Wolność sumienia i wyznania w warunkach izolacji więziennej

Tadeusz Płoski

Wolność sumienia i wyznania w

warunkach izolacji więziennej

Studia Prawnoustrojowe nr 9, 55-76

2009

Tadeusz P łosk i

U n iw e r s y te t W a rm iń s k o -M a z u rs k i

Wolność sum ienia i w yznania

w w arunkach izolacji więziennej*

W stęp

W olność s u m ie n ia i w y z n a n ia j e s t w a r to ś c ią o b ie k ty w n ą i u n iw e r s a ln ą , k tó re j is to ty n ie w y z n a c z a s u b ie k ty w n e u p o d o b a n ie p ra w o d a w c y , lecz g o d ­ n o ść oso b y lu d z k ie j. P r z y ro d z o n a i n ie z b y w a ln a g o d n o ść oso b y lu d z k ie j je s t ź ró d łe m p o d s ta w o w y c h p r a w i w o ln o ści c z ło w ie k a , w ty m w o ln o ści s u m ie n ia i w y z n a n ia . Z a s a d a t a o p a r t a j e s t n a p r a w d z ie o c z ło w ie k u ja k o b y cie oso b o ­ w y m w y p o sa ż o n y m w a t r y b u ty ro z u m n o ś c i, w o ln o ści i s u m ie n ia . P o jęcie g o d ­ n o śc i lu d z k ie j m o ż e b yć p o jm o w a n e w tr z e c h a s p e k ta c h : te o lo g ic z n y m , e ty c z ­ n y m i filo zo ficzn y m . W a s p e k c ie te o lo g ic z n y m p o d s ta w ą g o d n o ści c z ło w iek a j e s t s tw o r z e n ie go n a o b ra z i p o d o b ie ń stw o B oże o ra z u s y n o w ie n ie p o p rz e z o d k u p ie n ie w C h r y s tu s ie . W a s p e k c ie e ty c z n y m g o d n o ść j e s t z d o ln o śc ią do p o d e jm o w a n ia w o ln y c h d ecy zji i w o ln eg o d z ia ła n ia , z a k tó r e p o n o si o n odpo- w ie d z ia ln o ś ć 1. W a s p e k c ie filo zo ficzn y m p o d s ta w ę g o d n o śc i c z ło w ie k a s ta n o ­ w i je g o ro z u m i w o ln o ść o ra z to , że j e s t o n c e le m s a m y m w so b ie i n ie m oże b y ć p rz e z n ik o g o u ż y ty ja k o ś ro d e k 2. T a k ie ro z u m ie n ie g o d n o ści lu d z k ie j m o że b y ć p rz y ję te p rz e z w y z n a w c ó w ró ż n y c h id eo lo g ii, s y s te m ó w filozoficz­ n y c h , r e lig ii o ra z u s ta w o d a w c ó w p a ń s tw św ie c k ic h . R a c ją is tn ie n ia n o rm p ra w n y c h , k tó r e c h r o n ią re la c je m ię d z y lu d z k ie i s a m ą g o d n o ść lu d z k ą , je s t w ięc g o d n o ść c z ło w ie k a w a s p e k c ie o n to lo g ic z n y m 3.

* Artykuł stanowi rozbudowaną wersję referatu wygłoszonego podczas międzynarodowego sympozjum naukowego zorganizowanego przez Zakład Prawa Administracyjnego i Nauki o Administracji UWM pt. „Poszanowanie wolności sumienia i wyznania w życiu publicznym” w dniu 3 czerwca 2009 roku.

1 J. Krukowski, Kościół i państwo. Podstawy relacji prawnych, Lublin 2000, s. 90. 2 Por. M. A. Krąpiec, Człowiek i prawo naturalne, Lublin 1993, s. 140-142.

3 J. Krukowski, Kościół i państwo, s. 89-90; M. Makarska, Przestępstwa przeciwko wolno­

O k r e ś le n ia „w olność r e lig ii”, „w olność r e lig ijn a ” lu b „w olność p r z e k o n a ń ”, „w olność k u l t u ” s to s o w a n e s ą n ie k ie d y ja k o ró w n o w a ż n ik i p o ję c ia „w olność s u m ie n ia i w y z n a n ia ”. C hoć te r m in y t e n ie s ą to ż s a m e , to p o w sz e c h n ie t r a k ­ tu je się je z a m ie n n ie , j a k to c z y n i o b o w ią z u ją c a K o n s ty tu c ja z 1997 r., u ż y w a ­ ją c w a r t. 53 p o ję c ia „w olność s u m ie n ia i re lig ii”.

1. W olność sum ien ia

Ze sw ej is to ty w o ln o ść s u m ie n ia d o ty czy s u w e r e n n e j s fe ry p rz e ż y ć k a ż d e ­ go c z ło w ie k a , je g o z d o ln o ści do w y b o ru ta k ie g o ś w ia to p o g lą d u , j a k i u w a ż a za p raw d ziw y .

W p ra w ie p o jęcie w o ln o ści s u m ie n ia j e s t z a k re so w o s z e rs z e n iż pojęcie w o ln o ści re lig ii. O b e jm u je ono b o w ie m sw o b o d ę p rz y jm o w a n ia p r z e k o n a ń re lig ijn y c h o p a r ty c h n a p r z e s ła n k a c h te o lo g ic z n y c h , a ta k ż e filo zo ficzn o -św ia- to p o g lą d o w y c h o r e lig ijn y m lu b a n ty r e lig ijn y m z a b a r w ie n iu , k tó r e m o ż n a u z e w n ę tr z n ia ć in d y w id u a ln ie i zbiorow o, p u b lic z n ie lu b p r y w a tn ie , a n a lo ­ g ic z n ie j a k p r z e k o n a n ia r e lig ijn e 4. W olność s u m ie n ia to u p r a w n ie n ie je d n o s t­ k i do sw o b o d n eg o w y b o ru , k s z ta łto w a n ia o ra z z m ia n y p o g lą d ó w i p r z e k o n a ń w s p r a w a c h re lig ii, u p r a w n ie n ie do w y b o ru , k s z ta łto w a n ia i z m ia n y sw ego ś w ia to p o g lą d u , m o ż liw o ść p rz y ję c ia in n e g o ś w ia to p o g lą d u n iż re lig ijn y . P o ­ n a d to w y n ik a z n ie j p ra w o do b y c ia n ie n ie p o k o jo n y m b e z w ła s n e j w oli w s fe ra c h d o ty c z ą c y c h ś w ia to p o g lą d u . W olność s u m ie n ia to w o ln o ść ś w ia to ­ p o g lą d o w a (filo zo ficzn a)5. In a c z e j u jm u ją c , sw o b o d a s u m ie n ia o z n a c z a p ra w o do w o ln eg o w y r a ż a n ia o k re ślo n e g o ś w ia to p o g lą d u , z a te m ta k ż e p ra w o w o ln e ­ go w y b o ru i w y r a ż a n ia o k re ś lo n e j re lig ii6. W te j s y tu a c ji, sk o ro c z ło w ie k j e s t w o ln y w s p r a w a c h r e lig ijn y c h , n ie m o że w ięc by ć z m u s z a n y a n i do a k t u w iary , a n i a k t u n iew iary .

O s ą d s u m ie n ia n ie p o d le g a r e g la m e n ta c ji p r a w n e j i p o z o s ta je p o z a z a ­ s ię g ie m in te r w e n c ji w ła d z y p u b lic z n e j, d o p ó k i n ie z o s ta n ie u z e w n ę tr z n io n y w s to s u n k a c h m ię d z y lu d z k ic h 7.

4 Art. 53 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483 z późn. zm.).

5 L. Wiśniewski, Wolność sumienia i wyznania w europejskiej konwencji praw człowieka

i prawie polskim, „Państwo i Prawo” 1991, nr 8, s. 19; M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warsza­

wa 2003, s. 20; Z. Łyko, Wolność sumienia i wyznania w relacji człowiek kościoły państwo, [w:] L. Wiśniewski (red.), Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona, Warszawa 1997, s. 83.

6 Uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2002 r., sygn. III CKN 618/2000, OSNC 2003, nr 6, poz. 84.

7 J. Krukowski, Konstytucyjna ochrona wolności sumienia i religii, [w:] L. Garlicki, A. Szmyt (red.), Sześć lat Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Doświadczenia i inspiracje, War­ szawa 2003, s. 159-167.

2. W olność relig ii (w yznania)

W olność re lig ii p o za a s p e k te m w e w n ę trz n y m (w olność su m ie n ia ) z a w ie ra w sobie a s p e k t zew nętrzny. O dnosi się o n ty lk o do tego, co je s t u z e w n ę trz n ia n e .

W s e n s ie p o z y ty w n y m w o ln o ść r e lig ii j e s t w o ln o śc ią „do” - do w y b o ru ró ż n y c h w a rto ś c i i u z e w n ę tr z n ia n ia sw o ich p r z e k o n a ń w ży c iu p r y w a tn y m i p u b lic z n y m .

W s e n s ie n e g a ty w n y m j e s t w o ln o śc ią „od” - od p r z y m u s u z e w n ę trz n e g o w m a n if e s to w a n iu sw o ic h p rz e k o n a ń . N ik t n ie m o że b y ć z m u s z a n y do w y k o ­ n y w a n ia p r a k t y k r e lig ijn y c h i n i k t n ie m o że b y ć z m u s z a n y do d z ia ła ń s p rz e c z n y c h z je g o re lig ią , g o d z ą c y c h w je g o r e lig ię o ra z w sp ó ln o tę r e lig ijn ą , do k tó re j n a le ż y 8.

W olność w y z n a n ia o b e jm u je w o ln o ść w y z n a w a n ia i p r a k ty k o w a n ia o k r e ­ ślo n ej re lig ii i w o ln o ść w y b o ru w y z n a n ia w r a m a c h o k re ślo n e j re lig ii alb o n ie w y z n a w a n ia ż a d n e j re lig ii9. P o ję c ia „w olność w y z n a n ia ” o ra z „w olność re lig ii” s ą z a te m to ż s a m e 10.

