Chłosta jako kara w rzymskim wojskowym prawie karnym

Piotr Kołodko

Chłosta jako kara w rzymskim

wojskowym prawie karnym

Studia Prawnoustrojowe nr 7, 61-76

2007

P i o t r K o ł o d k o B ia ły sto k

C h ło sta ja k o k a ra w rzy m sk im w o jsk o w y m

p r a w ie k arn ym

R zy m sk ie w ojskow e p ra w o k a r n e znało w iele ró żn o ro d n y ch k ar, k tó re m ogły być orzeczone w obec żo łn ierzy (m ilites). P e łn y ich w a c h la rz p rz e d ­ sta w ił M o d esty n w k sięd ze cz w arte j d e p o e n is 1, lecz w ty m m iejscu z o s ta n ą z a p re z e n to w a n e je d y n ie u w a g i dotyczące ro li i z n a c z e n ia ch ło sty (castiga-

tio)2 ja k o k a r y sa m o istn e j do datk o w ej o ra z d y sc y p lin a rn e j.

1 D. 4 9 .1 6 .3 .1 (M o d e s tin u s lib ro q u a r to d e p o en is): P o en a e m ilitiu m h u iu s c e m o d i su n t: c a stig a tio , p e c u n ia r ia m u lta , m u n e r u m in d ic tio , m ilitia e m u ta tio , g r a d u s deiecto, ig n o m i- n io sa m issio . n a m in m e ta llu m a u t in o p u s m e ta lli n o n d a b u n tu r nec to r q u e n tu r . Zob. w tej k w e s tii: R. T a u b e n s c h la g , s. v. M ilitä r s tr a fr e c h t, R E , XV (1932), szp. 1 6 6 8 -1 6 7 1 ; T h . M om ­ m se n , R ö m is c h e s S tr a fr e c h t, D a r m s z ta d t 1955, s. 31; G. K u le cz k a, S t u d ia n a d r z y m s k im w o js k o w y m p r a w e m k a r n y m , P o z n a ń 1974 s. 111; J . H . J u n g , D ie R e c h ts s te llu n g d e r r ö m i­ sc h e n S o ld a te : Ih r e E n tw ic k lu n g vo n d e n A n fä n g e n R o m s b is a u f D io k le tia n , [w:] A N RW I I . 14, B e r lin - N e w Y ork, 1982, s. 1002; J . G e b h a r d t, P rü g e ls tr a fe u n d Z ü c h tig u n g s r e c h t im a n tik e n R o m u n d in d e r G e g e n w a rt, K ö ln - W e im a r-W ie n 1994, s. 47; P. K ołodko, R z y m s k a te r m in o lo g ia p r a w n a s to s o w a n a n a o k re śle n ie c h ło s ty , [w:] C o n tra leges e t b o nos m ores. P rze s tę p s tw a ob ycza jo w e w s ta r o ż y tn e j G recji i R z y m ie , pod re d . H . K o w alsk ieg o i M. K u ry - ło w icza, L u b lin 2 005, s. 156.

2 W l it e r a t u r z e m o ż n a s p o tk a ć d w o ja k ie ro z u m ie n ie c a s tig a tio - ja k o o s tre j n a g a n y (s k a rc e n ia ) - por. W. K u tz m a n n , K ilk a u w a g w k w e s tii b u n tu w r z y m s k im w o js k o w y m p r a ­ w ie k a r n y m ep o ki re p u b lik i p r y n c y p a tu , W PP, R. 60, 1987, n r 3, s. 327, a ta k ż e ja k o w łaściw ej c h ło s ty - zob. H u m b e rt, s. v. ca stig a tio , R E , I I I (1899), szp. 1761; W. K u tz m a n n , D ezercja i sa m o w o ln e o d d a le n ie w r z y m s k im w o js k o w y m p r a w ie k a r n y m e p o ki p r y n c y p a tu , W PP, R. 36, n r 4, 1981, s. 4 4 0 . W ydaje się je d n a k , że n a g ru n c ie rz y m s k ie g o w ojskow ego p r a w a k a rn e g o te r m in te n n a le ż y in te r p r e to w a ć ja k o „ c h ło s ta ”, sk o ro j e s t to p ie rw s z a k a r a w y m ie n io n a p rz e z M o d e s ty n a ja k o w ła ś c iw a ż o łn ie rz o m i p ra k ty c z n ie p ie rw s z a , ja k ie j p o d ­ le g a li z a n a r u s z e n ie d is c ip lin a m ilita r is . P o z a ty m in n e te k s ty p ra w n ic z e (c y to w an e p o n i­ żej) z d a ją się p o tw ie rd z a ć tę te z ę - zob. P. K ołodko, op. c it., s. 1 5 5 -1 5 6 .

3 G. K u le c z k a , op. c it., s. 70, 99. O sa m e j k a r z e śm ie rc i zob: E. Levy, D a s rö m is ch e K a p ita ls tr a fe , [w:] G e s a m m e lte S c h r ifte n , t. II, B ö h la u - V e rla g - K ö ln - G ra z 1963, s. 3 2 5 -3 7 8 . W obec ż o łn ie rz y n ie m o ż n a było w y k o n a ć k a r y śm ie rc i p o p rz ez u k rz y ż o w a n ie - D. 4 9 ,1 6 ,3 ,1 0 (M o d e s tin u s lib r o q u a r to d e p o e n is): Is, q u i a d h o s te m c o n fu g it e t re d iit, to- r q u e b itu r a d b e stia s q u e vel in fu r c a m d a m n a b itu r , q u a m v is m ilite s n i h il e o ru m p a t ia n t u r - por.: R. T a u b e n s c h la g , s. v. M ilitä r s tr a fr e c h t, R E , XV (1932), szp. 1670.

W o k re sie k ró le s tw a o ra z re p u b lik i za p o p ełn io n e p rz e stę p s tw o n ie s u b ­ o rd y n a c ji (c o n tu m a cia ) o rz e k a n o w obec m ilite s k a r ę śm ie rc i3. W y ko n an ie tej k a r y L iw iu sz p rz e d s ta w ił w n a s tę p u ją c y sposób: [...] S ta b a n t d e lig a ti a d

p a l u m [...] C onsules in sed em processere su a m , m issiq u e lictores a d su m en - d u m su p p lic iu m . N u d a to s v irg is c a e d u n t secu riq u e fe r iu n t [...]4. S k a z a n y c h

n a śm ie rć n a jp ie rw p rz y w iązy w a n o do s łu p a k a ź n i, o b n aż an o , po czym lik to rz y ro zp o czy n ali c h ło stę (virg is caedere). N a s tę p n ie ścin an o sp raw có w to p o rem . O bie te czynno ści w y k o n y w ali liktorzy. K a rę w y ko n y w an o p u ­ b liczn ie i to w obecności k o n su ló w 5. W ydaje się, że t a k a fo rm a egzeku cji p e łn iła fu n k c ję o d s tra s z a ją c ą , a z a ra z e m ilu s tr u ją c ą s k u tk i n a r u s z e n ia

d is c ip lin a m ilita r is 6.

K a rę śm ie rc i w obec s k a z a n y c h w yko n y w an o to p o re m (securi). D a lsz a e w o lu cja rz y m sk ieg o p ra w a k a rn e g o d o p ro w a d ziła do e lim in a c ji tego n a r z ę ­ d z ia i z a s tą p ie n ia go m ieczem (g la d iu s )7. W arto zazn aczyć, że p o d sta w o ­ w ym n a rz ę d z ie m słu żąc y m do z a d a w a n a ra zó w był kij (fu stis)8 lu b rózgi

4 Liv. 2.5 .6 i 8. Por.: Liv. 8.2.11: s p o la ri m a g is tr u m e q u itu m ac v ir g a s et sec u res exp ed i- r i iu s s it; Liv. 8 .2 0 .1 1 : V itr u u iu m in carcere a d s e r v a r i i u s s it q u o a d c o n s u l r e d isse t, tu m v e r b e r a tu m necari; Liv. 2 6 .1 3 .1 5 : n e q u e v in c tu s p e r u rb e m R o m a n a m t r iu m p h i s p e c ta c u lu m tra h a r, u t d e in d e ~ in ca rc ere m ~ a u t a d p a l u m d e lig a tu s , la ce ra to v ir g is tergo, c ervicem se c u ri R o m a n a e s u b ic ia m . Liv. 28.29.11: n u d i in m e d iu m p r o tr a h e b a n tu r et s im u l o m n is a p p a r a tu s s u p p lic ii e x p r o m e b a tu r. d e lig a ti a d p a l u m v ir g is q u e c a esi et s e c u ri p e r c u s s i. W sz y s tk ie w y m ie n io n e ź ró d ła c h a r a k te r y z u ją się je d n ą w s p ó ln ą c e c h ą - w z m ia n k o w a n a w n ic h c h ło s ta p o p r z e d z a ła w y k o n a n ie k a r y śm ie rc i p o p rz e z ścięcie to p o re m . P o z a ty m w p r z e k a z a c h L iw iu s z a m o ż n a d o s trz e c p o m in ię cie k w e s tii c h ło s ty p rz e d t ą e g z e k u c ją - np. Liv. 4 .2 9 .8 . J e d n a k ż e to p o m in ię cie c h ło s ty n ie j e s t ż a d n y m dow odem n e g u ją c y m je j użycie p rz y teg o ty p u k a r z e śm ierc i - zob.: M. F u h r m a n n , s. v. verb era , R E , S u p l. IX (1962), szp. 1590. S zczeg ó ln y w y m ia r m a p rz e k a z Liv. 8.7 m ó w iący o n ie s u b o rd y n a c ji M a n ilu s a , s y n a k o n s u la , k tó r y n ie p o d p o rz ą d k o w u ją c się jeg o ro z k a z o m , sto czy ł z w y cięsk i p o jed y n e k . Po p o w ro cie do obozu z o s ta ł s k a z a n y n a k a r ę śm ie rc i p o p rz e d z o n ą c h ło s tą . T a k s u ro w a s a n k ­ c ja m ia ła d z ia ła ć o d s tra s z a ją c o n a ż o łn ie rz y ła m ią c y c h d is c ip lin a m ilita r is . N a o rz ec zo n ą k a r ę n ie m ia ł ż ad n e g o w p ły w u fa k t, iż M a n iliu s sto czy ł zw y cię sk i p o jed y n e k . Z p u n k tu w id z e n ia w ojskow ego p r a w a k a rn e g o n ie p o d p o rz ą d k o w a ł się on ro z k az o m k o n s u la (a z a r a ­ z em jeg o ojca), czym ro z lu ź n ił d is c ip lin a m ilita r is - J . G e b h a r d t, op. c it., s. 51; por.: K. Se- ig n o b o s, D zieje sta r o ż y tn e , p rz e k ł. p o lsk i pod re d . B. S ta w e n y , W a rs z a w a - L u b lin - Ł ódź - K ra k ó w [bdw ], s. 158; C. E . B ra n d , R o m a n M ilita r y L a w , A u s tin & L o n d o n 1968, s. 59.

