Puławy są unikalnym miastem, które powstało w oparciu o założenie ogrodowo-pałacowe.
W 1668 r. wioska leżąca na starym szlaku handlowym „u prze- prawy” przez Wisłę, na wysokiej wapiennej skarpie, weszła w skład dóbr Stanisława Herakliusza Lubo- mirskiego. Miejsce wybrane pod założenie pałacowo-ogrodowe przez nadwornego architekta Lubomirskich Tylmana van Gameren (otrzymał na sejmie indygenet wraz z nazwiskiem Gamerski) odznaczało się wieloma walorami przyrodniczo-krajobrazo- wymi.
Datą historyczną położenia kamienia węgielnego pod budowę pałacu jest 15 maja 1671 r. Zostało wybrane praktyczne i modne na ów czas usytuowanie na „godz. 11”, zapewniające dobre doświetlenie budowli. Front pałacu znalazł się oczywiście po przeciwnej, pół- nocno-wschodniej stronie, gdzie należało teraz zakomponować, na miarę przedsięwzięcia, powiązanie z otaczającym krajobrazem. Tylman Gamerski, dysponując rozległymi do- brami swojego zleceniodawcy, mógł to uczynić z wielkim rozmachem.
Jemu też przypisuje się rozwinięcie osi osadzonego nad skarpą pałacu na imponującą odległość w kierunku wsi Wronów. Przy czym linia prosta przebiega do 6,5 km, tu następuje lekkie jej wychylenie ku północy (planista natrafił bowiem na ols – ist- niejące do dziś podmokłe siedlisko leśne). Dalszy więc ciąg owej osi doprowadził już po istniejących
zapewne drogach do skrzyżowania z gościńcem wiodącym przez Osiny do Końskowoli (8,5 km).
Gamerskiemu przypisuje się również założenie instalacji hydrau- licznej doprowadzającej z odległych o 2 km sadzawek, położonych na wyżynie, wodę do pałacu i 5 fon- tann (ok. 20 m wynosiła różnica poziomów).
Istnienie ogrodów otaczających pałac, na wzór „willi włoskiej”, potwierdzają notatki historyczne podróżników. Świadczy to o ich 330- -letniej historii.
W 1686 roku rozpoczyna się 45-letni okres rządów Sieniawskich w Puławach. Z tego czasu nie ma już czytelnych śladów po dawnym ogrodzie.
Zofia Sieniawska w roku 1717 podejmuje odbudowę zniszczonego przez Szwedów pałacu i ogrodu zle- cając prace Franciszkowi Antoniemu Mayerowi i Janowi Zygmuntowi Deyblowi. W ogrodzie wprowadza się styl francuski, formowane i strzy- żone szpalery, boskiety i gabinety.
Powstaje teatr ogrodowy.
Od 1731 r. Puławy przechodzą we władanie rodu Czartoryskich. Kres kształtowania ogrodu w stylu francu- skim położyła Izabela z Flemingów Czartoryska. Podłożem fascynacji księżnej „ogrodami angielskimi” były zarówno liczne podróże po Anglii i Szkocji jak i sytuacja polityczna oraz zniszczenia Puław. Z pomocą James’a Savage’a, ogrodnika wcze- śniej przywiezionego z Anglii, za- kłada ogród w zupełnie nowym stylu
Pu³awy – miasto po w sta³e z ogr odu „F undac ja Wspier ania Histor ycznego Ogr odu Pu³aw skiego” w pr ogr amie zr ó wno w a¿onego r ozw oju Adam W o³k , W³odzimierz K arpiñski, Izabela Giedr ojæ
Pulawy – the City Arisen from a Garden
“Fundation of Support for the Historical
Garden of Pulawy”
within the Programme of Sustinaible Development
Prezentacje
romantyczno-krajobrazowym. Ogród Puławski jest unikalnym tworem wy- konanym przez teoretyka i praktyka w jednej osobie. Okres prowadzenia ogrodu przez księżnę trwał 33 lata.