W olność s u m ie n ia i w y z n a n ia to n ie ty lk o i w y łą c z n ie n o r m a m o r a ln a , lecz ró w n ie ż sp e c y fic z n e p ra w o c z ło w ie k a d o ty c z ą c e je g o a k ty w n o ś c i św ia to - p o g lą d o w e j11. J e s t o n a p r a w e m p o d m io to w y m w c a ły m te g o sło w a z n a c z e n iu - ja k o u p r a w n ie n ie lu b ze sp ó ł u p r a w n ie ń p o szczeg ó ln eg o p o d m io tu , p o łą c z o ­ n y c h z ro s z c z e n ie m p ro ceso w y m . O z n a c z a to , że z je d n e j s tr o n y p o w s ta je u p r a w n ie n ie , z k tó re g o m o g ą k o rz y s ta ć o b ję te n im p o d m io ty , a z d ru g ie j is tn ie je o b o w ią z e k r e s p e k to w a n ia te g o p r a w a p rz e z in n y c h lu d z i. T y m s a ­ m y m w o ln o ść s u m ie n ia i w y z n a n ia j e s t p ra w e m s k u te c z n y m erg a o m n e s i p o le g a n a ty m , że n a w s z y s tk ic h c ią ż y o b o w ią z e k n ie in g e r o w a n ia w sfe rę o b ję tą ty m p ra w e m , co n ie o z n a c z a je d n a k , że p ra w o to j e s t n ie o g ra n ic z o n e . O g ra n ic z e n ia te m o g ą b yć je d n a k p r z e w id z ia n e ty lk o p rz e z u s ta w ę i m u s z ą b y ć o n e k o n ie c z n e . W olność s u m ie n ia i w y z n a n ia j e s t p u b lic z n y m p r a w e m p o d m io to w y m , k tó r e ro z u m ie się ja k o s y tu a c ję p r a w n ą o b y w a te la w obec p a ń ­ s tw a , w k tó re j m o że o n czegoś d o m a g a ć się od p a ń s tw a a lb o p r z e ja w ia ć ja k ą ś a k ty w n o ś ć w s to s u n k u do p a ń s t w a 12.

O fic ja ln e p rz e k ła d y m ię d z y n a ro d o w y c h u r e g u lo w a ń p r a w i w o ln o ści o b y ­ w a te ls k ic h p o s łu g u ją się s fo rm u ło w a n ie m „w olność m y śli, s u m ie n ia i w y z n a ­ n i a ”, n a to m ia s t w p o lsk ie j d o k tr y n ie p r a w a u g r u n to w a ły się w y r a ż e n ia „w ol­ n o ść s u m ie n ia ” i „w olność w y z n a n ia ”, k tó r e to p o ję c ia m o g ą o b e jm o w a ć

8 F. J. Mazurek, Prawa człowieka w nauczaniu społecznym Kościoła, Lublin 1991, s. 107. 9 M. Piechowiak, Wolność religijna - aspekty filozoficzno-prawne, „Toruński Rocznik Praw Człowieka i Pokoju” 1994-1995, z. 3, s. 11.

10 M. Makarska, op. cit., s. 23. 11 Z. Łyko, op. cit., s. 88.

12 K. Pyclik, Wolność sumienia i wyznania w Rzeczypospolitej Polskiej (założenia filozoficz­

no-prawne), [w:] B. Banaszak, A. Preisner, Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji, War­

w sz e lk ie a s p e k ty w o ln o śc i r e lig ijn e j, is to tn e z p u n k t u w id z e n ia re g u la c ji p ra w n y c h . N a u k a p r a w a częściej u ż y w a p o ję c ia „w olność r e lig ii” czy „w olność re lig ijn a ”, b y n ie s u g e ro w a ć , iż p o d m io te m w o ln o ści j e s t r e lig ia ja k o rz e c z y ­ w isto ść k u ltu r o w a i sp o łe c z n a , lecz p u n k te m w y jśc ia a n a liz j e s t je d n o s tk a lu d z k a 13. W a r ty k u le n in ie js z y m s to s o w a n e b ę d ą o b y d w a te r m in y : „w olność s u m ie n ia i w y z n a n ia ” o ra z „w olność r e lig ijn a ” ze w z g lę d u u g r u n to w a n ie z n a ­ c z e n ia ty c h p ojęć w u s ta w o d a w s tw ie , d o k try n ie i o rz e c z n ictw ie .

S zczeg ó ln e z n a c z e n ie n a p ła s z c z y ź n ie w o ln o ści re lig ijn e j m a n a u k a K o­ śc io ła k a to lic k ie g o , z g o d n ie z k t ó r ą w o ln o ść s u m ie n ia i re lig ii j e s t p ie rw s z y m i n ie z b y w a ln y m p r a w e m osoby lu d z k ie j, a n a w e t n a le ż y u z n a ć , że p o d tr z y ­ m u je o n a ra c ję b y tu in n y c h w olności. S ta n o w is k o K o ścio ła w k w e s tii w olności re lig ijn e j w y e k s p o n o w a n e z o sta ło p r z e d e w s z y s tk im w „ D e k la ra c ji o w olności re lig ijn e j” (D ig n ita tis H u m a n a e ) - p o d s ta w o w y m d o k u m e n c ie S o b o ru W a ty ­ k a ń s k ie g o II w z a k r e s ie re la c ji K o ścio ła do ś w ia ta . D e k la r a c ja p r z e s ą d z iła , iż w o ln o ść p o c h o d z i z n a t u r y cz ło w ie k a , je j ź ró d łe m n ie j e s t p ra w o s ta n o w io n e , p o n ie w a ż p ra w o do w o ln o śc i j e s t z a k o rz e n io n e w sa m e j g o d n o śc i osoby lu d z ­ k ie j, a w o ln o ść j e s t n ie p o d z ie ln a . B io rą c p o d u w a g ę z a k r e s p o d m io to w y p r a ­ w a do w o ln o ści, D e k la r a c ja o k re ś la , że w o ln o ść r e lig ijn a ro z c ią g a się n ie ty lk o n a osoby, a le ró w n ie ż n a w s p ó ln o ty re lig ijn e . K o n ie c z n o ść u z n a n ia p r a w a w s p ó ln o t do w o ln o ści re lig ijn e j w ią ż e się z z a p e w n ie n ie m im m o ż liw o ­ ści re a liz a c ji k u l t u re lig ijn e g o 14.

D o ro b ek społecznej n a u k i K o ścio ła k a to lic k ie g o w sposób w y ra ź n y o d c isn ą ł p ię tn o n a p rz e p is a c h p r a w a m ię d z y n a ro d o w e g o i p a rty k u la rn e g o . N a jis to tn ie j­ szy m tego p rz e ja w e m je s t przyjęcie w d e k la ra c jac h m ięd zy n aro d o w y ch i w p r z e ­ p is a c h p r a w a p o zy ty w n eg o , że p ra w o do w olności j e s t z a k o rz e n io n e w sa m e j godności osoby lu d z k ie j, a w olność t a je s t n ie p o d z ie ln a .

3. Wolność sum ienia i wyznania w praw ie międzynarodowym

i polskich uregulow aniach prawnych

D r u g a w o jn a ś w ia to w a d a ła im p u ls do ro z w o ju m ię d z y n a ro d o w y c h r e g u ­ la c ji p r a w c z ło w ie k a w z n a c z e n iu u n iw e r s a ln y m . N a jp ie rw 26 m a ja 1945 r. p o d p is a n o w S a n F r a n c is c o K a r tę N a ro d ó w Z jed n o cz o n y ch , g d z ie n a p ie r w ­

13 K. Pyclik twierdzi, że nauka używa pojęcia „wolność religijna” niechętnie. Jest to nie do końca prawdziwe, ponieważ jest ono „chętnie” stosowane przez doktrynę nawiązująca do społecz­ nej nauki Kościoła katolickiego, zarówno wcześniejszą, jak i współczesną - por. ibidem, s. 458.

14 Skoro w Deklaracji mówi się o wspólnotach w liczbie mnogiej, należy przez to rozumieć nie tylko Kościół rzymskokatolicki i podmioty z nim związane, ale także rozmaite grupy religij­ ne, nawet gdyby - w ocenie Kościoła - były uznane za schizmatyckie lub heretyckie. Sobór Watykański II stanął na stanowisku, że taką samą wolność religii, jaka przysługuje Kościołowi katolickiemu, należy zagwarantować także innym wspólnotom na zasadzie fundamentalnej równości.

sz y m m ie js c u w y e k s p o n o w a n e z o s ta ły p r a w a c z ło w ie k a , a w d a lsz e j części z a d e k la ro w a n o w o ln o ść d la w s z y s tk ic h b e z w z g lę d u n a r a s ę , p łeć, ję z y k lu b re lig ię . J e d n o c z e ś n ie ro z p o c z ę to p r a c e n a d z re d a g o w a n ie m P o w sz e c h n e j D e ­ k la r a c ji P r a w C z ło w ie k a , k tó r a z o s ta ła p r z y ję ta 10 g r u d n ia 1948 r. Z g o d n ie z a r t. 18 P o w sz e c h n e j D e k la ra c ji k a ż d y c z ło w iek m a p ra w o do w o ln o ści m y śli, s u m ie n ia i w y z n a n ia . P r a w o to o b e jm u je sw o b o d ę z m ia n y w y z n a n ia lu b w ia r y o ra z sw o b o d ę ic h o k a z y w a n ia , in d y w id u a ln ie b ą d ź w e ­ sp ó ł z in n y m i lu d ź m i, p u b lic z n ie i p r y w a tn ie , p o p rz e z n a u c z a n ie , p r a k ty k o ­ w a n ie , s p ra w o w a n ie k u l t u i p r z e s tr z e g a n ie obyczajów . O g ro m n ą w a g ę p r z y ­ w ią z u je P o w s z e c h n a D e k la r a c ja do m a n if e s to w a n ia p r z e k o n a ń re lig ijn y c h z a ró w n o p u b lic z n ie , j a k i p r y w a tn ie , co ś w ia d c z y o u ję c iu w o ln o ści re lig ijn e j w a s p e k c ie p o z y ty w n y m 15. P o n a d to w p ro w a d z o n o w ty m d o k u m e n c ie je d n o li­ t ą n a z w ę te g o p ra w a : „p raw o do w o ln o ści m y śli, s u m ie n ia i r e lig ii”16, s to s o ­ w a n ą p ó źn iej w w ię k sz o śc i te k s tó w p ra w n y c h .

W o p a rc iu o D e k la ra c ję o p ra c o w a n o w n a s tę p n y c h l a ta c h P a k t y P r a w C z ło w ie k a , u c h w a lo n e p rz e z Z g ro m a d z e n ie O g ó ln e O N Z 16 g r u d n ia 1966 r. W z a k r e s ie w o ln o ści re lig ijn e j w a ż k ie z n a c z e n ie m a M ię d z y n a ro d o w y P a k t P r a w O b y w a te ls k ic h i P o lity c z n y c h 17, g d z ie p o z a p o w tó rz e n ie m z a w a rte g o w P o w sz e c h n e j D e k la ra c ji u p r a w n ie n ia do w o ln o śc i m y śli, s u m ie n ia i w y z n a ­ n ia , w a r to zw rócić u w a g ę n a z a p is y w p ro w a d z o n e w u s t. 2 i 3 a r t. 18. Z g o d n ie z u s t. 2 te g o a r t y k u ł u n i k t n ie m oże p o d le g a ć p rz y m u s o w i, k tó ry s ta n o w iłb y z a m a c h n a je g o w o ln o ść p o s ia d a n ia lu b p rz y jm o w a n ia w y z n a n ia alb o p r z e k o n a ń w e d łu g w ła s n e g o w y b o ru . U s tę p 3 s ta n o w i, że w o ln o ść u z e ­ w n ę tr z n ia n ia w y z n a n ia lu b p r z e k o n a ń m o że p o d le g a ć je d y n ie ta k im o g r a n i­ c z e n io m , k tó r e s ą p rz e w id z ia n e p rz e z u s ta w ę i s ą k o n ie c z n e d la o c h ro n y b e z p ie c z e ń s tw a p u b lic z n e g o , p o rz ą d k u , z d ro w ia lu b m o ra ln o ś c i p u b lic z n e j alb o p o d sta w o w y c h p r a w i w o ln o śc i in n y c h osób.