5 G. K u le c z k a , op. c it., s. 99.

6 N a t e m a t d is c ip lin a m ilita r is zob.: G. K u le c z k a , op. c it., s. 4 0 -4 3 .

7 W o k re s ie c e s a r s tw a p rz y w y k o n y w a n iu k a r y śm ie rc i z rez y g n o w a n o z to p o ra i z a s t ą ­ p iono go m ieczem - zob.: D. 4 8 .1 9 .8 .1 (U lp ia n u s lib r o n o n o de o ffic is p ro c o n su lis): V ita a d m itu r , u t p u t a si d a m n a tu r a lin q iu s , u t g la d io in e u m a n im a d v e r ta tu r . se d a n im a d v e r ti g la d io o p o rte t, n o n s e c u r i v e l telo vel f u s t i ve l la q u e o vel q u o a lio m o d o . P o r. ta k ż e : T h . M o m m se n , op. c it., s. 983; M. F u h r m a n n , s. v. verb era , R E , S u p l. IX (1962), szp. 1589; G . K u le c z k a , op. c it., s. 111; W . K u tz m a n n , K ilk a u w a g w k w e s ti i b u n t u .. ., s. 329; M. K u ry ło w icz, P ra w o i o b ycza je w s ta r o ż y tn y m R z y m ie , L u b lin 1994, s. 189. N a te m a t s to s o w a n ia iu s g la d ii - u p o w a ż n ie n ia do s to s o w a n ia k a r y śm ie rc i w obec o b y w a teli b ę d ą ­ cych ż o łn ie rz a m i - W. L ite w s k i, R z y m s k i p ro ce s k a r n y , K ra k ó w 200 3 , ss. 68, 117.

8 T h . M o m m se n , op. c it., s. 983; M. F u h r m a n n , s. v. verb era , R E , S u p l. IX (1962), szp. 1 5 8 9 . P o n a d t o t r z e b a w s p o m n i e ć o v i t i s r o z u m i a n e j j a k o l a s c e c e n t u r i o n a (p o r. D . 4 9 ,1 6 ,1 3 ,4 ) - zob.: T o tiu s l a tin a tis lexico n c o n silio et c u ra Ia co b i F a c io la ti opera et s t u ­ d io A e g id i F o rc ellin i a lu m n i s e m in a r i P a ta v in i, L u c u b r a tu m e d itio a lte r a L o c u p le d io r , t. IV,

(virg a e)9. W ydaje się, że początk ó w u ży c ia virg a e w p rz y p a d k u ścięcia to p o ­ re m (securi p eru ssio ) n a le ż y p o szu k iw a ć w s to s o w a n iu tej k a r y w obec w ol­ nych, p o n iew aż początkow o trz o n rz y m sk iej a rm ii sta n o w ili cives R o m a ­

n i 10. S tą d te ż m o ż n a sądzić, że z u w a g i n a p o w sz e c h n ą obecność o b y w a te li

w sz e re g a c h a rm ii rz y m sk ie j, d o k o n an o a d a p ta c ji p e r a n a lo g ia m tej form y k a r y śm ierci do w ojskow ego p ra w a k a rn e g o , a ty m sa m y m o b y w a te ls k ą ch ło stę ró z g a m i p rz e n ie sio n o g r u n t w o js k a 11.

P rzy to czo n e p rz e k a z y L iw iu sz a w p e łn i p o tw ie rd z a ją sto so w an ie ch ło ­ s ty w w o jsk u p rz e d w y k o n a n ie m k a r y śm ierci. C h a ra k te ry s ty c z n e je s t, że zaró w no n a g ru n c ie p ra w a k a rn e g o pow szechnego, j a k i p ra w a w ojskow ego u ży w an o id en ty cz n eg o n a r z ę d z ia ch ło sty - rózgi (virga). S to so w an ie tego sam eg o n a r z ę d z ia n a s u w a w n io sek o p rz e ję c iu v irg a z rz y m sk ieg o p ra w a k a rn e g o do rz y m sk ieg o w ojskow ego p ra w a k a rn e g o . W ydaje się, że to p r a ­ wo w ojskow e p rzyjęło rózgi do sw ego sy ste m u . W w y n ik u ew olucji p ra w a k a rn e g o doszło do e lim in a c ji virg a n a rzecz fu s tis zarów n o w p ra w ie k a r ­ n y m w ojskow ym , j a k i w p ra w ie p o w sze ch n y m , lecz w a rto zazn aczy ć, że p ie rw o tn ie oba te sy ste m y p ra w n e u ży w ały virg a p ra w d o p o d o b n ie ze w z g lęd u n a p o w sz e c h n ą obecność o b y w a te li R zy m u w s z e re g a c h a r m ii12.

R zy m sk ie p ra w o w ojskow e w y ró ż n ia s u p p lic iu m fu s tu a r iu m , tj. ch ło­ s ta n ie k ija m i n a ś m ie rć 13 ja k o k a r ę s a m o is tn ą za o k re ślo n e n a r u s z e n ie

P a ta v i 1805 [d alej: F o rc e llin i], t. IV, s. v. v itis , s. 530; Ł. K oncew icz, S ło w n ik ła c iń sk o - p o ls k i, W a rs z a w a [bdw ], s. v. v itis , s. 940; J . S o n d el, S ło w n ik ła c iń s k o -p o ls k i d la p r a w n i ­ k ó w i h is to r y k ó w , K ra k ó w 1997, s. v v itis , s. 998. S ło w n ik ła c iń s k o -p o ls k i, pod re d . M. P le z i [d alej: M. P le z ia ], W a rs z a w a 1998., t. V, s. v. v itis , s. 638. Zob. ta k ż e : C a ss e ll’s L a tin - E n g lis h a n d E n g lis h - L a tin D ic tio n a ry , pod re d . J.R .V . M a r c h a n t, J . F. C h a rle s , N ew Y ork - L o n d o n [bdw ] s. v. v itis , s. 623. Por. T h . M o m m se n , op. c it., s. 983 p rz y p . 4; M. F u h r m a n n , s. v. verb era , R E (1962), S u p l. IX, szp. 1590.

9 G. K u le c z k a , op. c it., s. 103. T h. M o m m se n z a n e g o w a ł is tn ie n ie c h ło s ty ja k o k a r y a k c e so ry jn e j p rz y w o jsk o w y ch fo rm a c h eg ze k u cji (T h. M o m m se n , op. c it., s. 984) - w y d a je się, że w ś w ie tle ź ró d eł n ie p ra w n ic z y c h n ie m o ż n a do k o ń c a zgodzie się z ty m i u s ta le n ia m i.

10 Ib id e m , s. 1 7 -2 1 ; P. N ic z y p o ru k , R e fo r m y a r m ii r z y m s k ie j o ra z ich w p ły w n a siłę p a ń s tw a w s ta r o ż y tn y m R z y m ie , [w:] S iln e p a ń s tw o , pod re d . M. S zy sz k o w sk ie j, B ia ły s to k

1999, s. 204, 207.

11 C h ło s tę ró z g a m i sto so w a n o w obec o b y w a te li p rz e d ścięciem to p o re m . N a leż y b ow iem p a m ię ta ć , że t a fo rm a k a r y śm ie rc i b y ła z n a n a sz e ro k o w s ta ro ż y tn y m R zy m ie. P o z a ty m k ró l w r a m a c h sw oich k o m p e te n c ji dow ódczych m ógł w y m ierz y ć (św ie ck ą ) k a r ę śm ie rc i, j a k ą by ło śc ięcie to p o re m p o p rz e d z o n e c h ło s tą - zob.: W . L ite w s k i, R z y m s k i p r o c e s ...,

s. 17, 25.

12 T h. M o m m sen , op. c it., s. 983; M. F u h r m a n n , s. v. verb era , R E , S u p l. IX (1962), szp. 1589.

13 E ty m o lo g ia teg o o k r e ś le n ia w y w odzi się od sło w a f u s t is - zob.: A. W alde, J . B. H of­ m a n n , L a te in is c h e s e ty m o lo g isch e s W o rterb u ch , t. I, H e id e lb e rg 1938, s. v. f u s tis , s. 573; A. E r n o u t, A. M e ille t, D ic tio n a ire éty m o lo g iq u e d e la la n g u e la tin e . H isto ire d e s m o ts, P a r is 1939, s. v. fu s tis , s. 405; M. P le z ia , t. II, s. v. f u s tu a r iu m , s. 626. S u p p lic u m fu s t u a r i u m b y ła o r z e k a n a ró w n ie ż w s to s u n k u do n iew o ln ik ó w , lecz c h ło s ta n ie ich n a śm ie rć u z n a w a n o z a n a d u ży c ie późn y ch czasów c e s a rs tw a rzy m sk ieg o - T h. M o m m sen , op. c it., s. 983 p rzy p . 4, 985, 985 p rz y p . 4; M. F u h r m a n n , s. v. verb era , R E (1962), S u p l. IX, szp. 1593. P o n a d to zob.: D S, t. II, s. v. f u s tu a r iu m , s. 1427; J . S o n d e l, op. c it., s. v. f u s tu a r iu m , s. 405.

d is c ip lin a m ilita r is . W ydaje się, że t a s a n k c ja k a r n a b y ła z n a n a od n a jd a w ­

n iejszy c h czasów w p ra w ie w ojskow ym . Ś w iadczyć m o g ą o ty m n a s tę p u ją c e sło w a L iw iu sz a 14: [...] deserto rem sig n o ru m , u b i sign a, ub i a r m a esse n t

sin g u lo s rogitans, in erm e s m ilite s, signo a m isso signiferos, a d hoc centurio- nes d u p lic a rio sq u e q u i re liq u e ra n t o rdines, virg is caesos secu ri p erc u ssit: cetera m u ltitu d o sorte d e c im u s q u isq u e a d s u p p lic iu m lecti [...]. C y to w an e

źródło dotyczy k w e stii u k a r a n i a żołnierzy, k tó rz y d op u ścili się d e z e rc ji15. K a rą , k tó re j z o sta li p o d d a n i, było w y c h ło sta n ie ró z g a m i i ścięcie to p o rem

(v irg is caedere securi percussio). S a n k c ja t a d o sięg ła n ie ty lk o szerego w y ch

żo łn ierzy czy te ż ce n tu rio n ó w , lecz p o d leg ali jej żo łn ierze w y b ie ra n i w d ro ­ dze lo so w an ia. J e s t to z a te m p rz y k ła d d z ie s ią tk o w a n ia (d ecim atio ), kary, k tó r a b y ła s to so w a n ia w obec p rz e s tę p s tw g ru p o w y c h 16. C hoć t e k s t te n n ie w s p o m in a w p ro s t o s u p p lic iu m f u s tu a r iu m , to n a le ż y po d zielić p o g ląd G. K u le c z k i17, że fo rm a tej sa n k c ji b y ła d u a lis ty c z n a : albo sto so w an o zw y­ k łe ścięcie to p o rem p o p rz ed zo n e c h ło s tą albo śm ie rć z a d a w a n o b iczo w a­ n ie m k ijam i.