Stara się zerwać z dotychczasową geometrią kompozycyjną i sztucz- nymi formami roślin. Sięga po wzory naturalnego piękna przyrody. Elimi- nuje linie proste, wprowadza płynny przebieg ścieżek, maskuje granice ogrodu. Osiami widokowymi zespala ogród z otaczającym krajobrazem.
Ogród został wyposażony w liczne budowle, rzeźby, tablice i kamienie pamiątkowe opatrzone inskrypcjami.
Prace budowlane prowadził nadwor- ny architekt Czartoryskich – Chrystian Piotr Aigner. Patriotyczny duch zgro- madzonych pamiątek emanował ze- wsząd. Wraz z upadkiem powstania dobra Czartoryskich ulegają konfiska- cie. Ogród pozostał mało tym razem zniszczony, odarty jednak z jego narodowo-patriotycznych treści.
Rzeźby wywiezione do Podzamcza przetrwały tam ponad 100 lat i do Puław powróciły w 1946 r.
Na miejscu pozostał ogrodnik Czartoryskich Piotr Vernier, który opiekował się ogrodem przez na- stępny okres.
Przez kolejne lata osada pała- cowo-parkowa zmieniała właścicieli.
W 1842 r. mieścił się tu Instytut Wy- chowania Panien; w latach 1862- -1869 Instytut Politechniczny i Rol- niczo-Leśny, dla którego park stał się najbliższym warsztatem nauczania botaniki, ogrodnictwa, entomologii
itp.; w latach 1869-1914 Instytut Go- spodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa.
Obecnie park puławski pozo- staje we władaniu Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa, stano- wi obiekt zabytkowy udostępniony społeczeństwu do zwiedzania i re- kreacji.
Ogród oprócz wartości histo- rycznej jako dzieło sztuki ogrodowej, posiada również wartość kolekcji dendrologicznej. Był bowiem tere- nem bardzo wczesnej introdukcji gatunków drzewiastych, podjętej jeszcze przez ks. Izabelę (ponad 200 lat temu).
Historycznie ukształtowany zespół rezydencjonalny Czartory- skich stanowi podstawową wartość zasobów kulturowych miasta o zna- czeniu ponadregionalnym. Głównym elementem kompozycji jest oś, którą wyznaczają dwa dziedzińce oraz aleja wysadzana czterema rzędami lip. Park stanowi nieodłączną część założenia pałacowego. Zasadniczy- mi elementami, które zachowały się bez zmian do dzisiaj są:
Pałac o charakterze klasycystycz- nym;
Świątynia Sybilli – kopia Świą- tyni Vesty w Tivoli koło Rzymu, najpopulaniejsze dzieło Chri- stiana Piotra Aignera – położona niezwykle malowniczo na skraju tarasu górnego parku; było to od 1802r. pierwsze muzeum o cha- rakterze narodowym w Polsce;
Dom Gotycki – dzieło Ch. P.
Aignera, przebudowane z pawi- lonu ogrodowego, o charaktery- stycznym dla przełomu klasycy- zmu i romantyzmu eklektycznym wyglądzie;
Domek Żółty zwany Domkiem Aleksandryjskim – niewielki pa- wilon z doryckim czterokolum- nowym portykiem, wzniesiony na początku XIX wieku;
Pałac Marynki – wzniesiony na południowym skraju parku na przełomie XVIII i XIX w. (obecnie siedziba Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach, Oddziału Pszczelnictwa w Puła- wach);
Domek Grecki – oranżeria – pierwsze dzieło Ch. P. Aignera w Puławach, z końca XVIII wieku, obecnie budynek współczesny mieszczący Bibliotekę Miejską, zachowujący jedynie zabytkowy czterokolumnowy portyk;
Altana Chińska – najstarsza bu- dowla ogrodowa w czasów Sie- niawskich;
Brama Rzymska – dekoracyjna brama prowadząca do parku,
Widok Puław na zdjęciu lotniczym. Oś założenia ogrodowo-pałacowego, idąca od pałacu posadowionego na krawędzi skarpy, stanowi jedną z głównych ulic miasta Bird’s eye view of the town of Pulawy. The axis of the garden-palace layout leading from the palace situated on the curb of the scarp is one of the main streets of the town
wzniesiona na początku XIX wie- ku w charakterze romantycznej półruiny;
Sarkofag – wzniesiony ku czci Au- gusta i Zofii Czartoryskich w roku 1797;
Kościół pw. Wniebowzięcia Matki Boskiej – dawna kaplica pałacowa książąt Czartoryskich, wzniesiona według projektu Aignera w latach 1800-1803 na wzór panteonu rzymskiego;
Inne obiekty takie jak: kordegardy, wodotrysk, mostki oraz Tarasy Rampowe i Schody Angielskie.