R o z w in ię c ie z a s a d P a k t u P r a w O b y w a te ls k ic h z n a jd u je się w U w a g a c h O g ó ln y c h n r 22 (48) d o ty c z ą c y c h a r t. 18 K o m ite tu P r a w C z ło w ie k a O NZ, k tó r e z o s ta ły p r z y ję te 20 lip c a 1993 r. W sp o só b szczegółow y z o s ta ły ta m w y m ie n io n e u p r a w n ie n ia s k ła d a ją c e się n a p ra w o do w o ln o ści r e lig ijn e j18. Ze

15 J. Krukowski, Kościół i państwo..., s. 211.

16 A. Łopatka, Prawo do wolności myśli, sumienia i religii, Warszawa 1995, s. 8. 17 Ratyfikowany przez Polskę 3 marca 1977 r. (Dz.U. z 1977 r., nr 38, poz. 167).

18 Komitet Praw Człowieka podkreśla, że wolność myśli i wolność sumienia chronione są na równi z wolnością przekonań. Uprawnienie to nie może być anulowane nawet w czasie stanu wyjątkowego. Nie są dopuszczalne ograniczenia w sferze wolności sumienia i myśli oraz wolno­ ści posiadania bądź przyjmowania religii; nikt też nie może być zmuszany do ujawniania swoich myśli czy przekonań bądź przynależności do Kościoła. Wolność taka oznacza również prawo do zmiany swojej obecnej religii lub prawo do zachowywania religii lub przekonań. W sferze manife­ stowania religii lub przekonań wolność może się objawiać w modlitwie, obrzędach, praktykach i nauczaniu. Modlitwa obejmuje akty rytualne i ceremonialne, jak również rozmaite praktyki (budowanie miejsc modlitwy, wykorzystywanie symboli, przestrzeganie świąt i dni odpoczyn­ ku). Ponadto kultywowanie przekonań religijnych obejmować może zwyczaje (przestrzeganie

w z g lę d u n a g w a ra n c y jn y c h a r a k t e r ty c h p rz e p is ó w U w a g i O g ó ln e p o ś w ię c a ją d u ż o m ie js c a o g ra n ic z e n io m w o ln o śc i m a n if e s to w a n ia re lig ii lu b p rz e k o n a ń . R e g u la c je te , n a k ła d a n e p rz e z p ra w o , m u s z ą p o d le g a ć śc isłej i n te r p r e ta c ji i n ie s ą d o p u s z c z a ln e o g ra n ic z e n ia n a in n y c h p o d s ta w a c h n iż w y m ie n io n e w p r z e p is a c h . I s to tn e j e s t te ż z a ło ż e n ie , że k o n c e p c ja m o ra ln o ś c i b a z u je n a w ie lu tr a d y c ja c h sp o łe c z n y c h , filo zo fic zn y ch i re lig ijn y c h , p rz e to o g ra n ic z e n ia w o ln o ści m a n if e s to w a n ia r e lig ii lu b p r z e k o n a ń s łu ż ą c e o c h ro n ie m o ra ln o ś c i m u s z ą b y ć o p a r te n a z a s a d a c h w y r a s ta ją c y c h w sp o só b w y łą c z n y z je d n e j ty lk o tr a d y c ji. D la p r z e d m io tu n in ie js z e j p r a c y is t o t n a j e s t w s k a z ó w k a i n t e r ­ p r e ta c y jn a , w m y ś l k tó re j o so b y ju ż p o d le g a ją c e p e w n y m o g ra n ic z e n io m o k re ś lo n y m p rz e z p ra w o , j a k w ię ź n io w ie , n a d a l k o r z y s ta ją z p r a w a do m a n i ­ fe s to w a n ia sw ej re lig ii lu b p r z e k o n a ń w n a jp e łn ie js z y m z a k r e s ie , d a ją c y m się po g o d zić ze sz c z e g ó ln y m c h a r a k te r e m ic h o g ra n ic z e n ia 19.

P o d o b n e ro z w ią z a n ia d o ty c z ą c e w o ln o ści m y ś li s u m ie n ia i re lig ii o ra z o g ra n ic z e ń w ic h p r a k ty k o w a n iu z o s ta ły p r z y ję te w a r t. 1 D e k la ra c ji ON Z w s p r a w ie w y e lim in o w a n ia w s z e lk ic h fo rm n ie to le r a n c ji i d y s k r y m in a c ji o p a r ty c h n a re lig ii lu b p r z e k o n a n ia c h z 25 lis to p a d a 1981 r. Ze w z g lę d u n a b a rd z o p o d o b n e b rz m ie n ie do o m a w ia n y c h w yżej P a k t u P r a w O b y w a te ls k ic h o ra z U w a g O g ó ln y c h n r 2 2 (48), D e k la r a c ja z 25 lis to p a d a 1981 r. n ie w y m a ­ g a sz e rsz e g o k o m e n ta r z a .

U n iw e r s a ln e p r z e p is y d o ty czące p r a w c z ło w ie k a o k a z a ły się w p r a k ty c e m a ło s k u te c z n e w obec ro z b ie ż n o ść ic h i n te r p r e ta c ji p rz e z p o sz c z e g ó ln e p a ń ­ s tw a , a co w a ż n ie js z e - z p o w o d u b r a k u e fe k ty w n e j k o n tr o li ic h p r z e s tr z e g a ­ n ia . D la te g o p o w s ta ła id e a s tw o r z e n ia s y s te m u o c h ro n y p r a w c z ło w ie k a 0 z a s ię g u re g io n a ln y m 20. W p ra w ie d o ty c z ą c y m k o n ty n e n tu e u ro p e js k ie g o p o d s ta w o w e z n a c z e n ie m a a r t. 9 E u ro p e js k ie j K o n w e n c ji P r a w C z ło w ie k a 21 (d a le j: E K P C ), k tó r y z a p e w n ia k a ż d e m u w o ln o ść m y śli, s u m ie n ia i w y z n a n ia . P ra w o to o b e jm u je w o ln o ść z m ia n y w y z n a n ia lu b p r z e k o n a ń o ra z w o ln o ść u z e w n ę tr z n ia n ia in d y w id u a ln ie lu b w sp ó ln ie z in n y m i, p u b lic z n ie lu b p r y ­ w a tn ie , sw ego w y z n a n ia lu b p r z e k o n a ń p rz e z u p r a w ia n ie k u ltu , n a u c z a n ie , p r a k ty k o w a n ie i c z y n n o śc i r y tu a ln e . T a k w p r z y p a d k u P o w sz e c h n e j D e k la r a ­ cji P r a w C z ło w ie k a , j a k i P a k t u P r a w O b y w a te ls k ic h o c h ro n a w z a k re s ie , w k tó r y m o d n o si się do s fe ry w e w n ę tr z n e j m y śli, s u m ie n ia i w y z n a n ia (fo ru m przepisów dietetycznych, noszenie szczególnego ubioru bądź nakrycia głowy, wypełnianie rytu­ ałów dotyczących pewnych stadiów życia, używanie szczególnego języka). Wyraźnie rozstrzy­ gnięto, że praktykowanie i nauczanie religii obejmuje prowadzenie swoich spraw przez grupy wyznaniowe (wybór przywódców religijnych, kapłanów i nauczycieli, tworzenie seminariów 1 szkół religijnych oraz wolność przygotowywania i rozpowszechniania tekstów i publikacji religijnych). Treść Uwag podano za: T. Jasudowicz, Wolność religii. Wybór materiałów, doku­

menty, orzecznictwo, Toruń 2001, s. 70-71.

19 Uwagi ogólne nr 22 (48), teza 8 (ibidem, s. 72). 20 J. Krukowski, Kościół i państwo..., s. 218.

21 Konwencja przyjęta 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r., nr 61, poz. 284), ratyfikowana przez Polskę 7 kwietnia 1993 r. (Dz.U. nr 61, poz. 285).

in te r n u m ) , n ie p o d le g a ż a d n y m o g ra n ic z e n io m 22. U s tę p 2 a r t. 9 E K P C r e g u ­

lu je o g ra n ic z e n ia w m a n if e s to w a n iu re lig ii, k tó r e m a ją b rz m ie n ie p ra w ie id e n ty c z n e j a k u s t. 3 a r t. 18 P a k t u P r a w (o g ra n ic z e n ia w z a k r e s ie u z e ­ w n ę tr z n ia n ia w y z n a n ia lu b p rz e k o n a ń m u s z ą być „ p rz e w id z ia n e p rz e z u s ta w ę ” o ra z „ko n ieczn e w d e m o k ra ty c z n y m s p o łe c z e ń stw ie ”, a cele, d la o sią g n ię c ia k tó ry c h m o g ą być w p ro w a d z a n e o g ra n ic z e n ia , to: b e z p ie c ze ń stw o p u b lic z n e , o c h ro n a p o r z ą d k u p u b lic z n e g o , o c h ro n a z d ro w ia i m o ra ln o ś c i o ra z o c h ro n a p r a w i w o ln o ści in n y c h osób). W ta k ie j s y tu a c ji m o ż n a o d p o w ie d n io z a s to s o ­ w ać p o w o ła n ą w yżej i n te r p r e ta c ję o g ra n ic z e ń u z e w n ę tr z n ia n ia w y z n a n ia lu b p r z e k o n a ń z a w a r t ą w U w a g a c h O g ó ln y ch . O g r a n ic z e n ia w u z e w n ę tr z n ia n iu w o ln o ści s u m ie n ia i w y z n a n ia n ie b y ły u re g u lo w a n e w P o w sz e c h n e j D e k l a r a ­ cji, n ie z n a c z y to je d n a k , że E K P C w p ro w a d z a o g ra n ic z e n ie w o ln o ści r e lig ij­ n e j. K o n w e n c ja je d y n ie n o r m u je is tn ie ją c e ju ż w p ra w ie i k o n c e p c ja c h te o r e ­ ty c z n y c h o g r a n ic z e n ia u z e w n ę tr z n ia n ia re lig ii23.