W ydaje się, iż po g ląd te n j e s t słuszny, co w y n ik a z p rz e k a z u T a c y ta 18:

Q uae p o s tq u a m L . A p ro n io (n a m C a m illo successerat) com perta, m a g is d e­ decore su o r u m q u a m g lo ria h o stis a n x iu s, raro ea tem p e sta te et e vetere m e m o ria fa cin o re d e c u m u m q u e m q u e ig n o m in io sa e co ho rtis sorte d u cto s fu s ti necat. Z cytow anego f r a g m e n tu w p ro st w y n ik a k a r a z d z ie sią tk o w a n ia

o ra z p rz e s tę p stw o , za k tó re n ią k a ra n o . G odne p o d k re ś le n ia je s t, że h is to ­ ry k w sk a z a ł, iż t a s a n k c ja k a r n a b y ła rz a d k o s to so w a n a i p rz y p o m in a c z asy p ra d a w n e (raro ea te m p e sta te et e vetere m e m o ria fa c in o r e ). T ak s k o n s tru o w a n a w ypow iedź T a c y ta m ia ła w s k a z a ć g en ezę tej kary, s ię g a ją ­ cej - w e d łu g niego - do czasów odległych, p rz ez k tó re p raw d o p o d o b n ie ro z u m ia ł ep o k ę k ró le stw a . Z d u ż ą o stro ż n o śc ią n a le ż y tra k to w a ć in fo rm a ­ cję m ó w iącą o rz a d k im sto s o w a n iu tej kary. W ydaje się, że w szelk ie p rz e ja ­ w y tc h ó rz o stw a były p e n a liz o w a n e w dro d ze s u p p lic iu m fu s tu a r iu m . Choć T ac y t w sw oim p rz e k a z ie u ży ł o k re ś le n ia fu s tis n eca re, to z c a łą p ew n o śc ią m ia ł n a m y śli tę k a rę , bow iem bicie k ija m i w jego p rz e k a z ie p ro w ad ziło do śm ierci.

14 Liv. 2.59.11.

15 K la s y c z n a d e z e r c ja p o le g a ła n a o p u s z c z e n iu o d d z ia łu b e z z a m i a r u p o w r o tu -D . 4 9 .1 6 .3 .3 (M o d e s tin u s lib r o q u a r to d e p o en is): -D e se rto r est, q u i p e r p r o lix u m te m p u s v a g a tu s r e d u c itu r . Zob.: G. K u le cz k a, op. c it., ss. 8 4 -8 5 ; 9 3 -9 4 ; W. K u tz m a n n , D ezercja i s a m o w o ln e o d d a le n ie ..., s. 433, 440; A. S w ię to ń , O r g a n iz a c ja a r m ii r z y m s k ie j, [w:] R z y m ­ s k ie p r a w o p u b lic z n e , pod re d . B. S itk a i P. K ra je w s k ie g o , O ls z ty n 2 004, s. 158. S zerzej o d e ze rcji w a r m ii rz y m s k ie j - zob.: J . H . J u n g , op. c it., s. 977 i n a s t.

16 G. K u le cz k a, op. c it., s. 101. Zob.: E . D ą b ro w a , R o z w ó j i o r g a n iza c ja a r m ii r z y m s k ie j (do p o c z ą tk u I I I w ie k u n.e.), „ F ilo m a ta ” n r 3, 1990, s. 405; M. K u ry ło w ic z, P ra w o i o b y c z a ­ j e . , s. 189; A. S w ię to ń , op. c it., s. 159.

17 G. K u le cz k a, op. c it., s. 101. 18 Tac., A n n . 3 .2 1 .1 .

K a rę s u p lic iu m fu s tu a r iu m w s to s u n k u do żo łn ierzy w p ro st w y m ie n ia L iw iu sz w in n y m fra g m e n c ie A b urbe c o n d ita 19: [...] F u s tu a r iu m m eretur,

q u i sig n a r e lin q u it a u t p r a e sid io d ec ed it [...]. Z te k s tu je d n o z n a c z n ie w y n i­

k a , że k a r ę tę o rz ek an o w obec żołnierzy, k tó rz y o p u ścili sze reg i lu b też m iejsce w obozie. N a szc zeg ó ln ą u w a g ę z a słu g u je p o d k re śle n ie fu n k c ji w y­ chow aw czej. O prócz tego, że s u p p lic iu m fu s tu a r iu m sto so w an o z a p rz e s tę p ­ s tw a p o p ełn io n e p rz ez w ię k sz ą liczbę żołnierzy, to w y k o n a w cam i tej k a r y byli sa m i m ilite s 20. C h a ra k te ry s ty c z n y j e s t ta k ż e b r a k w y o d rębn ionego p o ­ s tę p o w a n ia dowodowego. Ż ołn ierze p o d leg ają cy tej k a rz e b yli w y b ie ra n i w drodze lo so w an ia, co z kolei p o zw ala u z n a ć , że m iało t u m iejsce n a d z w y ­ czajn e złag o d zen ie k a r y 21. N iem ożliw y m było s k a z a n ie p rz y d e c im a tio w y­ łącz n ie w in n y c h żołnierzy, skoro ich w ybó r p o leg ał n a lo so w an iu . S tą d też w a lo r tej k a r y sp ro w a d z a ł się n ie ty lk o do u k a r a n i a spraw ców , lecz p o s ia ­ d a ł is to tn y c z y n n ik psychologiczny, b ow iem p rz ez p ew ie n czas żo łn ierze nie w iedzieli, k tó ry z n ic h z o s ta n ie w y lo sow any 22. S u p p lic iu m fu s tu a r iu m b y ła sto so w a n a w szczególności p rz y p rz e s tę p s tw a c h , u p o d sta w y k tó ry c h leżało tch ó rzo stw o , a w y konaw cy tej kary, chłoszcząc n a śm ie rć in n y c h żołnierzy, re p re z e n to w a li p o g ard ę i p o tę p ie n ie w obec n ic h 23. T a k w ięc b y ła to k a r a m a ją c a w p ra k ty c e p rzyw rócić z a c h w ia n ą d is c ip lin a m ilita r is , a p rz ed e w sz y stk im w y elim in o w ać ty c h żołnierzy, k tó rz y j a n a ru s z y li. O prócz tego, że sposób w y k o n a n ia tej k a r y był n iezw y k le o k ru tn y , to ta k ż e pozbaw ion y w spó łczu cia w obec w yloso w anego . N ie p rz ew id y w an o okoliczności ła g o d z ą ­ cej w p o sta c i u w o ln ie n ia od k a r y m iles, k tó ry był n p. p rz y ja cielem k tó reg o ś z opraw ców trz y m a ją c y c h fu s tis . Ś lep y los d ecydow ał o życiu żo łn ierza, n a w e t tego, k tó ry był n ie w in n y 24.

P rz e s tę p s tw e m w y c zerp u ją cy m z n a m io n a d ezercji było ro z p o rz ą d z e n ie w całości (to ta) w ła s n ą b ro n ią lu b jej u tr a t a . Z ob iek ty w n eg o p u n k tu w id ze­ n ia czyn ta k i s ta n o w ił o d rę b n e p rz e stę p stw o , lecz P a u lu s p o ró w n u je go z d esertio, ale o k re ś la go ja k o g ra v e c rim e n 25.

D. 49.16.14.1 (Paulus libro singulari de poenis militum): Arm a alienasse grave

crimen est et ea culpa desertioni exaequatur, utique si tota alienavit: sed et si

19 Liv. 5 .6 .1 4 . Zob. ta k ż e : J . H . J u n g , op. cit., s. 969.

20 G. K u le c z k a , op. c it., s. 102. Zob. C. E. B ra n d , op. c it., s. 77. 21 G. K u le c z k a , op. c it., s. 101.

22 Ib id e m , s. 102. 23 Ib id em .

24 Por.: T ac., A n n ., 14.44: [...] n a m e t ex fu s o exe rc itu c u m d e c im u s q u is q u e f u s t i feritu r, e tia m s tr e n u i s o r tiu n tu r [...].

25 G. K u le cz k a, op. c it., s. 86. N a o d rę b n ą u w a g ę z a s łu g u je b r a k p e n a liz a c ji re k ru tó w (tiro n e s ) z a t a k i czyn, co z k o lei w y n ik a z lżejszeg o ich tr a k t o w a n ia p rz e z rz y m s k ie w o jsk o ­ w e p ra w o k a r n e — por. D. 4 9 .1 6 .4 .1 5 (A rriu s M e n a n d e r lib ro p r im o d e re m ilita r i): [...] sed et ig n o r a n ti a d h u c d is c ip lin a m tir o n i ig n o s c itu r . W ra z ie n ie p o w ie rz e n ia n a c za s b ro n i, za b e z b ro n n o ść ż o łn ie rz a o d p o w ia d a ł k o n s e r w a to r e k w ip u n k u - J . H . J u n g , op. c it., s. 995.

partem eorum, nisi quod interest. nam si tibiale vel umerale alienavit, castigari verberibus debet, si vero loricam scutum galeam gladium, desertori sim ilis est. tironi in hoc crimine facilius parcetur armorumque custodi plerumque ea culpa im putatur, si arma militi commistit non suo tempore.

P a u lu s w y jaśn ił, że w p rz y p a d k u pozby cia się d ro b n y c h części zbroi, tj. n a g o le n n ik a (tibiale) czy te ż p łaszc za, k a p o ty (u m erale), żołn ierz p o w in ien być p o d d a n y chłoście (castigare verberibus). Tylko d y sp o n o w an ie w y m ien io ­ n y m i w yżej e le m e n ta m i e k w ip u n k u za słu g iw a ło n a c h ło stę p o s trz e g a n ą ja k o ty p o w ą k a r ę d y s c y p lin a rn ą 26. In te re s u ją c e je s t, że n a g ru n c ie p ra w a w ojskow ego ty lk o je d e n ra z i to w ła śn ie w ty m fra g m e n c ie sp o ty k a m y n iety p o w e p o łącz en ie w y ra ż e ń ca stig a re verb erib u s21.

