹ prób¹ ujêcia buddyzmu zen jako filozofii. Powo³uj¹c siê na tezê japoñskiego filozofa Kitarô Nishidy (1870–1966), A. Kozyra rozpatruje zen pod wzglêdem logiki paradok- su bêd¹cej kluczem do zrozumienia istoty tego nurtu buddyzmu. O samym filo- zofie nicoœci, jego ¿yciu i pogl¹dach autorka Filozofii zen i t³umaczka z jêzyka

KAMIENNE OGRODY, HERBATA, TEATR NÔ I PARADOKS, CZYLI O SZTUCE ZEN

Agnieszka Kozyra, Estetyka zen, Wyd. Trio, Bi- blioteka Fundacji im. Takashimy, Warszawa 2010, ss. 439.

1 D.T. Suzuki, Wprowadzenie do buddyzmu zen, prze³. M. i A. Grabowscy, Wyd. Rebis, Poznañ 2004.

2 E. Fromm, D.T. Suzuki, R. De Martino, Buddyzm zen i psychoanaliza, prze³. M. Mac- ko, Wyd. Rebis, Poznañ 2000.

3 Zob. D.T. Suzuki, op. cit., s. 5.

4 Zob. E. Fromm, D.T, Suzuki, R. De Martino, op. cit., s. 5–7.

5 Pomijam w recenzji kwestiê, czy mo¿emy w ogóle mówiæ o filozofii zen. Zaintereso- wanych odsy³am do Stan badañ nad zen, (w:) A. Kozyra, Filozofia zen, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 24–48.

japoñskiego pisze w monografii Filozofia nicoúci Nishidy Kitarô ⁶. Estetyka zen (2010) jest kolejnym krokiem, tym razem w stronê obszarów estetycznych ujê- tych w aspekcie filozofii zen.

Estetyka zen ma byæ filozoficzn¹ refleksj¹ nad sztuk¹ powsta³¹ w wyniku satori – japoñskiego oœwiecenia, które daje wgl¹d w istotê prawdziwej rzeczy- wistoœci i natury cz³owieka. Jest to bezpoœrednio zwi¹zane z logik¹ paradoksow¹:

osi¹gaj¹c satori odbieramy rzeczywistoœæ jako absolutnie sprzeczn¹ samoto¿samoœæ, co jest efektem zniesienia wszelkiego dualizmu, zarówno epistemologicznego, on- tologicznego, jak i etycznego. Osi¹gaj¹c satori, docieramy do istoty buddyzmu zen i wed³ug logiki paradoksu my (jako podmiot poznania) i przedmiot poznania jed- noczeœnie jesteœmy i nie jesteœmy tym samym – jesteœmy sprzecznie samoto¿sa- mi z przedmiotem poznania.

Czym zatem jest piêkno w ujêciu estetyki zen? „Piêkno w sztuce zen jest odkrywane w kontakcie z rzeczywistoœci¹ doœwiadczan¹ w akcie oœwiecenia i wyra¿anym w dziele sztuki lub aktywnoœci artystycznej” (s. 17).

Za cel pracy autorka przyjê³a analizê poszczególnych elementów, które sk³a- daj¹ siê na tradycjê buddyzmu zen, a mianowicie: malarstwo tuszem, ogrody kamienne, teatr nô i ceremoniê parzenia herbaty oraz okreœlenie wartoœci este- tycznych zwi¹zanych z pojêciem estetyki zen. Spektrum analizowanych zagad- nieñ jest zatem bardzo szerokie: dzie³a sztuki, traktaty na temat malarstwa, sztu- ka komponowania ogrodów kamiennych, a tak¿e sztuki performatywne (teatr nô, ceremonia picia herbaty). Zakres historyczny obejmuj¹cy opisywane przyk³ady i zagadnienia rozpina siê miêdzy XII a XIX w. A wszystko to jest ujête w aspek- cie logiki paradoksu.

W tej ksi¹¿ce nadrzêdnym celem jest deskrypcja sposobu, w jaki sztuka zen przedstawia rzeczywistoœæ, która jawi siê nam po osi¹gniêciu stanu satori. Jak wskazuje autorka we wstêpie (s. 20), jej oryginalne podejœcie metodologiczne opiera siê na próbie wskazania konkretnych przyk³adów z prawdziwej rzeczywi- stoœci, czyli rzeczywistoœci percypowanej w wyniku osi¹gniêcia oœwiecenia sa- tori, a nastêpnie odnalezieniu owych przyk³adów w sztuce zen. Moim zdaniem jest to bardzo interesuj¹ce podejœcie, odpowiednie do filozofii zen oraz jej ara- cjonalnego charakteru i postulowanego odejœcia od logiki klasycznej na rzecz logiki paradoksowej. Na ksi¹¿kê sk³ada siê ³¹cznie siedem rozdzia³ów oraz dwa aneksy. Pierwszy aneks pozwala czytelnikowi na ogólny wgl¹d w dzieje myœli buddyjskiej, która z terenów Indii (dhianna) przenios³a siê na ziemie chiñskie (channa, chan), a nastêpnie japoñskie (zen). Drugi aneks jest wykazem pojêæ i nazw w jêzyku oryginalnym i zapisie znakowym – to przedstawienie uzmys³a- wia nam trudnoœæ w poruszaniu siê po pismach mistrzów zen. Bariera lingwi- styczna nie jest jedyn¹ przeszkod¹ w ogarniêciu japoñskiej myœli – równie wiel-