W p ra w ie w sp ó ln o to w y m p r o b le m a ty k a p r a w je d n o s tk i z n a la z ła się p o ­ cz ą tk o w o p o z a s f e r ą re g u la c ji, ty m s a m y m p r a w a c z ło w ie k a by ły p o z o s ta w io ­ n e u n o rm o w a n io m p a ń s tw c z ło n k o w sk ic h . T r a k t a t o U n ii E u r o p e js k ie j24 w a r t. 6 u s t. 2 (b y ły a r t. F ) z a w ie r a z a p is , iż U n ia s z a n u je p r a w a p o d s ta w o ­ w e, ja k ie g w a r a n to w a n e s ą w E u r o p e js k ie j K o n w e n c ji P r a w C z ło w ie k a , co n a le ż y o d n ie ść ró w n ie ż do a r t. 9 E K P C . W l i t e r a t u r z e p o d k r e ś la się je d n a k , że s ł a b ą s t r o n ą E K P C j e s t b r a k g w a r a n c ji o c h ro n y w o ln o śc i r e lig ijn e j w w y m ia rz e in s ty tu c jo n a ln y m i d la te g o E u ro p e js k i T ry b u n a ł P r a w C z ło w ie k a u z n a ł, że ta k ż e K ościoły o ra z s to w a rz y s z e n ia o c h a r a k te r z e r e lig ijn y m lu b św ia to p o g lą d o w y m m o g ą w n o sić s k a r g i w im ie n iu sw o ich czło n k ó w 25.

W olność m y śli, s u m ie n ia i re lig ii z o s ta ła z a g w a ra n to w a n a w a r t. 10 u s t. 1 K a r ty P r a w P o d s ta w o w y c h U n ii E u r o p e js k ie j, k t ó r ą p r z y ję to w N ic e i w g r u d n iu 2 0 0 0 r. M a o n a c h a r a k t e r d ecy zji p o lity c z n e j. W P r e a m b u le do te g o a k t u z a p is a n o : „N a ro d y E u ro p y w p ro c e sie tw o r z e n ia m ięd zy s o b ą c o raz śc iśle jsz e j u n ii s ą z d e c y d o w a n e d zielić p o k o jo w ą p rz y sz ło ść o p a r t ą n a w s p ó l­ n y c h w a r to ś c ia c h ”. T re ść P r e a m b u ły w y w o ła ła s z e ro k ie s p o ry p o lity c z n e . W ty m m ie js c u w a r to p o d k re ś lić , że ró ż n ic e w y s tę p u ją w ró ż n y c h w e r s ja c h ję z y k o w y c h , p o n ie w a ż w ję z y k u n ie m ie c k im j e s t o d w o ła n ie do „ d z ie d z ic tw a d u c h o w o -re lig ijn e g o i m o ra ln e g o ”, n a to m ia s t w te k ś c ie a n g ie ls k im i f r a n c u ­

22 A. Wiśniewski, Orzecznictwo Strasburskie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

w sprawach polskich dotyczących zarzutu naruszenia prawa do wolności myśli, sumienia i wyznania (art. 9 EKPC), „Radca Prawny” 2005, nr 2, s. 106.

23 Odmiennie: S. Meler, Prawo więźniów do wolności religijnej, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2003, nr 38-39, s. 63.

24 Podpisany w Maastricht 7 lutego 1992 r., wszedł w życie w dniu 1 listopada 1993 r. (Dz.U. z 2004 r., nr 90, poz. 864/30).

25 J. Krukowski, Stosunek państw do Kościołów w warunkach pluralizmu kulturowego

w Europie. Aspekty prawne, [w:] E. Wiszowaty (red.), Państwa, kościoły, policje w integrującej się Europie, Szczytno 2007, s. 100.

s k im do „ d z ie d z ic tw a d u c h o w e g o ”, co m oże o z n a c z a ć n ie c h ę ć do w a rto ś c i re lig ijn y c h w y n ik a ją c ą z d y k t a t u la ic y z m u 26. W sa m e j K a rc ie P r a w P o d s ta ­ w o w y ch z a p is a n o , że k a ż d a o so b a m a p ra w o do w o ln o ści m y śli, s u m ie n ia i re lig ii. P ra w o to o b e jm u je w o ln o ść z m ia n y r e lig ii lu b p r z e k o n a ń o ra z w o l­ n o ść m a n if e s to w a n ia re lig ii lu b p r z e k o n a ń in d y w id u a ln ie lu b w e sp ó ł z in n y ­ m i o ra z p u b lic z n ie lu b p r y w a tn ie — w m o d litw ie , n a u c z a n iu , p r a k ty k a c h i o b rz ę d a c h . T a k ie u ję c ie j e s t zg o d n e z g w a r a n c ja m i z a p is a n y m i w a r t. 9 E K P C i m a p o d o b n y z a k r e s o ra z z n a c z e n ie . W a r t. II T r a k t a t u u s ta n a w ia ją c e g o K o n s ty tu c ję d la E u ro p y , k tó r y s ta n ie się o b o w ią z u ją c y , je ż e li z o s ta n ie r a ty f ik o w a n y p r z e z w s z y s tk ie p a ń s t w a c z ło n k o w sk ie , w p is a n o p ra w o do w o ln o śc i m y śli, s u m ie n ia i re lig ii27 o tr e ś c i zb liżo n ej do a r t. 9 E K P C . S tą d te ż , z g o d n ie z a r t. 10 D e k la ra c ji o d n o sz ą c y c h się do tr e ś c i K o n s ty tu c ji, n o r m a t a o d p o w ia d a p r a w u z a g w a r a n to w a n e m u w a r t. 9 E K P C o o c h ro n ie p r a w c z ło w ie k a i p o d s ta w o w y c h w o ln o ści, a o g r a n i­ c z e n ia p o w in n y u w z g lę d n ia ć a r t. 9 u s t. 2 E K P C . Z a a k c e n to w a ć tr z e b a , że T r a k t a t w y ra ź n ie u z n a je pozycję p r a w n ą K ościołów . O rg a n y u n ijn e z o s ta ły z o b o w ią z a n e do p ro w a d z e n ia d ia lo g u z k o śc io ła m i i in n y m i o rg a n iz a c ja m i re lig ijn y m i i św ia to p o g lą d o w y m i, a d ia lo g t e n m a b y ć „ o tw a rty , p r z e jr z y s ty i r e g u la r n y ”28.

B a rd z o d u ż e z n a c z e n ie d la u n o r m o w a n ia p o s łu g i p r a k t y k re lig ijn y c h w je d n o s tk a c h w ię z ie n n y c h m a K o n k o rd a t m ię d z y S to lic ą A p o s to ls k ą i R z e ­ c z y p o s p o litą P o ls k ą z 2 8 lip c a 1993 r., r a ty f ik o w a n y 23 lu te g o 1998 r., k tó ry w sz e d ł w życie 25 k w ie tn ia 1998 r.29 W a r t. 17 K o n k o rd a t s ta n o w i, że R z e c z ­ p o s p o lita P o ls k a z a p e w n ia w a r u n k i do w y k o n y w a n ia p r a k t y k re lig ijn y c h , k o r z y s ta n ia z p o s łu g re lig ijn y c h o ra z do o p ie k i z d ro w o tn e j i sp o łe c z n e j o so ­ b o m p rz e b y w a ją c y m w z a k ła d a c h p e n ite n c ja r n y c h , w y ch o w aw czy ch , re s o c ja ­ liz a c y jn y c h , a ta k ż e w in n y c h z a k ła d a c h i p la c ó w k a c h te g o ro d z a ju . W u s t. 2 a r t. 17 K o n k o r d a tu w y m ie n io n o p rz y k ła d o w o u p r a w n ie n ia osób p r z e b y w a ją ­ cy ch w z a k ła d a c h k a r n y c h . S ą n im i w szczeg ó ln o ści: z a p e w n ie n ie m o żliw o ści u c z e s tn ic z e n ia w e M szy św. w n ie d z ie le i ś w ię ta o ra z w k a te c h iz a c ji i r e k o ­ le k c ja c h , a ta k ż e k o r z y s ta n ia z in d y w id u a ln y c h p o s łu g re lig ijn y c h w zgodzie z c e la m i p o b y tu ty c h osób w z a k ła d a c h . W c e lu r e a liz a c ji u p r a w n ie ń osób p o z b a w io n y c h w o ln o śc i b is k u p d ie c e z ja ln y s k ie r u je k a p e la n ó w , z k tó ry m i o d ­ p o w ie d n ia in s ty tu c ja z a w rz e s to s o w n ą u m o w ę.

O b o w ią z k ie m d y r e k to r ó w je d n o s te k w ię z ie n n y c h j e s t z a a n g a ż o w a n ie k a ­ p e la n ó w i o k re ś le n ie , a ta k ż e z a p e w n ie n ie im w a r u n k ó w p ra c y w z a k ła d z ie

26 Ibidem, s. 101-102.

27 Uchwalony 29 października 2004 r., opublikowany w Dz. Urz. UE C 2004, nr 310, s. 1. Należy zwrócić uwagę, że Konstytucja UE posługuje się pojęciem „wolność religii”, a nie „wol­ ność wyznania” jak EKPC.