W ra z ie pozbycia się p a n c e rz a (lorica), ta rc z y (sc u tu m ), h e łm u (g alea ) czy m iecz a (g la d iu s ) lu b całości (tota) e k w ip u n k u żo łn ierz z o sta w a ł u z n a n y z a p o p ełn iająceg o desertio. N ie w y d aje się p rz y p ad k o w e, że j u r y s t a w y m ie­ n ił a k u r a t te części e k w ip u n k u żo łn ierza. P ozbycie się w y m ien io n y ch , ja k ż e is to tn y c h ele m e n tó w u z b ro je n ia w sk az y w ało n a m a n ife sta c ję n iech ęci do b y cia żo łn ierzem i p ra k ty c z n ie pow odow ało b e z b ro n n o ść28. W p rz y p a d k u tego p rz e s tę p s tw a zasto so w an o p er a n a lo g ia m o d n ie sie n ie do d ese rtio , p o d ­ czas gdy sam o w yzbycie się m n iej w a ż n y c h części u m u n d u ro w a n ia rów nież o p a trz o n o s a n k c ją 29. Z a te m k a r a w y m ie rz a n a p rz ez przeło żon ego p o w in n a u w z g lę d n ić p rz e d e w sz y stk im to, ja k ie g o e le m e n tu u z b ro je n ia żo łn ierz się pozbył. W p rz y p a d k u ro z p o rz ą d z e n ia n a g o le n n ik ie m lu b k a p o tą w y s ta rc z a ­ ła c h ło sta , n a to m ia s t w ra z ie ro z p o rz ą d z e n ia in n y m i częściam i e k w ip u n k u n a le ż a ło u k a r a ć m ile s j a k d e z e rte ra , a z a te m k a r ą śm ierci. W ydaje się, że d u a listy c z n ie p rz e w id z ia n a k a r a z a te n czyn m a w isto cie o d zw iercied lać s to p ie ń z a w in ie n ia ż o łn ie rz a (pro m odo c u lp a e, pro m odo d e lic ti).

R zy m sk ie w ojskow e p raw o k a r n e p rz ew id y w ało c h ło stę w p rz y p a d k u sam o d zie ln e g o o p u sz c z e n ia p o s te ru n k u w arto w n iczeg o , o czym św iadczy n a s tę p u ją c y f r a g m e n t a u to r s tw a M o d esty n a:

D. 49.16.3.5 (Modestinus libro quarto de poenis): Qui stationis m unus relinquit

plus quam emansor est: itaque pro modo delicti aut castigatur aut gradu militiae deicitur.

26 W s k a z a n e e le m e n ty e k w ip u n k u w o jskow ego n ie by ły t a k w a ż n e , j a k zbycie sa m ej b ro n i - J . H . J u n g , op. c it., s. 9 9 5 . W ydaje się z a te m , ze w ta k im w y p a d k u c h ło s ta b y ła w y s ta r c z a ją c ą k a r ą .

27 P o z o s ta łe f ra g m e n ty z D ig e sta I u s tin ia n i d o ty cz ąc e re m ilita r i w y m ie n ia ją sa m c za­ s o w n ik ca stig o , - are.

28 G. K u le c z k a , op. c it., s. 86; W . K u tz m a n n , D ezercja i sa m o w o ln e o d d a l e n i e . , s. 437. N a le ż y z az n ac zy ć , że w p r z e k a z ie j u r y s t y n ie z o sta ło w y m ie n io n e p ilu m - J . H . J u n g , op. c it., s. 994.

J u r y s t a p rz e k a z a ł, że o p u szczen ie p o s te r u n k u 30 p rz ez ż o łn ie rz a w y z n a ­ czonego do jeg o p iln o w a n ia (sta tio n is m u n u s ) było tra k to w a n e ja k o k w a lifi­ k o w a n a fo rm a sam ow olnego o p u sz c z e n ia obozu (p lu s q u a m e m a n sio )31. N a ­ leży n a d m ie n ić , że sam o p rz e s tę p s tw o sam o w o ln ego o p u sz c z e n ia obozu

(em an sio ) polegało n a k ró tk o trw a ły m o d d a le n iu się od obozu, bow iem żoł­

n ie rz m ia ł z a m ia r do niego pow rócić32. S a n k c ją k a r n ą p rz e w id z ia n ą z a ta k i czyn b y ła c h ło s ta (castigare) albo d e g ra d a c ja (g ra d u s m ilita e ). N iezw y k le is to tn a j e s t okoliczność b a d a n a w in y s p ra w c y w y ra ż o n a słow am i: p ro m odo

d elicti. J e s t to n o v u m n ie s p o ty k a n e w o k re sie re p u b lik i, p o zw alające zró ż­

nicow ać w in ę spraw cy, a ty m sam y m i k a r ę 33. In te re s u ją c e j e s t ta k ż e , że to p rz e stę p stw o było p e n a liz o w a n e m .in . c h ło s tą ja k o k a r ą s a m o istn ą . W ydaje się, że c h ło sta m ia ła z a sto so w a n ie w ty m p rz y p a d k u , gdy p o p ełn io n y czyn n ie był n a ty le rażący, ab y orzec d eg rad ac ję . P raw d o p o d o b n e j e s t ta k ż e , że fu n k c ja ca stig a re s p ro w a d z a ła się do z d y s c y p lin o w a n ia ż o łn ie rz a , gdyż c h ło sta w w ojskow ym p ra w ie k a rn y m często s p e łn ia ła tę ro lę 34. B ył to z a te m je d e n z n a jp ro sts z y c h , lecz ja k ż e d o tk liw y ch śro d k ó w m a ją c y c h u k a ­ ra ć w inn ego żo łn ierza.

C h ło sta - p o strz e g a n a ja k o k a r a d o d atk o w a - b y ła p rz e w id y w a n a wobec straż n ik ó w , k tó ry w w y n ik u n ie d b a ls tw a b ą d ź p ija ń s tw a u tra c ili p o w ierzo­ n y ch im jeń có w 35:

29 G. K u le c z k a , op. c it., s. 87.

30 Z p u n k t u w id z e n ia p r a w a b ez z n a c z e n ia b y ła fo rm a o p u s z c z e n ia p o s te r u n k u . W arto ta k ż e z az n ac zy ć , iż w o k re s ie re p u b lik i ż o łn ie rz o p u sz c za ją c y n o c n ą słu ż b ę m ógł być s k a z a ­ n y n a s u p p lic iu m f u s tu a r iu m . S tą d też s k u tk i p ra w n e w y n ik a ją c e z o p u s z c z e n ia p o s te r u n ­ k u p o d a n e p rz e z M o d e s ty n a s ą b a rd z ie j ła g o d n e - J . H . J u n g , op. c it., s. 984.

31 G. K u leczk a, op. cit., s. 85; W . K u tz m a n n , D ezercja i sa m o w o ln e o d d a le n ie ..., s. 435; J . G e b h a rd t, op. cit., s. 51. D .49 .1 6 .3 .9 (M o d es tin u s lib ro q u a rto d e poenis): S i p lu r e s s im u l p r im o d eseru erin t, d e in d e in tr a c e r tu m te m p u s reversi sin t, g r a d u p u ls i in d ive rs a loca d istri- b u e n d i s u n t. sed tir o n ib u s p a r c e n d u m est: q u i si itera to hoc a d m is e r in t, p o e n a co m p ete n ti a d fic iu n tu r . N ależy p o d k re ślić , że re k ru c i (tirones) n ie b y li k a r a n i z a d ezercję, o ile był to p ierw szy p rz y p a d e k p o p e łn ie n ia tego p rz e s tę p s tw a . J e s t o t z a ra z e m je d e n z n ie w ie lu p rz y k ła ­ dów c a łk o w ite j b e z k a rn o ś c i w p r z y p a d k u p o p e łn ie n ia p r z e s tę p s tw a - zob. J . G e b h a r d t, op. cit., s. 53. Zob.: R. T au b e n sc h la g , s. v. M ilita r s tr a fr e c h t, R E , XV (1932), szp. 1669.

32 D. 4 9 .1 6 .3 .2 (M o d e s tin u s lib ro q u a r to d e p o en is): E m a n s o r est, q u i d iu v a g a tu s a d ca stra r e g r e d itu r . Z a te m c z y n n ik ie m o d ró ż n ia ją c y m te p rz e s tę p s tw o od d e se rtio b y ła w o la p o w ro tu do obozu - zob.: G. K u le cz k a , op. c it. s. 87. W l it e r a t u r z e ro m a n is ty c z n e j m o żn a sp o tk a ć tw ie rd z e n ie , że e m a n s io i d e se rtio m ia ły w sp ó ln e k o rz e n ie - e m a n a s io było le k k ą fo rm ą, a d e se rtio c ię żs z ą , p r z e s tę p s tw a n ie le g a ln e g o o p u s z c z e n ia je d n o s tk i - zob.: G. K u ­ le c z k a , op. c it., s. 63 p rz y p . 223; J . H . J u n g , op. c it., s. 978; W K u tz m a n n , D ezercja i s a m o w o ln e o d d a le n ie . , s. 434.; J . G e b h a rd t, op. c it., s. 51. J e s t to p o g ląd , k tó r y n a le ż y p o d zielić, b o w iem o b a te p r z e s tę p s tw a łą c z y ła w s p ó ln a c e c h a p o le g a ją c a n a sam o w o ln ej chęci o p u s z c z e n ia obozu.

33 G. K u le c z k a , op. c it., s. 85, 109.

34 G. K u le c z k a , op. c it., s. 103; W . K u tz m a n n , D e ze rc ja i s a m o w o ln e o d d a le n ie . , s. 438. Zob.: J . G e b h a r d t, op. c it., s. 5 7 -5 8 .

35 Zob. r o z w a ż a n ia i u w a g i d o ty c z ą c e te g o t e k s t u z a p r e z e n to w a n e o s ta tn io p rz e z K. A m ie la ń c z y k a , C u sto d ia , carcer, v in c u la p u b lic a . P o zb a w ie n ie w o ln o ści w r z y m s k im p r a ­ w ie k a r n y m z a p a n o w a n ia c esa rza H a d r ia n a , [w:] W sp ó łczesn a r o m a n is ty k a p r a w n ic z a , pod re d . A. D ę b iń sk ie g o i M. W ójcik, L u b lin 2 0 0 4 , s. 1 8 -1 9 .