6 A. Kozyra, Filozofia nicoœci Nishidy Kitarô, Wyd. Nozomi, Warszawa 2007.

k¹ apori¹ jest umiejêtne „przestawienie siê” ze sposobu myœlenia cz³owieka Za- chodu i wnikniêcie w styl myœlenia i postrzegania rzeczywistoœci tak, jak to robi cz³owiek Wschodu. Logika paradoksu ma byæ pomocna w osi¹gniêciu takiego

„epistemologicznego przestawienia”.

Jednak musimy siê zastanowiæ, czy Europejczyk próbuj¹cy zrozumieæ bud- dystê zen nie przypomina trochê cz³owieka próbuj¹cego myœleæ, jak to jest byæ nietoperzem?⁷ Z artyku³u Thomasa Nagela jasno wynika, ¿e ostatecznie nie do- wiemy siê tego nigdy, mo¿emy jedynie byæ ludŸmi wyobra¿aj¹cymi sobie jak to jest byæ nietoperzem. Podobnie jest z cz³owiekiem Zachodu próbuj¹cym zro- zumieæ myœl buddyzmu zen – bez d³ugoletniego trwania w poznawanej kultu- rze, ¿yciu, nie uda mu siê patrzeæ z pe³nym zrozumieniem. Niemniej jednak ta- kie prace jak Estetyka zen czy Filozofia zen s¹ wartoœciowymi i potrzebnymi pozycjami przybli¿aj¹cymi japoñsk¹ myœl filozoficzn¹ i estetyczn¹.

Rozdzia³ pierwszy zosta³ napisany przede wszystkim dla osób, które nie czy- ta³y poprzednich ksi¹¿ek Agnieszki Kozyry, nie s¹ zaznajomione z tez¹ logiki paradoksowej i absolutnie sprzecznej samoto¿samoœci. Tak jak to by³o w przy- padku Filozofii zen, tak i teraz Kozyra korzysta z myœli Kitarô Nishidy (s. 20), a p³yn¹ce z nich konkluzje wykorzystuje w dalszych piêciu rozdzia³ach Este- tyki zen. W rozdziale Filozoficzne podstawy estetyki zen dowiadujemy siê za- tem, czym w buddyzmie zen s¹ satori, znaki paradoksowe i koany – rodzaj pytañ-zagadek, których studiowanie ma przybli¿yæ adepta do osi¹gniêcia oœwie- cenia przy jednoczesnym praktykowaniu zazen⁸. Jedynie przejœcie z logiki kla- sycznej (A ¹ nie-A) do logiki paradoksu, czyli zniesienie wszelkiego dualizmu (A = nie-A), pozwoli nam na osi¹gniecie satori, a wiêc zrozumienie prawdziwej natury rzeczywistoœci. Chodzi tu mianowicie o zmianê perspektywy – w wyni- ku satori postrzegamy rzeczywistoœæ z odmiennej perspektywy. Dobrym przy- k³adem wyjaœniaj¹cym tê zmianê jest metafora szeœcianu, któr¹ autorka podaje w Filozofii zen⁹. Gdy patrzymy tylko na jeden bok szeœcianu, wydaje nam siê,

¿e widzimy jedynie kwadrat, dopiero po zmianie perspektywy (= satori) to, co jawi³o nam siê jako kwadrat, jest widoczne jako szeœcian.

Zaznajomienie siê z podstawami filozoficznej refleksji nad logik¹ paradok- su, nicoœci¹ absolutn¹ i naukami mnichów buddyjskich jest niezbêdne, aby zro- zumieæ estetykê zen. Jednak czytelnicy, którzy s¹ dobrze zaznajomieni z myœl¹ filozofii zen, równie¿ znajd¹ interesuj¹ce informacje w pierwszym rozdziale

– zw³aszcza w punkcie Estetyka a „nicoœæ absolutna” w filozofii Nishidy Kitarô (s. 53), gdzie Kozyra przytacza pogl¹d Nishidy o tym, ¿e sztuka zen wyra¿a ni-

7 T. Nagel, Jak to jest byæ nietoperzem?, (w:) Pytania ostateczne, Aletheia 1997, s. 203–219.

8 Zen znaczy ‘medytowaæ’, s³ówko za – ‘siedzieæ’, zaœ ich po³¹czenie daje nam zazen

– ‘medytowaæ siedz¹c’.

