S t u d i a P h i l o s o p h i c a W r a t i s l a v i e n s i a
vol. VII, fasc. 1 (2012)
PAWEŁ CZAPLA MACIEJ MANIKOWSKI Uniwersytet Wrocławski
Wprowadzenie do Traktatu kosmologicznego Pseudo-Dionizego Areopagity
Pseudo-Dionizy Areopagita, syryjski mnich z końcowego okresu fi lozofi i staro- żytnej, należy do najciekawszych, a jednocześnie najbardziej zagadkowych postaci historii fi lozofi i i teologii. Do dziś toczą się spory nie tylko o jego tożsamość czy czas napisania Traktatów teologicznych, ale również o jego fi lozofi czną i teologiczną
„przynależność”. Przez dość długi czas wśród badaczy utrzymywała się hipoteza podkreślająca jego neoplatońskie chrześcijaństwo. Dziś coraz częściej wskazuje się na jego zakorzenienie w chrześcijańskiej gnozie. Pseudo-Dionizy Areopagita w historii myśli fi lozofi cznej i teologicznej jest postrzegany jako autor traktatu De theologia mystica, przez co nazywany jest „ojcem chrześcijańskiej mistyki”, a nawiązując do jego koncepcji boskiej ciemności, zazwyczaj podkreśla się apofatyczny charakter jego mistyki, przeciwstawiając go tym samym świetlistej mistyce Orygenesa.
Neoplatońskie odczytywanie traktatów Pseudo-Dionizego Areopagity pozwala- ło — w pewnym sensie — na „ jednowymiarowe” podejście do jego myśli. Podobnie jak w wypadku Plotyna, Prokolosa czy Damaskiosa zwracano uwagę na fi lozofi cz- ne i teologiczne rozważania dotyczące świata neotycznego, niejako po macoszemu traktując to, co powiązane w jakikolwiek sposób z materią. Prezentowany poniżej Traktat kosmologiczny, przypisywany Dionizemu, biskupowi Aten, pokazuje, że i temu wielkiemu neoplatońskiemu myślicielowi (jeśli pozostać w obrębie „dawnego klucza hermeneutycznego”) przypisywano w starożytności rozważania o naturze kosmosu, ale nie tego noetycznego, lecz materialnego. I choć dziś wiemy, że Trak- tat nie jest dziełem tego, kogo określamy mianem Pseudo-Dionizego Areopagity, lecz nieznanego bliżej myśliciela, który ukrywa się pod jego imieniem, zasługuje on na uwagę. Można wymienić dwa powody. Po pierwsze, rozważania kosmologiczne przypisywane Pseudo-Dionizemu Areopagicie przypominają nam ówczesną wiedzę naukową dotyczącą wielu zjawisk przyrody, jak choćby powstawania wiatru, desz-
SPW 1 (2012)-oprac.indb 143
SPW 1 (2012)-oprac.indb 143 2012-03-15 14:12:132012-03-15 14:12:13
Studia Philosophica Wratislaviensia vol. VII, z. 1, 2012
© for this edition by CNS
144 P. Czapla, M. Manikowski, Wprowadzenie do Traktatu kosmologicznego
czu czy mgły, dotyczącą ruchów Słońca i Księżyca oraz innych ciał niebieskich.
Po drugie, autor w sposób bardzo ciekawy próbuje wyjaśnić budowę świata mate- rialnego, świata, na którym żyją ludzie i zwierzęta. Uwzględniając choćby te dwa powody, mimo tych elementów, które można byłoby zaliczyć raczej do literackiej fantazji niż wiedzy naukowej, postanowiliśmy przekazać Czytelnikom ten krótki traktat. Warto też zwrócić uwagę na dość specyfi czny język, jakim ów tekst został napisany. Bliżej mu do traktatów czy tekstów hermetycznych czy gnostycznych niż do znanych nam z tradycji tekstów fi lozofi cznych i teologicznych tamtej epoki, co może wzmacniać tezę, iż autor był raczej chrześcijańskim gnostykiem, a nie tylko chrześcijańskim neoplatonikiem.
Tekst tego traktatu zachował się jedynie w języku syryjskim i jest pierwszym syryjskim tekstem, który otwarcie odwołuje się do apokryfi cznej Księgi Henocha.
Manuskrypt znajduje się w British Museum pod sygnaturą Add. 7192 (dawniej:
7192 Rich.). W roku 1917 został on przetłumaczony na język angielski przez dra Giuseppe Furlaniego i opublikowany w „The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britan and Ireland” (London 1917) na stronach 257–264. Giuseppe Fur- lani opatrzył ten tekst krótkim słowem wstępnym i — następującym po tekście — dość obszernym komentarzem. Tłumaczenie Traktatu kosmologicznego przypisywa- nego Pseudo-Dionizemu Areopagicie zostało oparte na wersji angielskiej Giuseppe Furlaniego z 1917 roku.
SPW 1 (2012)-oprac.indb 144
SPW 1 (2012)-oprac.indb 144 2012-03-15 14:12:132012-03-15 14:12:13
Studia Philosophica Wratislaviensia vol. VII, z. 1, 2012
© for this edition by CNS