D. 48.3.12pr. (Callistratus libro quinto de cognitionibus): M ilites si am iserint

custodias, ipsi in periculum deducuntur. nam divius H adianus Statilio Secun­ do legato rescripsit, quotiens custodia m ilitibus evaserit, exquiri oportere, utrum nim ia negligentia m ilitum evaserit an casu et utrum unus ex pluribus an una plures et ita dem um adficiendos supplicio milites, quibus custodiae evaserint, si culpa eorum nim ia deprehendatur: alioquin pro modo culpae in eos statuendum . Salvio quoque legato Aquitaniae idem princeps rescripsit in eum, qui custodiam dim isit aut ita sciens habuit, ut possit custodia evadere, animadverendum: si tamen per vinum aut desidiam custodis id evenerit, casti- gandum eum et in deteriorem m ilitiam dari: si vero fortuito amiserit, nihil in eum statuendum.

J u r y s t a p rz e k a z a ł, że k a r a ś m ie rc i p o w in n a być w y m ie rz o n a ż o łn ie ­ rz o m , k tó rz y d o p u śc ili się o p u sz c z e n ia w y zn acz o n eg o im m ie jsc a w obo­ zie, w efek cie czego u c ie k li jeńcy. J e d n a k ż e t a s a n k c ja k a r n a n ie m o g ła by ć s to s o w a n a m e c h a n ic z n ie . P rz e d o rz e c z e n ie m k a r y ś m ie rc i n a le ż a ło z b a d a ć , ja k i w pływ n a u ciec zk ę w ięź n ió w m ia ło z a c h o w a n ie ż o łn ie rz y o ra z j a k d u ż a lic z b a w ięź n ió w u c ie k ła 36. D op iero gd y stw ie rd z o n o , że ż o łn ierze z a w in ili w z n a c z n y m s to p n iu , p rz y c z y n ia ją c się do u ciec zk i w ięźniów , n a le ż a ło o rzec k a r ę śm ie rc i. T ru d n o j e s t stw ie rd z ić , czy p o p rz e d z a ła j ą c h ło s ta , bo j u r y s t a n ic o ty m n ie w sp o m in a . J e d n a k ż e z u w a g i n a p o ­ w sz e c h n o ść w y s tę p o w a n ia c h ło s ty w p ra w ie w ojsk ow ym , p rz y n a jm n ie j w o k re sie k ró le s tw a i re p u b lik i, m o ż n a d o m n iem y w ać , że p o p rz e d z a ła o n a w y k o n a n ie k a r y ś m ie rc i ta k ż e w epoce k la sy c z n e j. C h a ra k te ry s ty c z n e , że ju ż w o k re sie p ry n c y p a tu k ła d z io n o d u ż y n a c is k n a k w e stię p o s tę p o w a n ia dow odow ego o ra z w in y ż o łn ie rz y (pro m o d o cu lp a e), a w y m ia r b y ł w p ro s t od n iej u z a le ż n io n y 37.

N iezw y k le in te re s u ją c a j e s t d a ls z a część w ypow iedzi C a llis tr a tu s a , m ó ­ w ią c a o ła g o d n iejszy m p o tra k to w a n iu ż o łn ierza, gdy u ciec zk a w ię ź n ia n a ­ s tą p iła w w y n ik u p ija ń s tw a lu b le n is tw a s tra ż y (per v in u m a u t d e s id ia m

cu sto d is). S a n k c ją g ro ż ą c ą s tra ż n ik o m b y ła w ta k im p rz y p a d k u c h ło sta

p o łącz o n a z p rz e n ie sie n ie m do gorszej słu żb y (c a s tig a n d u m e u m et in dete-

rio rem m ilitia m d a ri). W ydaje się, że p rz e w id z ia n a tu ta j c h ło s ta (w y ra ­

ż o n a c z a so w n ik ie m ca stig a re) w y stę p u je ja k o k a r a d o d a tk o w a do k a r y w łaściw ej, tj. p rz e n ie s ie n ia do gorszej służby. W y raźn ie z a te m w idać, że

36 G. K u le cz k a , op. c it., s. 91; J . H . J u n g , op. c it., s. 997. N a le ż y o d n o to w a ć c a su s u c ie cz k i w ięźn ió w w 212 r. p .n .e ., a w szczeg ó ln o ści o rz ec zo n ą k a r ę : Liv. 2 5 ,7 ,1 4 : d e d u c ti in c o m itiu m v ir g is q u e a p p ro b a n te p o p u lo caesi de sa xo d e ic iu n tu r . C a ły f r a g m e n t (Liv. 25,7) p r e z e n tu je u cieczk ę w ię źn ió w sp o d s tr a ż y rz y m s k ie j. P o ścig , k tó r y z a n im i w y ru s z y ł, do­ p a d ł zbiegów . U k a r a n o ich c h ło s tą ró z g a m i ( v ir g in is caesi) n a c o m itia i strą c o n o ze s k a ły T a rp e js k ie j. N ie j e s t do k o ń c a ja s n e , czy k a r a t a s p o tk a ła sa m y c h zbiegów , czy ró w n ież w a rto w n ik ó w , k tó rz y z o s ta li p rz e k u p ie n i.

u t r a t a w ię ź n ia p e r v in u m a u t d e s id ia m c u sto d is b y ła łag o d n iej k a r a n a 38 niż o rz e k a n a za te n sa m czyn k a r a śm ie rc i (su p p lic u m ) w p rz y p a d k u z a w in io ­ nej u t r a t y więźniów . N a szczególne p o d k re śle n ie z a słu g u je k w e s tia okolicz­ ności łagodzących, tj. p ija ń s tw a o ra z le n is tw a 39. P raw d o p o d o b n y m je s t, że ju r y s t a , w y m ie n ia ją c te d w ie o k o liczn o ści, w s k a z a ł, że p ija ń s tw o j e s t w sw oich s k u tk a c h z ró w n a n e z le n is tw e m 40. R zy m sk ie w ojskow e p raw o k a r n e b a rd z ie j re s try k c y jn ie p en a liz o w ało św iad o m e i za w in io n e d z ia ła n ie (z a n ie c h a n ie ) p o w odujące ucieczkę w ięźn iów n iż d z ia ła n ie p e r v i n u m 41. C h a ra k te ry s ty c z n e , że a n ty c z n e p ra w o u z n a w a ło p ija ń stw o czy ogólniej — d z ia ła n ie pod w pływ em alk o h o lu z a okoliczność łag o d zą cą, po dczas gdy w sp ó łcz esn e u s ta w o d a w s tw o w y ra ź n ie z a o s tr z a o d p o w ied z ia ln o ść k a r n ą z tego pow odu.

W a rto ró w n ie ż o d n o to w ać , że w p r z y p a d k u n ie z a w in io n e j u ciec zk i w ię ź n ia (vero fo r tu ito ) n ie m o ż n a było orzec ża d n ej k a r y w obec w a rto w n i­ ków (n ih il in e u m s ta tu e n d u m ). T ak i s ta n rzeczy w iąz ać n a le ż y p ra w d o p o ­ dobnie z b ra k ie m odpow ied zialn o ści z a p rz y p a d e k (c a s u s )42. S tą d te ż , gdy n ie m o ż n a było p rz y p is a ć e w id e n tn e j winy, n a le ż a ło w ogóle zrezygn ow ać z u k a r a n ia .

R o zw in ięciem p rz e d s ta w io n e j p rz e z C a l l is t r a t u s a o d p o w ied z ia ln o ści s tr a ż y z a ucieczk ę w ięźn ió w j e s t p o n iższy t e k s t a u to r s tw a M o d esty n a. J u r y s t a te n w s k a z u je okoliczności w y c zerp u ją ce z n a m io n a neglegentia:

D. 48.3.14.2 (Herrenius Modestinus libro quarto de poenis): Qui si neglegentia

amiserint, pro modo culpae vel castigantur vel m ilitiam mutant: quod si levius

38 N a o d rę b n ą u w a g ę z asłu g u je k w e s tia now icjuszy (tirones), k tó rz y n ie byli p e n alizo w an i z a ucieczkę w ięźn ia, w p rz y p a d k u z iszczen ia się sta n ó w fak ty czn y ch o m aw ian y ch p rzez C alli- s tr a tu s a , z u w ag i n a ich n ied o św iad c zen ie i b r a k ta k ic h kw alifik acji, ja k ic h m o żn a oczekiw ać od żo łn ie rz a m ającego d łu ższy s ta ż służby. W p rz y p a d k u ucieczki więźniów , k tó ry ch strz eg li tirones, z a ich czyn odpo w iad ał dow ódca n a za sad z ie cu lp a in eligendo - por. J . G e b h a rd t, op. cit., s. 5 4 -5 5 . Zob.: D. 48.3.14 pr. (H erren iu s M o d e stin u s libro q u a rto d e poenis): N o n est facile tiro n i c u sto d ia credenda: n a m ea p r o d ita is c ulpae reus est, q u i e a m ei c o m m isit.

39 W. L ite w s k i, P o d sta w o w e w a rto śc i p r a w a rz y m s k ie g o , K ra k ó w 2 001, s. 169. M. K u- ryłow icz, P ra w o i o b y c z a je ..., s. 104. W arto ró w n ie ż n a d m ie n ić , że z a k a z p ic ia w in a d o ty ­ czył k o b ie t - zob. P lin ., 1 4 ,8 9 -9 0 . S z e rze j n a t e m a t o b y czaju p ic ia w in a w a n ty c z n y m R zy­ m ie zob.: A. W a tso n , D r u n k n e s s in R o m a n L a w , [w:] S e in u n d W erden in R e c h t. F estg a b e f ü r U lrich vo n L ü b to w z u m 70. G e b u rtsta g a m 21. A u g u s t 1970, B e rlin 1970, s. 3 8 0 -3 8 7 ; J . Z a b ło c k i, S i m u lie r v in u m b i b it c o n d e m n a tu r , P K 1 9 8 9 , 3 2 , n r 1 - 2 , s. 2 2 7 i n.; M. K u ry ło w icz, P ra w o i o b y c z a j e . , s. 9 0 -1 0 5 , D. M u s ia ł, Z a k a z p ic ia w in a p r z e z r z y m s k ie kobiety. P rz y c z y n e k do d zie jó w re lig ii i o b ycza jó w , [w:] „ C r im in a et m o r es”. P ra w o k a r n e i o byczaje w s ta r o ż y tn y m R z y m ie , pod re d . M. K u ry ło w ic za , L u b lin 2 0 0 1 , ss. 1 2 1 -1 2 7 .