9 A. Kozyra, Filozofia zen..., s. 53–54.

coœæ absolutn¹, która jest równie¿ celem przy praktykowaniu zazen i ³¹czy siê bezpoœrednio z tez¹ o absolutnie sprzecznej samoto¿samoœci oraz filozofii nico-

œci. Chodzi tu o odrzucenie – na podstawie zniesienia dualistycznego myœlenia

– œwiadomego podmiotu epistemologicznego stoj¹cego w opozycji do przedmio- tu poznania (dzie³a sztuki). Mowa tu o estetyce nicoœci absolutnej. W tej myœli estetycznej postuluje siê intuicjê aktywn¹, która zgodnie z logik¹ paradoksu wskazuje na to¿samoœæ podmiotu poznania z przedmiotem, co prowadzi do „sa- moto¿samoœci epistemologicznej”. W takim wypadku „Treœæ piêkna rodzi siê z interaktywnej relacji podmiotu i otoczenia” (s. 68). Piêkno jest stanem nie-jaŸ- ni, „ekspresj¹ ¿ycia wewnêtrznego”.

Rozdzia³ drugi traktuje o myœli zen i malowaniu tuszem – zaczynaj¹c od za- rysu historycznego malarstwa tuszem, poprzez tematykê samych prac, a na ko- anach, ilustracjach, pejza¿ach, portretach i klasycznych motywach wystêpuj¹- cych w sztuce zen lub w zwi¹zku z ni¹ koñcz¹c. Istotny jest te¿ opis stylów u¿ywanych w kaligrafii zen. Estetyka zen zawiera w sobie bogactwo ilustracji i zdjêæ doskonale przedstawiaj¹cych omawiane aspekty estetycznych wartoœci sztuki zen. Mo¿emy tu dostrzec uprzednio przyjêt¹ przez autorkê metodologiê, o której ju¿ wspomina³em. Kolejnym wa¿nym aspektem logiki paradoksu i ab- solutnie sprzecznej samoto¿samoœci jest wywo³ywanie wra¿enia na ogl¹daj¹cych dzie³o, ¿e du¿a liczba jego elementów tak naprawdê stanowi jednoœæ. Jest to oczywiœcie przyk³ad na zniesienie dualizmu, w tym równie¿ podzia³u na przed- miot i podmiot poznania, gdy wszystko jest to¿same ze sob¹, gdy wszystko jest jednym. Mamy wtedy do czynienia z wiecznym teraz, czyli – jak podaje Kozyra

– ze struktur¹ absolutnie sprzecznej samoto¿samoœci (s. 128).

Ogrody kamienne, omawiane szczegó³owo w rozdziale trzecim, stanowi¹ doskona³¹ egzemplifikacjê tezy o wykroczeniu poza dualizm. Gdy jedno jest wszystkim, a wszystko jest jednym, mo¿na powiedzieæ, ¿e ka¿dy ogród kamien- ny przedstawia trójwymiarowo tezê o samoto¿samoœci, poniewa¿ uformowany

¿wir mo¿e ilustrowaæ zarówno morze, chmury, jak i pustyniê. Co wa¿ne: sam ogród mo¿e wywo³aæ wra¿enie wci¹gniêcia obserwatora do otoczenia, co te¿ jest przyk³adem na wykroczenie poza dualizm epistemologiczny. Omawiany rozdzia³ jest bogaty w przyk³ady ró¿nych ogrodów kamiennych, co unaocznia œcis³y zwi¹zek myœli filozofii zen z praktycznym zastosowaniem, bo zen – jak twier- dz¹ jego propagatorzy – nigdy nie jest w oderwaniu od codziennego ¿ycia.

Teatr nô i ceremonia picia herbaty, opisane odpowiednio w rozdziale czwar- tym i pi¹tym, maj¹ swoje korzenie w ró¿nego rodzaju rytua³ach zwi¹zanych z kultem agrarnym (w przypadku teatru nô) oraz religijnymi ceremoniami na dworze cesarskim (parzenie herbaty). Wed³ug tradycji ceremonia³ przygotowy- wania herbaty winien wywo³ywaæ stan „niedualizmu” i sprawiaæ, ¿e jego uczest- nicy znajd¹ siê w stanie harmonii z natur¹. Natomiast aktor wystêpuj¹cy na sce- nie, który jednoczeœnie patrzy przed siebie i musi mieæ œwiadomoœæ tego, jak

wygl¹da w oczach widzów, prze³amuje dualizm podmiotu i przedmiotu episte- mologicznego. Wp³yw na tak¹ percepcjê aktora ma mieæ specyficzna budowa sceny teatru, na której wystêpuj¹cy jest otoczony przez publicznoœæ z dwóch lub czasem nawet z trzech stron (s. 245–246).