28 J. Krukowski, Stosunek państw... , s. 103. 29 Dz.U. z 1998 r., nr 51, poz. 318.

k a r n y m czy a re s z c ie śle d c z y m 30. W je d n o s tk a c h o rg a n iz a c y jn y c h w ię z ie n n ic ­ tw a k w e s tia o b o w ią zk ó w d y r e k to r a z a k ła d u , k tó r y w in ie n p o d e jm o w a ć n i e ­ z b ę d n e c z y n n o śc i w c e lu z a p e w n ie n ia o d p o w ie d n ic h w a r u n k ó w do w y k o n y ­ w a n ia p r a k t y k i p o s łu g re lig ijn y c h o ra z k o r z y s ta n ia z ty c h p o słu g , z o s ta ła u r e g u lo w a n a w § 5 R o z p o rz ą d z e n ia M in is tr a S p ra w ie d liw o ś c i z d n ia 2 w r z e ­ ś n ia 2 0 0 3 r. w s p r a w ie szczeg ó ło w y ch z a s a d w y k o n y w a n ia p r a k ty k r e lig ij­ n y c h i k o r z y s ta n ia z p o s łu g re lig ijn y c h w z a k ła d a c h k a r n y c h i a r e s z ta c h śle d c z y c h 31. W o d n ie s ie n iu do p o s łu g i p r a k t y k re lig ijn y c h K o ścio ła rz y m s k o ­ k a to lic k ie g o p rz e p is t e n p o w ta r z a z a s a d ę z a w a r tą w a r t. 17 K o n k o rd a tu , lecz m a o n is to tn e z n a c z e n ie d la o rg a n iz a c ji p r a k t y k i p o s łu g re lig ijn y c h p o z o s ta ­ ły c h w y z n a ń , k tó r e n ie m a ją u r e g u lo w a n y c h sw o ich s to s u n k ó w z p a ń s tw e m w d ro d z e u m o w y m ię d z y n a ro d o w e j. R e g u ła t a k o re s p o n d u je z p o s ta n o w ie n ia ­ m i E u r o p e js k ic h R e g u ł W ię z ie n n y c h , k tó r e z o b o w ią z u ją a d m in is tr a c je je d n o ­ s te k p e n ite n c ja r n y c h do z a p e w n ie n ia „ in f r a s t r u k t u r y ” p o s łu g i p r a k t y k r e l i ­ g ijn y c h w w ię z ie n ia c h . U s ta w a z a s a d n ic z a z 2 k w ie tn ia 1997 r. u r e g u lo w a ła z a ró w n o p ra w o do w o ln o ści s u m ie n ia i w y z n a n ia w a s p e k c ie in d y w id u a ln y m (s ie d e m u s tę p ó w w a r t. 53) o ra z zb io ro w y m ( s to s u n e k p a ń s tw a do K ościołów i in n y c h z w ią z ­ k ó w w y z n a n io w y c h - p ię ć u s tę p ó w w a r t. 25). U s ta w a z a s a d n ic z a p o p rz e z z a s to s o w a n ie p o ję c ia „w olność s u m ie n ia i re lig ii” z e r w a ła z tr a d y c y jn ą p o ls k ą te rm in o lo g ią , k tó r a w o ln o ść s u m ie n ia łą c z y ła z w o ln o śc ią w y z n a n ia . K o n s ty ­ tu c ja n ie d o s to s o w a ła się ró w n ie ż do n o m e n k la tu r y u m ó w m ię d z y n a ro d o ­ w y ch , g d zie u ż y w a się o k r e ś le n ia „w olność m y śli, s u m ie n ia i w y z n a n ia ”32. K w e s tia t a j e s t o ty le is to tn a , że z a k r e s p o ję c ia „w olność re lig ii” j e s t w ęższy od p o ję c ia „w olność w y z n a n ia ”. P o n a d to u s ta w o d a w c a k o n s ty tu c y jn y u s ta lił z a k r e s w o ln o ści re lig ii w sp o só b w ęższy, n iż w y n ik a to z a r t. 18 M ię d z y n a ro ­ dow ego P a k t u P r a w O b y w a te ls k ic h i P o lity c z n y c h o ra z z a r t. 9 E K P C . S k u t ­ k ie m te g o z a b ie g u le g isla c y jn e g o j e s t f a k t, że d e fin io w a n ie w o ln o ści p o p rz e z e n u m e r a ty w n e w y lic z e n ie u p r a w n ie ń m oże p ro w a d z ić do je j o g ra n ic z e n ia n a p o d s ta w ie s a m y c h z a p isó w K o n s ty tu c ji. P o z y ty w n ie n a to m ia s t o c e n ia n y je s t w d o k try n ie s y s te m g w a r a n c ji w o ln o ści i p ra w , w ty m w o ln o śc i s u m ie n ia i w y z n a n ia , p o n ie w a ż n ie m o g ą b y ć o n e o g ra n ic z o n e n a w e t w c z a s ie s t a n u w o je n n e g o czy w y ją tk o w e g o . Z g o d n ie z a r t. 53 u s t. 5 K o n s ty tu c ji o g ra n ic z e ­ n i a u z e w n ę tr z n ia n ia r e lig ii d o p u s z c z a ln e s ą ty lk o w d ro d z e u s ta w y i w y łą c z ­ n ie z w a ż n y c h pow odów , ta k ic h ja k : k o n ie c z n o ść o c h ro n y b e z p ie c z e ń s tw a

30 J. Krukowski, Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2006, s. 178.

31 Dz.U. nr 159, poz. 1546. Identyczny zapis istniał również w § 5 poprzednio obowiązują­ cego Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 listopada 1998 r. w sprawie szczegóło­ wych zasad wykonywania p rak ty k religijnych i ko rzy stan ia z posług religijnych w zakładach karnych (Dz.U. nr 139, poz. 904).

32 Jako przykład łączenia „sumienia” z „wyznaniem” należy wskazać obowiązującą w trak­ cie prac nad Konstytucją ustawę o gwarancjach „wolności sumienia i wyznania” z 17 maja 1989 r. (Dz. U. nr 29, poz. 155 z późn. zm.). Por. M. Pietrzak, Stosunki państwo-Kościół w nowej

p a ń s tw a , o c h ro n y p o r z ą d k u p u b lic z n e g o , o c h ro n y z d ro w ia i m o ra ln o ś c i, w o l­ n o śc i i p r a w a in n y c h osób. W o ln o ść re lig ii o b e jm u je ró w n ie ż p o s ia d a n ie ś w ią ­ ty ń i in n y c h m ie jsc k u l t u w z a le ż n o śc i od p o trz e b lu d z i w ie rz ą c y c h o ra z p ra w o do k o r z y s ta n ia z pom o cy re lig ijn e j ta m , g d zie się z n a jd u ją .

R ó w n ież zg o d n ie z a r t. 4 u s t. 2 u s ta w y z d n ia 17 m a ja 1989 r. o g w a r a n ­ c ja c h w olności s u m ie n ia i w y z n a n ia u sta w o d a w c a o k reślił, że p ra w o do w olności s u m ie n ia i w y z n a n ia p rz y słu g u je ta k ż e osobom p rz e b y w a ją cy m w z a k ła d a c h k a rn y c h , p o p raw czy ch , w ychow aw czych, a r e s z ta c h śled czy ch i s c h ro n is k a c h d la n ie le tn ic h , z z a s trz e ż e n ie m , że sp o só b re a liz a c ji u p r a w n ie ń r e g u lu ją o d ­ r ę b n e u s ta w y i p r z e p is y w y d a n e n a ic h p o d s ta w ie 33. Z a p is t e n o z n a c z a , że o b o w ią z k ie m osób z a rz ą d z a ją c y c h te g o ty p u z a k ła d a m i j e s t s tw o rz e n ie w a ­ ru n k ó w u m o ż liw ia ją c y c h s p e łn ia n ie p r a k t y k re lig ijn y c h i k o r z y s ta n ie z p o ­ s łu g i d u s z p a s te r s k ie j, n a t o m i a s t o b o w ią z k ie m w ła d z K o ścio łó w i in n y c h z w ią z k ó w w y z n a n io w y c h j e s t z a p e w n ie n ie im o d p o w ie d n ie j o p ie k i d u s z p a ­ s te r s k ie j, w p o ro z u m ie n iu z z a r z ą d a m i ty c h zak ład ó w .

J e d n o z n a c z n ie k w e s tię o b o w ią zk ó w a d m in is tr a c ji w ię z ie n n e j w ty m z a ­ k r e s ie r o z s tr z y g a ją p rz e p is y u s ta w y z 26 k w ie tn ia 1996 r. o S łu ż b ie W ię z ie n ­ n e j34, k tó r a w a r t. 1 u s t. 3 p k t 3 s ta n o w i, że do p o d s ta w o w y c h z a d a ń tej fo rm a c ji n a le ż y z a p e w n ie n ie o so b o m s k a z a n y m n a k a r y p o z b a w ie n ia w o ln o ­ ści lu b ty m c z a so w o a r e s z to w a n y m p r z e s tr z e g a n ia ic h p ra w , a z w ła s z c z a h u ­ m a n ita r n y c h w a ru n k ó w , p o s z a n o w a n ia g o d n o ści, o p ie k i z d ro w o tn e j i r e lig ij­ n e j. Z k o le i u s t . 4 te g o a r t . n a k ł a d a n a S łu ż b ę W ię z ie n n ą o b o w ią z e k w s p ó łd z ia ła n ia p r z y w y k o n y w a n iu k a r y m .in . z k o śc io ła m i, z w ią z k a m i w y ­ z n a n io w y m i, s z k o ła m i w y ż sz y m i i p la c ó w k a m i n a u k o w y m i o ra z o so b a m i g o d ­ n y m i z a u f a n ia . W a r t. 3 u s t. 3 te j u s ta w y z n a la z ł się z a p is , że w je d n o s tk a c h o rg a n iz a c y jn y c h S łu ż b y W ię z ie n n e j m o g ą b yć tw o rz o n e służby, działy, zespoły i s ta n o w is k a p ro w a d z ą c e d z ia ła ln o ś ć , w szczeg ó ln o ści w z a k r e s ie d z ia ła ln o ś c i d u s z p a s te r s k ie j. Z w rócić n a le ż y te ż u w a g ę n a sz c z e g ó ln y p rz e p is , k tó r y zobo­ w ią z u je w y c h o w a w c ę p ro w a d z ą c e g o ro z m o w ę w s tę p n ą , r e a liz o w a n ą n i e ­ zw ło czn ie po p rz y ję c iu o sa d z o n e g o do je d n o s tk i p e n ite n c ja r n e j, w k tó re j w i­ n ie n o n p o in fo rm o w a ć w ię ź n ia o m o żliw o ści k o r z y s ta n ia z p o s łu g i p r a k ty k re lig ijn y c h 35. W k w e s tii z a p e w n ie n ia o s a d z o n y m w a r u n k ó w do re a liz a c ji w o l­ n o śc i r e lig ijn e j w w a r u n k a c h iz o lacji p rz e p is y te s ta n o w ią ró w n ie ż o d z w ie r­ c ie d le n ie z a s a d z a w a r ty c h w E u r o p e js k ic h R e g u ła c h W ię z ie n n y c h 36.

33 Tekst jedn. Dz.U z 2005 r., nr 231, poz. 196 ze zm. 34 Tekst jedn. Dz.U. z 2002 r., nr 207, poz. 1761 ze zm.

35 Patrz § 24 ust. 1 i 2 pkt 2 lit. c) Zarządzenia nr 2/04 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dnia 24 lutego 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia organizacji pracy penitencjarnej oraz zakresów czynności funkcjonariuszy i pracowników działów peniten­ cjarnych i terapeutycznych (Dz. Urz. CZSW z 2004 r., nr 1, poz. 2).

36 Europejskie Reguły Więzienne z 11 stycznia 2006 r. - rekomendacja Rec(2006)2 dla państw członkowskich Rady Europy przyjęta przez jej Komitet Ministrów. Zob. też „Biuletyn Biura Informacji Rady Europy” 2008, nr 1.