40 W ydaje się, że te r m in p e r v in u m n a le ż y ro z u m ie ć ja k o p o d c h m ie le n ie , a n ie w ła ś c i­ w e p ija ń s tw o . Co w ięcej, w y p o w ied ź C a ll i s t r a t u s a n ie s tw ie r d z a w p ro s t, czy picie w in a j e s t o d rę b n y m s ta n e m fa k ty c z n y m , a z a te m n ie m a to w p ły w u n a r e z u l ta t (tj. u c ie cz k ę w ię ź ­ n ia ). S tą d te ż picie w in a m o ż n a z a k w a lifik o w a ć ja k o je d n ą z oko liczn o ści p rz y c z y n ia ją c y c h się do n ie d b a ls tw a ż o łn ie rz y - por. A. W atso n , op. c it., s. 383, 387.

41 A. W atso n , op. c it., s. 387; por.: J . H . J u n g , op. cit., s. 997. 42 W. L ite w s k i, P o d sta w o w e w a r t o ś c i . , s. 170.

persona custodiae fuit, castigati restituuntur. nam si miseratione custodiam quis dimiserit, m ilitiam mutat: fraudulenter autem si fuerit versatus in dim ittenda custodia, vel capite p u n itu r vel in extremum gradum militiae datur. inter- dum venia datur: nam cum custodia altero custodiae sim ul fugisset, alteri venia data est.

A n a lizo w an y te k s t je d n o z n a c z n ie p o tw ie rd z a sto so w an ie k a r y w z a le ż ­ n ości od s to p n ia z a w in ie n ia (p ro m odo c u lp a e ) i w p ro w a d z a z a s a d ę ogólną, m ó w iącą, że w p rz y p a d k u u cieczki w ię ź n ia spod s tra ż y n a le ż a ło w obec s tra ż n ik ó w orzec ch ło stę (castigare) albo d e g ra d a c ję (m ilitia m m u ta re). Mo- d e s ty n stw ie rd z ił, że w p rz y p a d k u u tr a t y n ie is to tn e g o w ię ź n ia n a le ż a ło w obec s tra ż n ik ó w orzec ty lk o c h ło stę i n ie z m ie n ia ć m ie jsc a ich słu żb y

(qu od si leviu s p erso n a custod ia e fu it, ca stig a ti re stitu u n tu r). Z ate m w ykony­

w a n a w ta k im p rz y p a d k u c h ło sta p e łn iła funkcję d y scy p lin arn ą . N a to m ia s t s ta n faktyczny, polegający n a u m o żliw ien iu ucieczki w w y n ik u w spółczucia

(m iseratione), p o w in ien być p e n a liz o w a n y d e g ra d a c ją (m ilitia m m u ta re).

N ajsurow iej k a ra n o żołnierzy (m ilite s ), k tó rzy p o d stęp n ie u w a ln ia li w ięź­ niów (fr a u d u le n te r a u te m si fu e r it versa tu s in d im itte n d a c u sto d ia ). Z a ta k ie zachow anie groziła k a r a śm ierci (capite p u n i r i ) lu b p rz e n ie sie n ie do n a jg o r­ szego (najniższego) o d d ziału (e x tre m u m g r a d u m m ilitia e ).

C y to w an e źródło b a rd z o szczegółowo p re z e n tu je p o te n c ja ln e z a n ie d b a ­ n ia poczynione p rz ez s tr a ż p iln u ją c ą więźniów . S tą d te ż n a le ż y je t r a k t o ­ w ać ja k o ro z sz e rz e n ie w ypow iedzi C a llis ta r u s a z D. 48.3.12pr. Po ra z k o lej­ n y p o ja w ia się d u a lis ty c z n e u jęcie k a r y - ła g o d n ie jsz e j i s u ro w sz e j - ty pow e d la re p re s ji k a rn e j w w o jsk u w c z a sa c h p ry n c y p a tu . D ow ódca o d ­ d z ia łu , o rz e k a ją c k a rę , m ia ł z a te m w ybór w zależn o ści od s to p n ia z a w in ie ­ n ia (pro m odo culpae). N a le ży zaznaczyć, że p rzeło żo n y ż o łn ie rz a d y sp o n o ­ w a ł p ra w e m p rz e b a c z e n ia te m u żołnierzow i, k tó ry n ie m ia ł w p ły w u n a u cieczkę w ię ź n ia (alteri v e n ia d a ta est)43. N ie w y d aje się, ab y to u p ra w n ie ­ n ie było często u ż y w a n e p rz ez dow ódców 44.

R zy m sk ie w ojskow e p ra w o k a r n e p rz ew id y w ało szczeg ó ln ą re g u la c ję d o ty czą cą k a r a n ia s tr a ż y w p rz y p a d k u , gd y zbiegły w ięz ie ń za b ił siebie lu b skoczył z w ysokości:

43 S tr a ż n a d w ię ź n ia m i sp ra w o w ało dw óch s tra ż n ik ó w - D. 4 8 .3 .1 4 .1 (H e rr en iu s M ode- s tin u s lib r o q u a r to d e p o en is): N e c u n i, se d d u o b u s c u s to d ia c o m m itte n d a e st. S tą d też je d e n ze s tra ż n ik ó w n ie m ógł o d p o w ia d ać z a w in ę d ru g ieg o , sk o ro w ię z ie ń u c ie k ł w w y n ik u jeg o z a n ie d b a n ia . W id ać tu , j a k w ie lk i n a c is k k ła d z io n o n a k o n cep cję u d o w o d n ie n ia w in y ż o łn ie rz o w i.

44 W n io s ek t a k i m o ż n a w y c iąg n ą ć , a n a liz u ją c całościow o w y p o w ied ź ju ry s ty , a w szcze­ gólności doty czy to i n te r p r e ta c ji sło w a in te r d u m , tłu m a c z o n e g o ja k o : „ s p o ra d y c z n ie ”, „cza­ s a m i”. Z a te m u ży cie p rz e z j u r y s t ę teg o o k r e ś le n ia w y d a je się p o tw ie rd z a ć p o s ta w io n ą tez ę. W k w e s tii s to s o w a n ia u ła s k a w ie n ia w w ojsk o w y m p ra w ie k a r n y m zob.: W. L ite w s k i, R z y m ­ s k i p r o c e s ..., s. 13. Być m oże, w p rz y p a d k u n ie z a s to s o w a n ia p rz e b a c z e n ia (ven ia ), w y k o n y ­ w a n o c h ło s tę ja k o ty p o w ą k a r ę d y s c y p lin a rn ą .

D. 48.3.14.3 (Herrenius Modestinus ligro quarto de poenis): Sed si se custodia

interfecerit vel praecipitaverit, militi culpae adscribitur, id est castigabitur.

J u r y s t a p rz e k a z a ł, iż w s y tu a c ji, gdy zbiegły w ięz ie ń t a r g n ą ł n a swoje życie, to o dpow ied zialn o ść z a te n czyn s p a d a n a s tra ż . K a r ą za to z a n ie d b a ­ n ie b y ła c h ło sta (castigare). W spółcześnie m oże dziw ić k w e stia p rz e n ie s ie ­ n ia od pow ied zialn o ści z w ię ź n ia n a straż n ik ó w . J e d n a k ż e n a le ż y p a m ię ta ć , że k a ż d y zbiegły w ięzień, gdy u ciec zk a n a s tą p iła z w in y staży, był ścig an y i p o sz u k iw a n y 45. N a jp raw d o p o d o b n iej w iązało się to z m o żliw o ścią s p rz e d a ­ ży go ja k o n iew o ln ik a. Z a te m k a ż d y p o te n c ja ln y u c ie k in ie r u s z c z u p la ł p rz y ­ szłe, z a k ła d a n e zy sk i. C h ło sta , k tó r a g ro z iła z a te n czyn, n ie b y ła w istocie s u ro w ą k a r ą . B ard z ie j u p ra w n io n e j e s t n a z w a n ie jej w ty m m ie jsc u s a n k c ją d y sc y p lin u ją c ą i w ydaje się, że t a k ą fu n k cję s p e łn ia ła . S tra ż , k tó re j w y m ie­ rzono ch ło stę, w p rz y szło ści czujnej s p ra w o w a ła p ieczę n a d w ięź n ia m i. C h ociaż o rz e k a n a p rz ez dow ódców c h ło s ta n ie b y ła k a r ą n a js u ro w sz ą , to je d n a k s to p ie ń jej dolegliw ości m ia ł is to tn e zn a cze n ie p rz y u trz y m y w a n iu

k a rn o śc i w a rm ii rz y m s k ie j.

W o k re sie p ry n c y p a tu s p o ty k a n ą fo rm ą n ie su b o rd y n a c ji (c o n tu m a c ia ) było p o d n ie sie n ie rę k i n a c e n tu rio n a , a za ta k i czyn g ro z iła k a r a ś m ie rc i46. T rz e b a odnotow ać, że p rz e s tę p s tw o to p o p e łn ia ł żołn ierz (m ile s ) s ta w ia ją c y opór c e n tu rio n o w i47, k tó ry m ia ł m u w y m ierzy ć d y s c y p lin a rn ą c h ło stę za p rz e w in ie n ie [...] q u i c e n tu rio n i ca stig a re se vo len ti restiterit, veteres notave-

ru n t: si v ite m ten u it, m ilitia m m u ta t: si ex in d u s tr ia fr e g it vel m a n u m ce n tu rio n i in tu lit, ca p ite p u n itu r .

45 D. 4 8 .3 .1 4 .6 . G o d n y o d n o to w a n ia j e s t też in n y f r a g m e n t - D. 4 8 .3 .1 4 .5 (H e rr en iu s M o d e s tin u s lib ro q u a r to d e p o en is): E rg o si c a su c u s to d ia d e fu n c ta d ica tu r, te s ta tio n ib u s id p r o b a n d u m e s t et sic v e n ia d a b itu r — k tó r y s tw ie rd z a , że zab icie w ię ź n ia p rz ez p rz y p a d e k m u s ia ło być u d o w o d n io n e z e z n a n ia m i św iad k ó w , bo je d y n ie t a o k o liczność d a w a ła g w a r a n ­ cje u z y s k a n ia p rz e b a c z e n ia . S tą d też , gdy w ię z ie ń sa m się zab ił, tr a k to w a n o to ja k o w in ę żo łn ierzy , k tó rz y n ie ty lk o n ie d o p iln o w ali, a b y on n ie u c ie k ł, a le p ra w d o p o d o b n ie n ie ś w ia ­ d o m ie p rz y c z y n ili się do je g o śm ie rc i.