Teren osady pałacowej jak i część terenów przyległych znajdują się w strefie ścisłej ochrony konser- watorskiej.
W latach siedemdziesiątych podjęto prace nad rewaloryzacją ogrodu puławskiego oraz remon- tem budowli parkowych. Przyjęto jako podstawę okres działalności
ks. Izabeli i krajobrazowy, angielski styl ogrodu. Już w latach osiemdzie- siątych nastąpiła niestety stagnacja w dopływie środków finansowych na rzecz ogrodu i kolejne lata budzą poważne obawy o przyszłość tego zabytku.
Założenie pałacowo-ogrodowe w Puławach stanowi pewną całość, nie tylko pałacu z parkiem i budow- lami ogrodowymi, ale również z mia- stem, które z tego układu wyrosło.
Jest to jedyne miasto w Polsce, o tej wielkości, które rozwinęło się z ogro- du! A co najważniejsze – nie zatraci- ło tego źródła, nie zatarło „korzeni”.
Tylmanowska oś zachowała się jako aleja, budynki nie wykraczają ze swej zielonej oprawy.
Układ przestrzenny miasta tworzą obecnie zespoły zabudowy mieszkaniowej skoncentrowane wokół historycznie ukształtowanych dróg Żyrzyńskiej i Lubelskiej oraz obszary koncentracji intensywnych działań inwestycyjnych z lat sześć- dziesiątych i siedemdziesiątych. Pod względem urbanistycznym Puławy są obiektem nietypowym w odnie- sieniu do większości miast w Polsce ponieważ nie posiadają wykształco- nego centrum ani rynku o regularnym układzie. W dzisiejszym obszarze śródmieścia dominuje barokowa kompozycja przestrzenna dawnej rezydencji Czartoryskich.
W świetle współczesnych dzie- jów miasta i rozwoju nowego układu miejskiego, który zdominował walory historycznego układu przestrzen- nego, zachowanie i ochrona pozo-
Założenie pałacowo-ogrodowe w Puławach The Group of Palace and Garden in Puławy
stałości historycznej struktury oraz uczytelnienie walorów krajobrazu kulturowego (rewaloryzacja) jest warunkiem odbudowania tożsamo- ści kulturowej ośrodka miejskiego.
Wprowadzając nowoczesne zespo- ły zabudowy należy działać w taki sposób, by nie prowadziło to do gruntownych zmian historycznie ukształtowanego krajobrazu po- szczególnych części miasta, czemu winna sprzyjać twórcza kontynuacja historycznie zarysowanych tendencji jego rozwoju przestrzennego.
W celu właściwego planowania zagospodarowania przestrzennego w mieście, przyjmując na obszarze Puław rozwój zrównoważony jako podstawę strategii rozwoju miasta, ustalono następujące cele polityki przestrzennej:
ochrona i racjonalne kształtowa- nie środowiska przyrodniczego z rozbudową spójnego systemu terenów chronionych w otocze- niu Puław, jego wkomponowa- niem w procesy społeczno-go- spodarczego rozwoju i zagospo- darowania przestrzennego miasta, a także eliminacją uciążliwych wpływów na stan środowiska;
ochrona dziedzictwa kulturo- wego i jego integracja z działa- niem na rzecz ochrony środowi- ska przyrodniczego, połączona z utrwalaniem korzystnych cech historycznie wykształconej, war- tościowej struktury funkcjonalno- -przestrzennej miasta.