P o z a o m ó w io n y m i w yżej p r z e p is a m i o c h a r a k te r z e o g ó ln y m , r a m y p r a w ­ n e ży c ia re lig ijn e g o w je d n o s tk a c h p e n ite n c ja r n y c h z n a jd u ją się w k o d e k s ie k a r n y m w y k o n a w c z y m (k .k .w .)37 i R o z p o rz ą d z e n iu M in is tr a S p ra w ie d liw o ś c i z d n ia 2 w r z e ś n ia 2 0 0 3 r. w s p r a w ie szczeg ó ło w y ch z a s a d w y k o n y w a n ia p r a k t y k re lig ijn y c h i k o r z y s ta n ia z p o s łu g re lig ijn y c h w z a k ła d a c h k a r n y c h i a r e s z ta c h śled czy ch . P o z o s ta łe p rz e p is y w y k o n a w c z e do k .k .w . je d y n ie w y ­ ry w k o w o o d n o s z ą się do o r g a n iz a c ji p r a k t y k i p o s łu g r e lig ijn y c h w je d n o s t­ k a c h p e n ite n c ja rn y c h .

Z g o d n ie z a r t . 102 p k t 3 k .k .w . s k a z a n y m a p ra w o do k o r z y s ta n ia z w o ln o ści re lig ijn e j. W p rz e p is ie ty m p ra w o to z o sta ło u ję te ja k o je d n o z p o d sta w o w y c h p r a w c z ło w ie k a 38. T a o g ó ln a z a s a d a , z n a jd u ją c a się w a r t y ­ k u le , k tó r y w y m ie n ia p rz y k ła d o w o p r a w a p r z y s łu g u ją c e s k a z a n y m , z n a jd u je ro z w in ię c ie p rz e d e w s z y s tk im w a r t. 106 k .k .w ., a le re a liz a c ji te g o p r a w a d o ty c z ą ró w n ie ż in n e p r z e p is y te g o k o d e k su . W p rz e p is ie a r t. 104 k.k.w . p rz e w id z ia n o z a p is , że k o r z y s ta n ie p rz e z s k a z a n e g o z p r z y s łu g u ją c y c h m u p r a w p o w in n o n a s tę p o w a ć w sp o só b n ie n a r u s z a ją c y p r a w in n y c h osób o ra z n ie z a k łó c a ją c y u s ta lo n e g o w z a k ła d z ie k a r n y m p o r z ą d k u , a w a r t. 106 § 3 k.k.w . z a p is a n o , że k o r z y s ta n ie z w olności re lig ijn e j n ie m o ż e n a r u s z a ć z a s a d to le r a n c ji a n i z a k łó c a ć u s ta lo n e g o p o r z ą d ­ k u w z a k ła d z ie k a rn y m .

I s t n i e j ą ró w n ie ż d w a p rz e p isy , k tó r e d o ty c z ą p r a w a w ię ź n ió w do p o s ia d a ­ n i a k s ią ż e k , p is m i p rz e d m io tó w n ie z b ę d n y c h do w y k o n y w a n ia p r a k t y k r e l i ­ g ijn y c h o ra z k o r z y s ta n ia z p o s łu g re lig ijn y c h ( a r t. 106 § 1 k.k.w .), a ta k ż e p o s ia d a n ia w celi p rz e d m io tó w k u l t u re lig ijn e g o ( a r t. 110a § 1 k.k.w .). W ty c h d w ó ch a r ty k u ła c h w rz e c z y w is to ś c i j e s t m o w a o ta k im s a m y m u p r a w n ie n iu , ja k o że p o jęcie k u l t u re lig ijn e g o j e s t s z e rs z e , p o n ie w a ż n a k u l t re lig ijn y

s k ła d a ją się m .in . p r a k ty k i re lig ijn e .

P r z e p is y k.k.w . n ie o d n o s z ą się do k w e s tii p r a w a osób p o z b a w io n y c h w o ln o ści do m ilc z e n ia w s p r a w ie sw o ich p r z e k o n a ń re lig ijn y c h czy ja k ic h k o l­ w ie k in n y c h . W ś w ie tle m ię d z y n a ro d o w y c h re g u la c ji d o ty c z ą c y ch p r a w czło ­ w ie k a w n a u c e p o d n o s i się , iż j e s t k w e s t i ą d y s k u s y jn ą , czy m ilc z e n ie w s p ra w ie re lig ii n a le ż y do is to tn y c h e le m e n tó w p r a w a do w o ln o ści r e lig ij­ n e j39. P o ls k i u s ta w o d a w c a u z n a ł j e d n a k , że p ra w o do z a c h o w a n ia m ilc z e n ia w s p r a w a c h sw ojej re lig ii lu b p r z e k o n a ń j e s t is to tn y m s k ła d n ik ie m p r a w a do

37 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - kodeks karny wykonawczy (Dz.U. nr 90, poz. 557). 38 T. Szymanowski, Z. Swida, Kodeks kamy wykonawczy. Komentarz, Warszawa 1999, s. 250.

39 J. Krukowski (Kościół i państwo..., s. 220) uważa, że milczenie w sprawach religii może być jedną z postaw, którą jednostka chce wybrać, nie może być jednak traktowane jako istota wolności, natomiast Z. Łyko (op. cit., s. 85) za element wolności sumienia i wyznania uznaje prawo do milczenia w sprawach religii.

w o ln o ści s u m ie n ia i w y z n a n ia 40. P ra w o to j e s t p r z e s tr z e g a n e p rz e z a d m in i­ s tr a c ję w ię z ie n n ą - w d o k u m e n ta c ji d o ty cz ącej o s a d z o n y c h i r e je s tr a c h n ie s ą o d n o to w y w a n e d a n e d o ty c z ą c e w y z n a n ia czy p r z e k o n a ń re lig ijn y c h w ię ź ­ n ió w 41. Z te j te ż p rz y c z y n y n ie m a o fic ja ln y c h d a n y c h w y k a z u ją c y c h , j a k ą re lig ię w y z n a ją o s a d z e n i i in fo rm a c ji o ic h a k ty w n o ś c i re lig ijn e j.

4. W olność su m ien ia i w yzn an ia w ięźn ió w w św ietle

stan d ard ów m iędzynarodow ych (reguł m inim alnych)

Id e a u n iw e r s a ln y c h w zo ró w d o ty c z ą c y ch p o s tę p o w a n ia z p r z e s tę p c a m i n a r o d z iła się w M ię d z y n a ro d o w e j K o m isji P e n a ln e j i P e n ite n c ja r n e j, k tó r a p rz y g o to w a ła z b ió r r e g u ł z a a p ro b o w a n y c h p rz e z L ig ę N a ro d ó w w 1934 r. P r a c e n a d ty m p ro je k te m były k o n ty n u o w a n e po II w o jn ie św ia to w e j ju ż p o d a u s p ic ja m i O rg a n iz a c ji N a ro d ó w Z jednoczonych. P o d o k o n a n iu re w izji p ro je k tu z 1934 r. I K o n g re s N a ro d ó w Z jed n o czo n y ch w s p ra w ie z a p o b ie g a n ia p rz e stę p c z o ś c i i p o s tę p o w a n iu z p rz e s tę p c a m i, k tó r y o d był się w G en ew ie w 1955 r., je d n o m y ś ln ie u c h w a lił now e re g u ły m in im a ln e 30 s ie r p n ia 1955 r.42

N o w o cze sn e s y s te m y p e n ite n c ja r n e t r a k t u j ą z a s a d ę w o ln o ści re lig ijn e j ja k o je d n o z p o d s ta w o w y c h p r a w p rz y s łu g u ją c y c h o so b o m p o z b a w io n y m w o l­

n o ści, p rz e b y w a ją c y m w z a k ła d a c h p o p ra w c z y c h i s c h r o n is k a c h d la n i e l e t ­ n ic h . W y n ik a to z z a ło ż e n ia , że w o ln o ść s u m ie n ia i w y z n a n ia p rz y s łu g u je ró w n ie ż ty m o b y w a te lo m , k tó rz y p o p a d li w k o n flik t z p r a w e m i z teg o p o w o d u p rz e b y w a ją czasow o w in s ty tu c ja c h izo lu jący ch . S zczególne z n a c z e n ie n a le ż y p rz y p is a ć W zorcow ym R e g u ło m M in im a ln y m P o s tę p o w a n ia z W ię ź n ia m i43 (d a le j: R e g u ły M in im a ln e O N Z) o ra z E u r o p e js k im R e g u ło m W ię z ie n n y m .

40 Art. 2 pkt 5 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r., nr 231, poz. 196 ze zm.). Należy mieć również na uwadze przepisy ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r., nr 101, poz. 926 ze zm.), zaliczające w art. 27 przynależność wyznaniową do tzw. danych wrażliwych (sensytywnych), których przetwarzanie co do zasady jest zabronione (wyjątki przewidziano w art. 27 ust. 2 pkt 1-10).

41 Z. Lasocik, Praktyki religijne więźniów, Warszawa 1993, s. 178. Autor ten cytuje wypo­ wiedź kapelana, który sugerował zniesienie ewidencji osób biorących udział w praktykach religijnych, gdyż podlegała ona akceptacji naczelnika zakładu. W istocie wykaz osób zgłaszają­ cych akces do udziału we mszy św. służy jedynie celom ochronnym, jest bowiem dokumentem ewidencjonującym ruch panujący w jednostce i stanowi podstawę opuszczenia oddziału przez osadzonego.

42 P. Wojtas, Europejskie reguły minimalne jako element współczesnej promocji praw czło­

wieka, [w:] Materiały Seminaryjne nr 8. Ogólnopolskie Seminarium Kapelanów Więziennych

„Więziennictwo w świetle praw człowieka”, Kule k. Częstochowy, 18-21 października 1993 r., [online] <www.bractwowiezienne.mchy.opoka.org.pl/materialv.php>, s. 5.

43 Przyjęte w Genewie w 1955 r. przez I Kongres Narodów Zjednoczonych w sprawie zapobiegania przestępczości i postępowania ze sprawcami przestępstw, zaaprobowane przez Radę Gospodarczą i Społeczną w rezolucji 663C (XXIV) z dnia 31 lipca 1957 r. oraz 2076 (LXII) z dnia 13 maja 1977 r.

P r z e p is y te n ie s ą b e z w z g lę d n ie o b o w ią z u ją c e, o b y d w a a k ty p r a w n e m a ją c h a r a k t e r tzw . s o ft la w (m ię k k ie p ra w o ). Z a le c e n ia i re k o m e n d a c je n ie s ą w ięc w ią ż ą c e , m a ją je d n a k z n a c z e n ie m o r a ln e i p o lity c z n e . P a ń s tw a c z ło n ­ k o w sk ie w in n y p o d ją ć w s z e lk ie m o żliw e w y s iłk i w c e lu re a liz a c ji R e g u ł M in i­ m a ln y c h O N Z p rz e z a d m in is tr a c je ic h z a k ła d ó w p e n ite n c ja r n y c h i b r a ć je p o d u w a g ę p r z y k s z ta łto w a n iu p r a w a w e w n ę trz n e g o . R a n g a ty c h p rz e p isó w j e s t je d n a k n a ty le w y so k a , że s to s u n e k do ty c h s ta n d a r d ó w s t a ł się p o d s ta ­ w o w y m k r y te r iu m o ce n y s y s te m ó w w ię z ie n n y c h . N ie p r z e s tr z e g a n ie ic h m oże p ro w a d z ić do p o tę p ie n ia p a ń s tw a n a fo ru m m ię d z y n a ro d o w y m i s to s o w a n ia śro d k ó w n a c is k u p o lity c z n e g o 44.