Rozdzia³ pt. Wartoœci estetyczne w sztuce zen przynosi pytania dotycz¹ce pojêcia piêkna oraz wartoœci estetycznych z nim zwi¹zanych. Autorka przypo- mina o relatywizmie w estetyce: o fakcie, ¿e w kulturze europejskiej samo po- jêcie piêkna zgodnie z myœl¹ pitagorejsk¹ by³o rozumiane jako harmonia, pod- czas gdy w myœli estetycznej zen wartoœæ piêkna jawi siê jako stan nie-jaŸni.

Operuj¹c konsekwentnie logik¹ paradoksu, autorka twierdzi, ¿e wartoœci este- tyczne zen s¹ wartoœciami estetycznymi tylko i wy³¹cznie wtedy, gdy w ich de- finicji wystêpuje wewnêtrzna sprzecznoœæ.

Problem w tym, ¿e nie wszystkie ogrody kamienne i obrazy tuszem spe³nia- j¹ warunki narzucane przez estetykê zen i logikê paradoksu. Nie we wszystkich przyk³adach znajdziemy zasadê sprzecznej samoto¿samoœci, co A. Kozyra pod- kreœla w podsumowaniu swojej pracy (s. 392). Rodzi siê zatem pytanie, czy ta- kie ujêcie tematu jest odpowiednie?, inaczej: czy poszukiwanie zasad logiki pa- radoksowej w ka¿dym przejawie kultury japoñskiej zwi¹zanej z zen nie jest sztucznym wytworem, teori¹ momentami dopasowywan¹ do konkretnych przy- k³adów na si³ê? Odwo³uj¹c siê do Karla Poppera i jego teorii falsyfikacji, mo-

¿emy przyrównywaæ zasadê absolutnie sprzecznej samoto¿samoœci do dzie³ sztu- ki zen i szukaæ w nich logiki paradoksu, ale wielu sceptyków mo¿e uznaæ takie dzia³ania za sztuczne i daremne.

Ocenê Estetyki zen mo¿na zredukowaæ do dwóch podstawowych pytañ: czy aprobujemy tak¹ metodologiê, jak¹ sobie powziê³a Agnieszka Kozyra oraz czy w ogóle godzimy siê na istnienie filozofii zen? – innymi s³owami: czy zgadza- my siê na zamkniecie nieuchwytnego, a-racjonalnego charakteru myœli zen w zracjonalizowanym systemie „filozofii i estetyki zen” opieraj¹cym siê na lo- gice paradoksowej? O ile odpowiedŸ dotycz¹ca samej metodologii nie nastrêcza wiêkszych trudnoœci i mo¿e byæ odpowiedzi¹ pozytywn¹ ze wzglêdu na orygi- nalnoœæ i odpowiednie jej dobranie do tematu, opisywanych przyk³adów i zagad- nieñ, o tyle pytanie o sens istnienia samej „filozofii i estetyki zen” mo¿e napo- tkaæ na opór sceptyków, którzy bêd¹ twierdziæ, ¿e ta sfera japoñskiej myœli jest nieuchwytna i nie powinno siê jej próbowaæ opisaæ w refleksji filozoficznej lub estetycznej, gdy¿ to niemo¿liwe do osi¹gniêcia. Nieuchwytnoœæ zen to fakt, który podkreœlaj¹ wszyscy studiuj¹cy buddyzm zen. Suzuki twierdzi³, ¿e nie ma cze- goœ takiego jak „filozofia zen”, ¿e refleksja filozoficzna nie jest w stanie oddaæ istoty tego, czym jest zen i wszystko, co z nim jest zwi¹zane. Kozyra myœli prze- ciwnie – ujêcie nieuchwytnego zen w opisie jest potrzebn¹ prób¹ deskrypcji, któ- ra mo¿e nam pomóc w dojœciu do zrozumienia tego, czym jest zen – tak jak ko- any w tradycji zen mia³y pomóc mniej pojêtnym uczniom w osi¹gniêciu satori.

Uwa¿am, ¿e potrzebujemy takiej refleksji, ¿eby przybli¿yæ siê do zjawiska i treœci, które ono ze sob¹ niesie. Nawet jeœli s¹ to zagadnienia bêd¹ce poza na- szym europejskim systemem pojêciowym, to ich symbolika, forma pojawiaj¹ siê coraz czêœciej w naszej kulturze i jesteœmy zobligowani do poznania treœci przez nie niesionej. Estetyka zen jest bardzo dobrym Ÿród³em próbuj¹cym uchwyciæ te treœci.

£ukasz Kamiñski