Przez lata zmieniała się funkcja i przeznaczenie parku. Do połowy XIX wieku stanowił on prywatny ogród będący wspaniałą oprawą rezydencji magnackiej, w następ- nym okresie pełnił funkcję zaplecza naukowo-dydaktycznego kolejnych Instytutów a obecnie jest parkiem miejskim – miejscem wypoczynku mieszkańców miasta oraz obiektem muzealnym chętnie odwiedzany przez licznych turystów z Polski i z zagranicy.
Wichura, która przeszła nad parkiem 4 sierpnia 2001 r. spo- wodowała znaczne zniszczenia w drzewostanie. Na około 3 500 drzew wyłamaniu lub powaleniu uległo ok. 10% drzewostanu, a dal- sze 20% znacznemu zniszczeniu. To wydarzenie uświadomiło potrzebę całościowych działań mających na celu nie tylko usunięcie powstałych szkód ale również rewaloryzację kompleksu pałacowo-parkowego.
W celu zachowania ulegające- go degradacji ogrodu na specjalnej konferencji w 1997 r. powzięta zosta- ła decyzja utworzenie fundacji, która w kwietniu 2002 r została formalnie zarejestrowana w sądzie pod nazwą
„Fundacja Wspierania Historycznego Ogrodu Puławskiego”. Założycielami Fundacji są: Instytut Uprawy Nawo- żenia i Gleboznawstwa w Puławach, Puławska Szkoła Wyższa, Gmina Miasto Puławy, Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa – Oddział Pszczelnic- twa w Puławach, Parafia Rzymsko- -katolicka pw. Wniebowzięcia NMP, Zakłady Azotowe „Puławy” S.A. oraz
jedna osoba prywatna. Celem Funda- cji jest przywracanie dawnej świetno- ści wielkoprzestrzennemu założeniu ogrodowo-krajobrazowemu. Zacho- wano też nazwę z czasów Izabeli Czartoryskiej – Ogród Puławski.
Głównymi zadaniami statuto- wymi Fundacji są:
a) wspieranie działalności mającej za zadanie uchronienie przed de- gradacją i przywracanie dawnej świetności wielkoprzestrzennemu założeniu ogrodowo-krajobrazo- wemu, stworzonemu przez Iza- belę ks. Czartoryską na przełomie XVIII i XIX wieku wokół rezydencji rodu Czartoryskich w Puławach, w województwie lubelskim, b) utworzenie kompleksowego
programu ochrony i rewalo- ryzacji obiektu, z wykorzysta- niem posiadanych przez In- s t y t u t U p r a w y N a w o ż e n i a i Gleboznawstwa opracowań projektowo-konserwatorskich, c) prowadzenie herbarium, archi- wum i księgozbioru dotyczącego ogrodu,
d) bieżące utrzymanie ogrodu i pro- wadzenie oranżerii.
Park ten w historii sztuki ogro- dowej XIX wieku należy do najwybit- niejszych europejskich przykładów zakładania ogrodów według nowej mody wiązania walorów przyrod- niczych z treściami filozoficznymi, literackimi i narodowymi. Jesteśmy głęboko przekonani, że przywrócenie świetności temu ogrodowi powinno być sprawą ogólnonarodową.
Ośrodek Ochrony Zabytkowe- go Krajobrazu – Narodowa Instytucja Kultury w Warszawie, we współdzia- łaniu z Wojewódzkim Konserwato- rem Zabytków w Lublinie, zaanga- żował się w sprawy dokumentacyjne i projektowe rewaloryzacji ogrodu.
W 1998 r. wykonano projekt renowacji Łachy Wiślanej, stanowią- cej jeden z elementów kompozycji parkowej, który planowany jest do realizacji równolegle z pracami re- waloryzacyjnymi.