4.1. R eguły M inim alne ONZ

W p r z e p is a c h o g ó ln y c h R e g u ł M in im a ln y c h O N Z w a r t. 6 p rz e w id z ia n o z je d n e j s tr o n y z a k a z d y s k r y m in a c ji ze w z g lę d u n a re lig ię , a z d ru g ie j n a k a ­ z a n o p o s z a n o w a n ie p r z e k o n a ń re lig ijn y c h i m o r a ln y c h g ru p y , do k tó re j w ię ­ z ie ń n a leży . R e g u ły te w a r t. 41 s ta n o w ią , że w z a k ła d z ie , w k tó r y m p r z e b y ­ w a w y s ta r c z a ją c a lic z b a w ię ź n ió w te g o s a m e g o w y z n a n ia , u s t a n a w i a się lu b d o p u sz c z a k a n o n ic z n ie u p ra w n io n e g o p r z e d s ta w ic ie la te g o w y z n a n ia . P o n a d ­ to , o ile u s p r a w ie d liw ia to lic z b a w ię ź n ió w i o ile p o z w a la ją n a to w a r u n k i, p o w in n o się u s ta n o w ić lu b d o p u śc ić te g o p r z e d s ta w ic ie la w w y m ia rz e c z a s u o d p o w ia d a ją c y m p e łn e m u e ta to w i. P rz e d s ta w ic ie lo w i d a n e g o w y z n a n ia , w y ­ z n a c z o n e m u lu b z a a k c e p to w a n e m u z g o d n ie z z a s a d a m i o p is a n y m i w yżej ( k a ­ p e la n o w i), w o d p o w ie d n ic h te r m in a c h z e z w a la się n a r e g u la r n e o d p ra w ia n ie n a b o ż e ń s tw o ra z s k ła d a n ie p r y w a tn y c h w iz y t d u s z p a s te r s k ic h w ię ź n io m teg o w y z n a n ia . Ż a d n e m u w ię ź n io w i n ie o d m ó w i się d o s tę p u do o d p o w ie d n ie g o p r z e d s ta w ic ie la ja k ie jk o lw ie k re lig ii. J e d n o c z e ś n ie , g d y k tó ry k o lw ie k z w ię ź ­ n ió w s p rz e c iw i się w izy cie ja k ie g o k o lw ie k p r z e d s ta w ic ie la re lig ijn e g o , je g o p o g lą d y b ę d ą w p e łn i r e s p e k to w a n e . P rz y to c z o n y w yżej a r t. 41 R e g u ł M in i­ m a ln y c h O N Z o k r e ś la u p r a w n ie n ia w c h o d z ą c e w z a k r e s w o ln o ści re lig ijn e j z a le c a n e do re a liz a c ji w w a r u n k a c h w ię z ie n n y c h .

Z k o le i a r t. 42 s ta n o w i p o d s ta w ę do p r o w a d z e n ia d z ia ła ln o śc i d u s z p a s te r ­ sk iej w w ię z ie n ia c h . Z g o d n ie z jeg o b rz m ie n ie m , w ta k im s to p n iu , w ja k im to b ę d z ie m ożliw e, k a ż d e m u w ięźn io w i zezw oli się n a z a s p o k a ja n ie je g o p o trz e b re lig ijn y c h p o p rz e z u c z ę s z c z a n ie n a n a b o ż e ń s tw a o d b y w a ją c e się w in s ty tu c ji o c h a r a k te r z e iz o la c y jn y m o ra z p o s ia d a n ie k s ią ż e k n a t e m a t p r z e s tr z e g a n ia w s k a z a ń re lig ijn y c h i o b e jm u ją c y c h z a s a d y w y z n a w a n e j p rz e z n ie g o relig ii. W a ż n e j e s t w s k a z a n ie w o m a w ia n y m p rz e p is ie p o trz e b y u s ta n o w ie n ia p r z e d ­ s ta w ic ie la re lig ijn e g o ( k a p e la n a ), w m ia r ę m o ż liw o śc i n a p e łn y m e ta c ie . I s t o t n a j e s t ró w n ie ż s u g e s tia , b y ta m , g d z ie j e s t to m o żliw e, o p ie k a r e lig ijn a

44 J. Zagórski, Europejskie Reguły Więzienne w polskich przepisach i praktyce penitencjar­

nej, „Rzeczpospolita” 1997, nr 136; B. Stańdo-Kawecka, Prawne podstawy resocjalizacji, Kraków

b y ła j e d n ą z fo rm o d d z ia ły w a ń w y c h o w a w c z y ch n a p o z b a w io n y c h w o ln o ści d la r e a liz a c ji celó w w y k o n a n ia k a ry , ob o k in d y w id u a ln y c h p ro g ra m ó w o d ­ d z ia ły w a ń czy k u l t u r y fizy czn ej ( a r t. 66 u s t. 1 i a r t. 59 w zw. z a r t. 58 R eg u ł M in im a ln y c h O N Z). P o n a d to a r t. 77 u s t. 1 z a le c a w łączy ć n a u k ę re lig ii do p ro g ra m ó w e d u k a c ji w ię ź n ió w w k r a ja c h , w k tó ry c h j e s t to m ożliw e.

Z a k a z d y s k ry m in a c ji ze w z g lę d u n a re lig ię i k o n ie c z n o ść p o s z a n o w a n ia p r z e k o n a ń re lig ijn y c h o ra z m o r a ln y c h w ię ź n ió w p rz e w id u je ró w n ie ż R e z o lu ­ c ja Z g ro m a d z e n ia O g ó ln eg o O N Z 45/111 z 14 g r u d n ia 1990 r. - P o d sta w o w e z a s a d y tr a k t o w a n i a w ię ź n ió w o ra z R e z o lu c ja Z g ro m a d z e n ia O g ólnego O N Z 4 3 /1 7 3 z 9 g r u d n ia 1988 r. - Z b ió r z a s a d m a ją c y c h n a c e lu o c h ro n ę w s z y s t­ k ic h osób p o d d a n y c h ja k ie jk o lw ie k fo rm ie a r e s z to w a n ia b ą d ź u w ię z ie n ia .

4.2. E uropejskie R egu ły W ięzienne

P o d o b n ie j a k R e g u ły M in im a ln e O N Z, E u ro p e js k ie R e g u ły W ię z ie n n e (d a le j: E R W )45 m a ją c h a r a k t e r s o ft la w 46. G e n e r a ln ie z a p is y t e s ą z b liżo n e, lecz in a c z e j r o z k ła d a ją a k c e n ty w p e w n y c h f r a g m e n ta c h d o ty c z ą c y c h u p r a w ­ n ie ń p o z b a w io n y c h w o ln o ści4 7 . A rt. 2 E R W w p ro w a d z a ró w n ie ż z a k a z d y s ­ k ry m in a c ji ze w z g lę d u n a re lig ię i k o n ie c z n o ść p o s z a n o w a n ia p r z e k o n a ń r e li­ g ijn y c h . A rt. 25 u s t. 1 E R W p rz e w id u je u p r a w n ie n ie do o trz y m y w a n ia p rz e z w ię ź n ió w w y ż y w ie n ia zg o d n eg o z w y m o g a m i r e lig ijn y m i i k u ltu ro w y m i, t a k d a le c e j a k to j e s t m o żliw e. Z a le c e n ia ta k ie g o n ie u w z g lę d n ia ły R e g u ły M in i­ m a ln e O N Z. P r z e p is a r t. 46 E R W s ta n o w i, że t a k d a le c e j a k j e s t to m o żliw e do w y k o n a n ia , k a ż d e m u w ię ź n io w i z e z w a la się n a z a s p o k a ja n ie p o trz e b r e l i ­ g ijn y c h , d u c h o w y c h i m o r a ln y c h p o p rz e z u c z e s tn ic tw o w n a b o ż e ń s tw a c h i s p o tk a n ia c h o rg a n iz o w a n y c h w z a k ła d z ie o ra z p o s ia d a n ie w s z e lk ic h m o ż li­ w y c h k s ią ż e k lu b lite r a tu r y . K o le jn y a r t. 47 w p ro w a d z a z a s a d ę , że w z a k ła ­ d zie, w k tó r y m p rz e b y w a w y s ta r c z a ją c a lic z b a w ię ź n ió w te g o sa m e g o w y z n a ­ n ia , u s t a n a w i a s ię o r a z z a tw ie r d z a u p r a w n io n e g o p r z e d s ta w ic ie la te g o w y z n a n ia . J e ż e li u z a s a d n ia to lic z b a w ię ź n ió w i p o z w a la ją n a to w a r u n k i, p o w in n o się go z a tr u d n ić n a p e łn y m e ta c ie . U p r a w n io n e m u p rz e d s ta w ic ie lo ­ w i u s ta n o w io n e m u lu b u z n a n e m u , z g o d n ie tr y b e m o p is a n y m w yżej, u m o ż li­ w ia się r e g u la r n e w y k o n y w a n ie p o s łu g re lig ijn y c h i p r a k t y k o ra z s k ła d a n ie n a o so b n o ści w iz y t d u s z p a s te r s k ic h w w y m a g a n y c h p rz e z d a n ą re lig ię r a ­ z ac h . Ż a d n e m u w ię ź n io w i n ie o d m ó w i się d o s tę p u do u p ra w n io n e g o p r z e d s t a ­ w ic ie la ja k ie jk o lw ie k re lig ii. J e ż e li k tó ry k o lw ie k w ię z ie ń s p rz e c iw i się w iz y ­ cie ja k ie g o ś p r z e d s ta w ic ie la re lig ijn e g o , je g o w o la b ę d z ie u s z a n o w a n a .

45 Zalecenie nr R(87)3 dla państw członkowskich Rady Europy przyjęte przez Komitet Ministrów dnia 12 lutego 1987 r. podczas 404 posiedzenia Delegatów Ministrów. Wcześniej, w 1973 r., Rada Europy przyjęła jako wzorcowe reguły minimalne ONZ.

46 Por. zapis preambuły ERW: „Zaleca, aby rządy państw członkowskich kierowały się w swoim ustawodawstwie wewnętrznym i w praktyce zasadami zawartymi w tekście Europej­ skich Reguł Więziennych”.