46 D. 4 9 .1 6 .1 3 .4 (M acer lib r o s e c u n d o d e re m ilita r i): In r e v e r e n s m ile s n o n ta n tu m a tr ib u n o vel c en tu rio n e, se d e tia m a p r in c ip a li co erce n d u s est. N a m eu m , q u i c e n tu r io n i c a stig a re se v o le n ti re stite rit, veteres n o ta v e r u n t: si v ite m te n u it, m ilitia m m u ta t: si ex in d u ­ s tr ia fr e g it vel m a n u m c e n tu r io n i in tu lit, c a p ite p u n itu r . Zob. ta k ż e : C. E . B r a n d op. c it., s. 80 —81; J . H . J u n g , op. c it., s. 992; J . G e b h a r d t, op. c it., s. 49. P. K ołodko, R z y m s k a te r m in o lo g ia s to so w a n a n a o k re śle n ie n a r z ę d z i u ży w a n y c h p o d c z a s c h ło s ty , Z eszy ty P r a w n i­ cze U K S W 6.1, 2 006, s. 136—137.

47 W a rm ii rzy m sk ie j o k re su re p u b lik i n a cz eln y m z w ierzch n ik iem w o jsk a byli konsulow ie, k tó rzy w yk o n y w ali ju ry sd y k c ję k a r n ą . Z c zasem delegow ali część sw oich k o m p eten cji (iu risd ic- tio m a n d a ta ) n a try b u n ó w w ojskow ych, b ędących n ajw yższym sta n o w isk ie m w legionie. Byli oni b ezp o śre d n im i z w ierz ch n ik a m i n a jn iższy ch dowódców — c e n tu rio n ó w — zob.: G. K uleczka, op. cit., s. 55. O ty m , że try b u n i w ojskow i m ieli p raw o ch ło sty wobec żo łn ie rzy św iadczy p oniż­ szy frag m e n t: D. 49.16.12.2 (M acer libro p r im o de re m ilita ri): O ffic iu m trib u n o ru m est [...] d e licta s e c u n d u m su a e a u c to r ita tis m o d u m castigare [...]. Z p rz e k a z u tego w y n ik a, że w p rz y ­ p a d k u m n iejszy ch w ykroczeń try b u n w ojskow y m ia ł p raw o zasto so w ać chłostę. O pozostałych, ściśle w ojskow ych o bow iązkach try b u n a wojskow ego — zob.: D. 49.16.12.2.

W ydaje się, że w ty m p rz y p a d k u m a m y do c z y n ie n ia z c h ło s tą ja k o k a r ą d y sc y p lin a rn ą , a jej w y m ie rz e n ie p rz ez p rzełożonego m iało zdy scy p li­ n ow ać żo łn ierza. Inaczej M ac er n ie w sk az y w ałb y g ra d a c ji w w yborze kary. Ż ołnierz, k tó ry z ła m a ł la s k ę c e n tu r io n a (vitis), p o p e łn ia ł ta k i sa m czyn, j a k te n , k tó ry pod n ió sł rę k ę n a tego dowódcę, a z a ta k i czy n w ojskow e p raw o k a r n e p rz ew id y w ało k a r ę śm ierci. L że jsz a k a r a w p o sta c i m ilitia m m u ta r e s p o ty k a ła m ile s , gdy ty lk o o d trą c ił v itis , ab y u c h ro n ić się od u d e r z e n ia 48.

N iezw y k le ciek aw e je s t, że te n p rz e k a z źródłow y w y m ie n ia ch ło stę w y k o n y w a n ą z a p om ocą la s k i c e n tu r io n a (v itis)49 To z a ra z e m je d y n y t e k s t w D ig esta lu s tin ia n i m ów iący o ty m n a rz ę d z iu . T ru d n o z a te m w y tłu m a ­ czyć, dlaczego w kody fik acji ju s ty n ia ń s k ie j j e s t t a k m ało in fo rm ac ji o v itis, choć w y d aje się, że v itis s ta n o w iła a tr y b u t c e n tu r io n a ja k o dow ódcy p rz y ­ w ra cają ceg o n a r u s z o n ą d is c ip lin a m ilita r is i - j a k w s k a z u ją ź ró d ła - b y ła p rz ez niego u ż y w a n a do w y m ie rz e n ia chłosty.

R zy m sk ie w ojskow e p ra w o k a r n e p rzew id y w ało p e n a liz a c ję n a s tę p u ją ­ cego cz y n u popełnionego p rz ez żołnierzy:

D. 49.16.3.16 (Modestinus libro quarto de poenis): Sed qui agmen excessit, ex

causa vel fustibus caeditur vel mutuare m ilitiam solet.

J u r y s t a w cy to w a n y m te k śc ie p rz e k a z a ł, że żo łn ierz50, gdy do pu ścił się c z y n u polegającego n a w y p a d n ię c iu z s z y k u (a g m e n excessit), p o d leg ał albo chłoście (fu stib u s caedere), albo z o sta w a ł z d e g ra d o w a n y (m u ta re m ilitia m ). P rz e k a z M o d e sty n a nic n ie w sp o m in a o ro d z a ju szy k u , w szczególności, czy dotyczyło to form acji w o jsk a p odczas w a lk i, czy też odnosiło się to m a s z e ru ­ jąceg o w z w a rte j k o lu m n ie o d d ziału . W ydaje się je d n a k , że n a le ż y sk ło nić się k u te z ie p rz e m a w ia ją c e j z a w y p a d n ię ciem z fo rm acji po dczas m a rs z u 51.

48 J . H . J u n g , op. c it., s. 992.

49 P rz y pom ocy v itis c e n tu r io n w y m ie rz a ł w in n e m u ż o łn ie rz o w i k a r ę d y s c y p lin a r n ą — zob.: G. K u le c z k a , op. c it., s. 58. C e n tu r io n i p rz y w ra c a ją c y k a rn o ś ć w a r m ii rz y m s k ie j byli p ie rw s z y m i d o w ó d c am i, w obec k tó ry c h k ie r o w a ła się n ie n a w iś ć ż o łn ie rz y (zob.: T ac., A n n ., 1.20—21; sz czeg ó ln ie Tac., A n n , 1,32: [...] re p e n te ly m p h a ti d e s tr ic tis g la d iis in c en tu rio n es i n v a d u n t: ea v e tu s tis s im a m ilita r ib u s o d iis m a te rie s e t s a e v ie n d i p r in c ip iu m [...]. N a jb a r ­ d ziej w y m o w n y p r z y k ła d d o leg liw o śc i c h ło s ty p rz y u ż y ciu v itis i z a c h o w a n ie ż o łn ie rz y w o­ b ec z n ie n a w id z o n e g o c e n tu r io n a L ic in iu s z a o p rz y d o m k u „podaj n a s tę p n y ” (cedo a lte r a m ) p r e z e n tu je T ac., A n n , 1.23: [...] e t c e n tu rio L u c iliu s in te r fic itu r c u i m ilita r ib u s fa c e tiis voca- b u lu m „cedo a lte r a m ” in d id e r a n t, q u ia fr a c ta v ite in tergo m ilitis a lte r a m c la ra voce ac r u r s u s a lia m p o sc e b a t [...]. W y ra ź n ie w id a ć, że w p r z y p a d k u b u n tu (o ty m t r a k t u j e cały 23 fr a g m e n t z p ierw sze j k się g i) ż o łn ie rz e sw ą n ie n a w iś ć k ie ro w a li w obec cen tu rio n ó w , n ie ­ rz a d k o p o z b a w ia ją c ich ży cia. Zob. ta k ż e : C. E . B ra n d , op. c it, s. 80.

50 W ydaje się, że w t a k i sposób n ie k a r a n o tir o n es , w obec k tó ry c h n ie w y m a g a n o p r z e ­ s tr z e g a n ia d is c ip lin a m ilita r is w ta k im z a k re s ie , j a k od ż o łn ie rz a z d łu ż s z y m s ta ż e m s łu ż ­ b y - zob. J . G e b h a r d t, op. c it., s. 56.

51 G. K u le c z k a n ie z a k w a lifik o w a ł c y to w an e g o ź ró d ła do c h a ra k te ry z u ją c e g o p r z e s tę p ­ stw o tch ó rz o stw a , w ogóle n ie w z iął słów M o d e sty n a pod u w a g ę - zob.: G. K u leczk a, op. cit., ss. 9 2 -9 3 . P o m in ię cie teg o ź ró d ła i n ie u m ie s z c z e n ie go p rz e d e w s z y s tk im w ś ró d s ta n ó w

W yjątkow o la k o n ic z n a w ypow iedź ju r y s ty n ie p o zw ala stw ierd z ić , czy chło­ stę p rz y u ży c iu k ija (fu s tib u s caedere)52 sto so w an o n a ty c h m ia s t po d o k o n a ­ n iu p rz ez m ile s tego czynu, czy te ż k a r a d o się g a ła ż o łn ie rz a ju ż w e w ła śc i­ w ym m ie jsc u sta c jo n o w a n ia o d d ziału . P ra w d o p o d o b n ie d y s c y p lin a rn ą k a rę ch ło sty w yk o n y w an o po p rz y b y ciu fo rm acji w ojskow ej do m ie jsc a docelow e­ go53. Być m oże d ru g a k a r a w p o sta c i d e g ra d a c ji m o g ła być z a sto so w a n a , gdy żo łn ierz dopu ścił się po ra z k o lejn y tego sam eg o czynu. P raw d o p o d o b ­ n ie p ie rw sz y p rz y p a d e k w y p a d n ię c ia z sz y k u był p e n a liz o w a n y c h ło s tą ja k o k a r ą d y sc y p lin a rn ą , n a to m ia s t p o w tó rn e p o p e łn ie n ie tego sam eg o p rz e s tę p ­ s tw a p rz e m a w ia ło z a o rzeczen iem m ilitia m m u ta rte .

C y to w an y te k s t M o d e sty n a j e s t ró w n ież c h a ra k te ry s ty c z n y z u w a g i n a w y m ien io n y p rz ez ju r y s tę kij (fu stis) ja k o n a rz ę d z ie chłosty. N a g ru n c ie w ojskow ego p ra w a k a rn e g o j e s t to je d y n e źródło zam ieszczo n e w D ig esta

I u s tin ia n i tr a k tu ją c e o ty m n a rz ę d z iu . N ie z m ie n ia to je d n a k fa k tu , iż fu s tis u ży w an o w w o jsk u ja k o podstaw o w ego n a r z ę d z ia do w y m ie rz a n ia

k a rn y c h czy d y scy p lin u jący c h ra zó w 54.