Adam Wołk Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach
Institute of Soil Science and Plant Cultivation
Włodzimierz Karpiński Izabela Giedrojć Urząd Miasta Puławy
„Fundacja Wspierania Historycznego Ogrodu Puławskiego”
City Hall of Puławy
„Foundation of Support for the Historical Garden of Puławy”
Literatura
1. Album des vues de l’institut Alek- sandra du jardin et des environs de Nowo Aleksandra (Puławy), desinne d’apres nature par madame Czernof, litographie par Armand Cassagne, Paris (po 1857).
2. Aleksandrowicz A., 1999, Po- etyckie stylizacje ogrodów puław- skich, w: Ogród puławski w czasach książny Izabeli oraz perspektywy jego przetrwania przy zmianie funkcji, (materiały z konferencji 25.09.1997),
„Fundacja Wspierania Historycznego Ogrodu Puławskiego”, zeszyt 1, Pu- ławy.
3. Bibliografia prac prof. dr hab.
Aliny Aleksandrowicz poświęconych Czartoryskim i pisarzom związanym z Puławami (65 poz), 1999, [w:]
Ogród puławski... “Fundacja...”, zeszyt 1, Puławy (op. cit.).
4. Bogdanowski J., 1999, „Myśli różne” i czyny Izabeli ks. Czarto- ryskiej w przekształcaniu ogrodu puławskiego na wzór angielski, [w:]
Ogród puławski.... „Fundacja...”, zeszyt 1, Puławy (op. cit.).
5. Ciołek G., (wznowienie i uzu- pełnienie) Bogdanowski J., 1978, Ogrody polskie, Warszawa.
6. Czartoryska I., 1805, Myśli róż- ne o sposobie zakładania ogrodów, Wrocław.
7. Czartoryska I., 1968, Dyliżan- sem przez Śląsk – Dziennik podróży do Cieplic w roku 1816, Wrocław – Warszawa – Kraków.
8. C z e c h H . , 2 0 0 1 , H u r a g a n w Ogrodzie Puławskim, Biuletyn Informacyjny IUNG, III/IV kw., 2001, nr 16, Puławy.
9. Drége J., 1904, Ogrody w Polsce, [w:] Wielka Encyklopedia Powszech- na Ilustrowana, seria 2, t. 3, Warsza- wa.
10. Erlicki F., 1877, Rys historyczny Instytutów Rolniczo-Leśnych w Kró- lestwie Polskim, Warszawa.
11. Goliński S., 1988, Puławy. Park – jego dzieje, oblicze i świat roślin (1924-1931), do druku przygotowali:
A. Wołk, H. Stasiak, B. Rębowski, H. Szymankiewicz, Puławy.
12. Hajewska I., 1999, Kolekcja dendrologiczna w Ogrodzie Dolnym w Puławach, [w:] Ogród puławski...
„Fundacja..”, zeszyt 1, Puławy (op.
cit.).
13. Jadczyszyn J., 1999, Sadzenie drzew pamiątkowych, [w:] Ogród puławski..., „Fundacja...” zeszyt 1, Puławy (op. cit.).
14. Jadczyszyn J., Pięta J., 2001, Zniszczenie drzewostanu w Ogro- dzie Puławskim w wyniku burzy w dniu 4 sierpnia 2001 r. Biuletyn Informacyjny IUNG, III/IV kw. 2001r, nr16, Puławy.
15. Jankowski E., 1923, Dzieje ogrodnictwa w Polsce, Warszawa.
16. Jankowski W., 1909, Puławy, Macierz Polska we Lwowie.
17. Kicińska E., 1996, Jak zabezpie- czyć i rozwijać tereny zieleni w War- szawie, Dzień Ziemi, Warszawa.
18. Kulczyński A., 1877, Puławy (Nowa – Aleksandria) i ich okolice, Tygodnik Ilustrowany, Tom IV, Nr 91, z 22 września 1877 r., s. 179.
19. Kutyłowska I., 1989, Wodociąg i wodne urządzenia ogrodowe z XVII wieku w Puławach, Zarząd Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo- -Ogrodowych, Warszawa.
20. Kseniak M., 1998, Rezydencja Książąt Czartoryskich w Puławach, wyd. II, Lublin.
21. Lutosławski J., 1919, Puławy.
Opis Państwowego Instytutu Na- ukowego Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa.