O m a w ia n e p rz e p is y ERW , p o d o b n ie j a k R e g u ły M in im a ln e O N Z, zobo­ w ią z u ją a d m in is tr a c ję do z a p e w n ie n ia i n f r a s t r u k t u r y d la a k ty w n o ś c i d u c h o ­ w ej, k s z ta łtu ją c e j i w z b o g a c a jąc e j osobow ość k o n k r e tn e j je d n o s tk i. O b o w ią z k i a d m in is tr a c ji w ię z ie n n e j d o ty c z ą c e z a p e w n ie n ia r e a liz a c ji p o trz e b d u c h o ­ w y c h n ie s ą a u to m a ty c z n e , w p e w n y c h in d y w id u a ln y c h s y tu a c ja c h a d m in is tr a ­ cja b ę d z ie m ia ła p ra w o d o k o n a ć n ie z b ę d n e g o o g ra n ic z e n ia 48. D o p u sz c z a ln e o g ra n ic z e n ia n ie b ę d ą m ia ły je d n a k r a c jo n a ln e g o u z a s a d n ie n ia w o d n ie s ie n iu do ta k ic h s fe r a k ty w n o ś c i re lig ijn e j w ięźniów , j a k d o s tę p do n ie z b ę d n e j l i t e r a ­ tu r y czy k o n ie c z n o ś ć z a c h o w a n ia w y m o g ó w d ie te ty c z n y c h d y k to w a n y c h p r a k t y k ą r e lig ijn ą 49.

D o k tr y n a ro z ró ż n ia o b o w ią z k i n e g a ty w n e a d m in is tr a c ji z w ią z a n e z z a ­ p e w n ie n ie m w ię ź n io m re a liz a c ji w o ln o ści s u m ie n ia i w y z n a n ia (n ie in g e ro w a - n ie w p o s ia d a n ie l i t e r a t u r y re lig ijn e j czy u c z e s tn ic tw o w n a b o ż e ń s tw a c h i s p o tk a n ia c h re lig ijn y c h ) o ra z o b o w ią z k i p o z y ty w n e p o le g a ją c e n a u m o ż li­ w ie n iu re a liz a c ji te g o p r a w a p rz e z w ię ź n ió w (u s ta n o w ie n ie k a n o n ic z n e g o p r z e d s ta w ic ie la w y z n a n ia w ięźn ió w , w m ia r ę m o żliw o ści n a p e łn y m e ta c ie ). W ra z z z a tw ie r d z e n ie m p rz e d s ta w ic ie l w y z n a n ia p o w in ie n m ie ć z a p e w n io n ą m o żliw o ść re g u la r n e g o w y k o n y w a n ia p r a k t y k r e lig ijn y c h d la w s z y s tk ic h z a ­ in te r e s o w a n y c h o ra z s k ła d a n ia n a o so b n o ści w iz y t d u s z p a s te r s k ic h , w in d y ­ w id u a ln ie u z a s a d n io n y c h p rz y p a d k a c h 50. P r z e p is y R e g u ł M in im a ln y c h ON Z i E R W w s k a z u ją n a p rz e s u n ię c ie ś r o d k a c ię żk o ści z in s ty tu c ji p o w o ła n y c h do n ie s ie n ia pociechy r e lig ijn e j n a je d n o s tk ę , k tó r a ta k ie j pociechy p o trz e b u je , co w y n ik a z ch ęc i r o z s z e r z e n ia m o ż liw y c h fo rm d z ia ła ln o ś c i o p ie k u ń c z e j o ra z z tr o s k i o oso b y n ie w ie rz ą c e 51.

R e g u ły M in im a ln e O N Z i E R W n ie ro z w ią z u ją w ie lu k w e s tii, p o z o s ta w ia ­ ją c je u s ta w o d a w s tw u k ra jo w e m u p o sz c z e g ó ln y c h p a ń s tw . W ś ró d ty c h n ie r o z ­ s tr z y g n ię ty c h z a g a d n ie ń z n a jd u je się s p r a w a o p ła c a n ia k a p e la n ó w p rz e z p a ń s tw o czy k o ścio ły (z w ią z k i w y z n a n io w e ). N ie w ą tp liw ie je d n a k w św ie tle R e g u ł M in im a ln y c h O N Z p r a c a k a p e la n a w in n a b yć w y n a g r a d z a n a , n a t o ­ m i a s t sp o só b z a p ła ty i p o d m io ty d o ń z o b o w ią z a n e p o z o s ta ją do u r e g u lo w a n ia w p r z e p is a c h k ra jo w y c h . D o ro z s trz y g n ię c ia w p r a w ie p o sz c z e g ó ln y c h p a ń s tw p o z o sta w io n o ró w n ie ż sz e ro k o r o z u m ia n ą p r o b le m a ty k ę a u to n o m ii k ościołów i z w ią z k ó w w y z n a n io w y c h o ra z n ie z a le ż n o ś c i k a p e la n ó w , a z w ła s z c z a k w e s tie

47 J. de Michelis, Opieka duszpasterska nad osobami pozbawionymi wolności, [w:] J. Za­ górski (red.), Udział osób duchownych w realizacji sprawiedliwości naprawczej i wykonywaniu

kar kryminalnych, Warszawa 2004, s. 73. Autor twierdzi, że reguły minimalne ONZ używają

określenia „opieka religijna”, natomiast ERW tylko pojęcia „opieka duchowa i moralna”. Stoso­ wanie różnych terminów wynika z odmiennych tłumaczeń. W opracowaniu D. Gajdus i B. Gronowskiej, Europejskie standardy traktowania więźniów (Toruń 1998, s. 131) używa się określenia „opieka moralna i religijna”.

48 D. Gajdus, B. Gronowska, op. cit., s. 132. 49 Ibidem.

50 Ibidem.

p r a w a do in g e re n c ji w ła d z p a ń s tw o w y c h w o b s a d z a n ie k a p e la n a p rz e z w ła ­ ściw e o rg a n y k o ścio łó w i z w ią z k ó w w y z n a n io w y c h o ra z u p r a w n ie n ia w ła d z w ię z ie n n y c h do f o rm u ło w a n ia s p e c ja ln y c h w y m a g a ń czy z a s tr z e ż e ń w s to ­ s u n k u do p ro p o n o w a n e g o k a n d y d a ta n a k a p e la n a w je d n o s tk a c h p e n ite n c ja r ­ n y ch . W R e g u ła c h M in im a ln y c h O N Z p o m in ię to te ż z a g a d n ie n ia k w a lifik a c ji i k s z ta łc e n ia k a p e la n ó w w ię z ie n n y c h o ra z u d z ia łu osób św ie c k ic h w s p o m a g a ­ ją c y c h k a p e la n ó w w s p r a w o w a n iu p o s łu g re lig ijn y c h 52.

5. O rzecznictw o d otyczące w o ln o ści su m ien ia i w yzn an ia

w ięźn ió w na p o d sta w ie art. 9 EKPC

W o rz e c z n ic tw ie E u ro p e js k ie j K o m isji P r a w C z ło w ie k a m o ż n a z a o b s e r­ w o w ać e w o lu c ję p o g lą d ó w w z a k r e s ie p r a w a do w o ln o ści s u m ie n ia i w y z n a ­ n ia osób p o z b a w io n y c h w o ln o ści. P o c z ą tk o w o u z n a w a n o , iż w p ra w ie k r a jo ­ w y m p o sz c z e g ó ln e p a ń s tw a m o g ły sz e ro k o o k r e ś la ć o g r a n ic z e n ia d z ia ła ń je d n o s tk i, co o d n o siło się w sz c z e g ó ln o ści do p r a w w ięźniów . P rz y jm o w a n o z a ło ż e n ie , że je ż e li je d n o s tk a z o s ta ła z g o d n ie z p r a w e m p o z b a w io n a w o ln o ści, to w s z e lk ie in n e do leg liw o ści, ja k ic h d o z n a je , w in n y b yć u w a ż a n e z a w y p ły ­ w a ją c e z „ im m a n e n tn y c h o g ra n ic z e ń ” ta k ie g o s t a t u s u 53. P o b y t w w ię z ie n iu ce c h u je się b o w ie m p e w n y m i o g ra n ic z e n ia m i w o ln o ści i w ty m w y p a d k u n ie o d n a jd u je się ja k ie g o k o lw ie k n a r u s z e n ia w o ln o ści re lig ijn e j54. P ó ź n ie j u z n a ­ no je d n a k , że o ile p a ń s tw o m o że b r a ć p o d u w a g ę s t a t u s je d n o s tk i ze w z g lę d u n a p rz y n a le ż n o ś ć do o k re ś lo n e j g r u p y ja k o je d e n z c z y n n ik ó w o g r a n ic z a n ia je j p r a w i w o ln o ści, to je d n a k p a ń s tw o to m o że d z ia ła ć ty lk o w g r a n ic a c h k o n k r e tn y c h k la u z u l z a w a r ty c h w u s t. 2 a r t. 9 E K P C (b e z p ie c z e ń stw o p u ­ b lic z n e , o c h ro n a p o r z ą d k u p u b lic z n e g o , o c h ro n a z d ro w ia i m o ra ln o ś c i o ra z o c h ro n a p r a w i w o ln o ści in n y c h osób)55.

W s p o m n ia n o ju ż , że w a r u n k ie m w p ro w a d z e n ia lim ita c ji w u z e w n ę tr z n ia ­ n iu re lig ii j e s t to , b y o g r a n ic z e n ia te b y ły „ p rz e w id z ia n e p rz e z u s ta w ę ”. W o rz e c z n ic tw ie E u ro p e js k ie j K o m isji P r a w C z ło w ie k a p rz y jm u je się , że p o ję ­ cie to o b e jm u je n ie ty k o u s ta w y , a le i p r z e p is y n iż sz e g o rz ę d u , in s tr u k c je i d y re k ty w y . O g r a n ic z e n ia u z e w n ę t r z n i a n i a p r z e k o n a ń r e lig ijn y c h m o że w p ro w a d z ić ró w n ie ż k o d e k s e ty c z n y s to w a rz y s z e n ia . Co w ięcej, z a a k t p r a w ­ n y u z a s a d n ia ją c y o g ra n ic z e n ie w o ln o śc i u z e w n ę tr z n ia n ia p r z e k o n a ń re lig ij­ n y c h E u r o p e js k a K o m is ja P r a w C z ło w ie k a u z n a ła w y r a ź n ie p r z e p is y r e g u la ­

52 P. Wojtas, op. cit., s. 9.

53 K. Warchałowski, Prawo do wolności myśli, sumienia i religii w Europejskiej Konwencji

Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Lublin 2004, s. 148.

54 Por. Decision Huber v. Austria 19 December 1970, application nr 4517/70 Collection 38, s. 112-113, cyt. za: ibidem, s. 130.