R zy m sk ie p ra w o w ojskow e znało szczególne p rz e stę p s tw o , k tó re n ie było ściśle zw ią z a n e z o so b ą sam eg o żo łn ierza. S p ra w c ą cz y n u p o zo staw ał

p a te r fa m ilia s , k tó ry b e z p o śred n io w p ły w ał n a u c h y la n ie się od słu żb y tego,

fa k ty c z n y c h w y c z e rp u ją c y c h z n a m io n a tc h ó rz o s tw a n a s u w a w n io se k , że w y jście z sz y k u (a g m e n excessit) n ie było fo rm ą tc h ó rz o s tw a . W ydaje się ta k ż e , że k la s y c z n e tch ó rz o stw o m ogło n a s tą p ić d o p ie ro n a p o lu w a lk i, w b e z p o ś re d n im k o n ta k c ie z w ro g ie m . Z d ru g ie j s tro n y o b a w a z w ią z a n a p rz y s z łą b itw ą m o g ła w p ły w a ć n e g a ty w n ie n a m ilite s , k tó rz y ab y je j u n ik n ą ć w y s tę p o w a li p o za szy k . P ra w d o p o d o b n e je s t, że ta k ie z a c h o w a n ie ż o łn ie rz y było m ożliw e je d y n ie p o d c za s m a r s z u . W te d y b o w ie m , m o ż n a było ro z lu ź n ić fo rm ac ję i w y s tą p ić z sz y k u (a g m e n e x c e s s it). W n io s ek te n w y n ik a z a n a liz y s ta n ó w fa k ty c z n y c h w y c z e rp u ją ­ cych z n a m io n a tc h ó rz o s tw a . S z e rze j w k w e s tii tc h ó rz o s tw a zob.: G. K u le c z k a , op. c it., s. 93. 52 G. K u le c z k a , op. c it., s. 103 s tw ie rd z ił, że ,,[...] c h ło s ta w o jsk o w a o d b y w a ła się p rz y z a s to s o w a n iu k ija , w k tó r y b y li z a o p a trz e n i n iż s i dow ódcy p o cząw sz y od c e n tu r io n a [...]”. N ie j e s t do k o ń c a ja s n e , czy a u to r m ia ł n a m y śli ty lk o i w y łą c z n ie ła c iń s k i te r m in fu s t is czy ta k ż e d o ty czy to v itis , k tó ry m - j a k w y n ik a z D. 4 9 .1 6 .1 3 .4 - p o słu g iw a li się c e n tu r io ­ ni.

53 Zob.: T ac,. A n n ., 1.35: U t se d itio n e m a ttig it, u b i m o d e stia m ilita r is , u b i v eter is d isc i- p lin a e decus, q u o n a m trib u n o s, q u o c en tu rio n e s exeg issen t, ro g ita n s, n u d a n t u n iv e r s i co rp o ­

ra, cica trices ex v u ln e r ib u s , v e r b e ru m n o ta s e x p r o b ra n t. T e k s t te n w p ro s t n ie p r z e s ą d z a o m ie jsc u w y k o n a n ia ch ło sty , to p o tw ie rd z a jej w y k o n y w a n ie n a o b n a żo n y c h ż o łn ie rz a c h . Z a te m m ało p ra w d o p o d o b n e w y d a je się s to so w a n ie tej k a r y w p r z y p a d k u ż o łn ie rz a m a s z e ­ ru jąc eg o w sz y k u , gdy u w z g lę d n i się n ie s io n y p rz e z nieg o e k w ip u n e k (n a g o le n n ik i, k a p o tę , ta rc z ę , e tc.). I s t o t a c h ło s ty s p ro w a d z a się do je j w y m ie rz e n ia n a gołe ciało, co w p ro s t po ­ tw ie r d z a ją r a n y n a c ia ła c h ż o łn ie rz y w cyt. p rz e k a z ie T ac y ta . W ydaje się, że c h ło s ta zaw sze b y ła w y k o n y w a n a n a o b n a ż o n y m ż o łn ie rz u , n ie z a le ż n ie od ep o k i p r a w a rz y m s k ie g o . Zob. ta k ż e : P. Ś w ię c ic k a -W y stry c h o w sk a , Proces J e z u s a C h r y s tu s a w św ie tle p r a w a rzym sk ie g o . S t u d iu m z z a k r e s u rz y m s k ie g o p ro c e su k a rn e g o w p r o w in c ja c h w sc h o d n ic h w o kre sie p r y n - c y p a tu , K ra k ó w 200 5 , s. 140.

54 Por.: T h . M o m m se n , op. c it., s. 32, s. 983 p rz y p . 4. N ie m o ż n a do k o ń c a zgodzić się z W. L ite w s k im , k tó r y s tw ie r d z ił, że ,,[...] k ije (fu s tis ), [...] z a w s z e m ia ły z a s to s o w a n ie w w o jsk u [...]” - W . L ite w s k i, S ło w n ik e n c y k lo p e d y c zn y p r a w a r z y m sk ie g o , K ra k ó w 1998, s. v. ver b e ra tio , s. 273.

k to był do niej zobow iązany. S tą d te ż z a s a d n ic z a s a n k c ja k a r n a d o się g a ła

p a te r f a m i lia s :

D. 49.16.4.11 (Arrius Menander libro prim o de re militari): Qui filium suum

subtrahit militiae belli tempore, exilio et bonorum parte m ultandus est: si in pace fustibus caedi iubetur et requisitus iuvenis vel a patre postea exhibitus in deterio- rem m ilitiam dandus est: qui eniam se sollicitatur ab alio, venaim non meretur.

Z godnie ze sło w am i ju ry s ty , osoba, k tó r a w ycofała sw ojego s y n a z w oj­ s k a p odczas pokoju (in p a c e ), p o d le g a ła chłoście p rz y u ży c iu ró zgi (fu s tis

caedere)55. S łu sz n e w ydaje się stw ie rd z e n ie , że teg o cz y n u m ógł do ko nać

p ra w d o p o d o b n ie p a te r f a m ilia s , k tó ry p o s ia d a ł w obec dzieci p a tr ia p o te s ta s. N a to m ia s t gdy p a te r fa m ilia s d o p ro w ad ził do u c h y la n ia się od słu żb y w oj­ skow ej s y n a w czasie wojny, p o d leg ał su ro w sz ej, k u m u la ty w n e j k a rz e w p o ­ s ta c i w y g n a n ia (e x iliu m ) o ra z u t r a t y części m a ją tk u (p a r s b o n o r u m ). Ta sa n k c ja k a r n a b y ła z w ią z a n a ze szk o d ą, j a k ą społeczność rz y m s k a p o n io sła z ty tu łu u t r a t y p o ten cja ln e g o ż o łn ie rz a 56. N a le ż y p a m ię ta ć , że pom im o re fo rm w w o jsk u rz y m sk im 57 n ig d y n ie doszło do całko w itej e lim in a c ji ze słu ż b y w ojskow ej cives R o m a n i.

C h a ra k te ry sty c z n e , że p e w n ą odpow iedzialność za decyzję p a te r fa m ilia s ponosił ta k ż e syn (filius). Po o d n a le z ie n iu go lu b też w y d a n iu p rzez ojca zo staw ał p rz en iesio n y do niższego o d d ziału (deteriorem m ilitia m ). W brew pozorom , b y ła to d o tk liw a k a r a , a w szczególności, gdy dotyczyło to jazdy.

N a o d rę b n ą u w a g ę z a s łu g u je fa k t, że z a te n czyn by ły k a r a n e dw ie osoby - zarów no p a te r fa m ilia s j a k i filiu s . N ie u le g a w ątp liw o ści, iż su ro w ­ s z ą k a r ę o trz y m y w a ł p a te r f a m ilia s , w zależn o ści od okoliczności, w ja k ic h doszło do u c h y le n ia się od słu żb y w ojskow ej. W ydaje się, że to p rz e s u n ię c ie c ię ż a ru k a r y n a p a te r fa m ilia s było k o n s e k w e n c ją u z n a n ia go z a in ic ja to ra cz y n u . Z a r z ą d z a n a c h ło sta , gdy ów czyn n a s tą p ił w czasie pokoju, b y ła k a r ą d o tk liw ą, w szczególności, gdy d o ty czy ła c iv is R o m a n u s 58. P raw d o p o d o b n ie to w ła śn ie k a r a chłosty, o rz e k a n a z a w ycofanie s y n a z w o jska, b y ła is to t­

55 W ydaje się, że z b liż o n ą i nieco o b o s trz o n ą s a n k c ję z a ta k ie p o stę p o w a n ie z n a n o ju ż w o k re s ie r e p u b lik i: Liv. 7.4.2: p a r t i m v ir g is ca esis q u i a d n o m in a n o n r e sp o n d iss e n t, p a r ­ t im in v in c u la d u c tis . C h a r a k te r y s ty c z n e j e s t tu d u a lis ty c z n e u jęc ie k a ry , z a le ż n e p ra w d o ­ p o d o b n ie od s to p n ia n ie p o d p o rz ą d k o w a n ia się decyzjom p o b o ru do w o jsk a . C i, k tó rz y n ie re a g o w a li n a w e z w a n ia b y li c h ło s ta n i ró z g a m i (v ir g is c a ed e re ), in n i w tr ą c a n i do w ię z ie n ia .

56 G. K u le cz k a, op. c it., s. 98.

57 N a t e m a t re fo rm w a r m ii rz y m s k ie j zob. n p .: G. K u le c z k a , op. c it., s. 1 7 -2 5 ; E. D ą ­ b ro w a , op. c it., s. 3 4 7 -3 7 3 ; P. N ic zy p o ru k , R e fo r m y a r m ii r z y m s k ie j..., p a s s im ; M. C arry , H . H . S c u lla rd , D zie je R z y m u . O d czasów n a jd a w n ie js z y c h d o K o n s ta n ty n a , tłu m . J . S c h w a ­ ko p f, W a rs z a w a 200 1 , t. I, s. 4 1 1 -4 3 0 ; t. II, s. 3 9 6 -3 9 8 ; A. Ś w ię to ń , op. c it., s. 1 4 0 -1 5 7 .

58 W ydaje się, że j u r y s t a m a n a m y śli je d y n ie h u m ilio r e s o ra z in n y c h w o ln y ch , bo w iem h o n e stio r e s b y li g e n e r a ln ie w y łą c z e n i spod c h ło s ty - D. 4 8 .1 9 .2 8 .2 ( C a llis tr a tu s lib ro sexto d e c o g n itio n ib u s): N o n o m n e s fu s tib u s ca ed i solent, se d h i d u m ta x a t q u i lib eri s u n t et q u id e m