22. Majdecki L., 1978, Historia ogro- dów, Warszawa.
23. Matysik A., Chmura J., 1991, Rekonstrukcja zabytkowej groty w zespole pałacowo-parkowym w Puławach, Prace Komisji Górni- czo-geodezyjnej, Górnictwo 28.
24. Notatka sporządzona z relacji mgr Z. Nowakowskiego o sprowa- dzeniu rzeźb puławskich z Podzam- cza (1987).
25. Obrębska A., 1979, Studium re- waloryzacji – koncepcja zieleni, PP PKZ – Lublin, (maszynopis).
26. Pać S., 1987, Kartki z dziejów Puław i okolicy w latach 1791-1864, [w:] Puławy dawne i nowe, Krajo- wa Agencja Wydawnicza, Lublin, s. 144.
27. Powstała Fundacja Wspierania Historycznego Ogrodu w Puławach, (A. M.) – 2002, Krajobrazy Dziedzic- twa Narodowego, nr 2(10), Warsza- wa.
28. Regulska H., 1977, Wspomnienia o dawnych Puławach, Pamiętni- karstwo Polskie, Rocznik 7, z. 1-4, s. 130. Piotr Vernier (1803-1889), ogrodnik ks. Izabeli, był pradziad- kiem autorki wspomnień.
29. Seneta W., 1981, Drzewa i krze- wy iglaste, PWN, Warszawa, cytowa- nie ogrodu puławskiego: – szkółki 65, ogrody 7, introdukcja 3, fotografie 2 = 77.
30. Seneta W., 1991-1996, Drzewa i krzewy liściaste, PWN, tomy I, II, III, Warszawa, cytowanie ogrodu puławskiego: szkółki 77, ogrody 22, introdukcja 85 = 187.
31. Seneta W., A. Wołk, 2000, Intro- dukcja gatunków drzew i krzewów
prowadzona przez Izabelę ks. Czarto- ryską, (ref. wygłoszony na konferencji w „Zofiówce” 9-13.07.2000, nie publikowany), Humań, Ukraina.
32. Stasiak H., 1971, Puławski Park Czartoryskich – dawniej, dziś i jutro, Biuletyn Puławski, Nr 11/12.
33. Strzemski M., 1980, Instytut Go- spodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Puławach, IUNG – CBR, Puławy.
34. Szafrańska M. (pod red.) – 1998, Ogród – forma – symbol – marzenie, Zamek Królewski w Warszawie.
35. Teczka protokołów z posiedzeń Rady Parku.
36. Whelan A., 1999, Czuła dusza w krajobrazie postępu. Dziennik podróży Izabeli Czartoryskiej po An- glii i Szkocji, [w:] Ogród puławski...
„Fundacja...” zeszyt 1, Puławy (op.
cit.).
37. Wnioski z konferencji „Ogród puławski w czasach księżny Izabeli oraz perspektywy jego przetrwania przy zmianie funkcji”,1999, [w:]
Ogród puławski... „Fundacja...” ze- szyt 1, Puławy (op. cit.).
38. Wołk A., 1999, Status Ogrodu Puławskiego w Instytutach nauko- wych, [w:] Ogród puławski... „Fun- dacja”, zeszyt 1, Puławy (op. cit.).
39. Wołk A., 2002, Zniszczenie drzewostanu w ogrodzie puławskim przez nawałnicę w dniu 4 sierpnia 2001 r., Krajobrazy Dziedzictwa Narodowego, nr 2(10), Warszawa.
40. Wołk A., H. Stasiak, B. Rębowski, 1987, Spis nazw drzew i krzewów Ogrodu Puławskiego (w układzie alfabetycznym), IUNG, R(235), Pu-
ławy. (Pozycja będzie wznowiona w Annales UMCS, vol. XX, sectio FF 2002, Lublin).
41. Wójcik Z., 1984, Mikołaj Kryszta- fowicz bibliotekarz z Puław i badacz Lubelszczyzny, Kalendarz Lubelski, 1984, s. 113-118.
