[2021/Nr 4] Zapotrzebowanie na usługi doradztwa w polskich aptekach, szczególna rola komunikacji z pacjentem

Zapotrzebowanie

na usługi doradztwa w polskich aptekach, szczególna rola komunikacji z pacjentem

Magdalena Stępień

, Małgorzata Chmielewska

, Anna Kostrzewa-Itrych

, Tomasz Hermanowski

1Zakład Farmacji Kryminalistycznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny, Polska Farmacja Polska, ISSN 0014-8261 (print); ISSN 2544-8552 (on-line)

Adres do korespondencji

Małgorzata Chmielewska, Wydział Farmaceutyczny, Warszawski Uniwersytet Medyczny, ul. Żwirki i Wigury 81, 02-091 Warszawa, Polska;

e-mail: malgorzata.chmielewska@wum.edu.pl

Źródła finansowania

Nie wskazano źródeł finansowania.

Konflikt interesów

Nie istnieje konflikt interesów.

Otrzymano: 2021.03.16 Zaakceptowano: 2021.05.04 Opublikowano on-line: 2021.05.06

DOI

10.32383/farmpol/136369

ORCID

Magdalena Stępień (ORCID iD: 0000-0001-7967-9527) Małgorzata Chmielewska

(ORCID iD: 0000-0002-6566-0902) Anna Kostrzewa-Itrych

(ORCID iD: 0000-0002-4355-325X) Tomasz Hermanowski

(ORCID iD: 0000-0002-1659-8719)

Copyright

© Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne

To jest artykuł o otwartym dostępie, na licencji CC BY NC

https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/

Demand for Pharmaceutical Counseling in Pharmacies in Poland, the Specific Role of Patient-Pharmacist Communication

The aim of this paper was to assess the demand for pharmaceutical counseling in pharmacies in Poland, with a focus on the impact of patient-pharmacist communication on the efficacy and safety of pharmacotherapy. Additionally, the importance of and barriers to pharmacist involvement in health-related counseling were considered on an individual and systemic basis. The new Act of December 10, 2020, on the profession of the pharmacist was also discussed in the context of introducing real-term pharmaceutical care in Poland.

Pharmacists can significantly influence the health behavior of patients, and therefore the essential professional competencies of pharmacists include adequate social and communication skills. Patient management, including the continuation of prescribed therapy and follow-up of health problems and patient needs, as well as effective health education can only be implemented through individual interaction with patients.

The World Health Organization (WHO) identifies the lack of communication with healthcare professionals, including pharmacists, as one of the reasons for non-compliance with therapeutic recommendations, which is relatively common among patients. According to the WHO report, approximately half of all patients with chronic illnesses do not take medications as prescribed, which is why non-compliance is considered a global healthcare concern. Patients may fail to understand the information conveyed to them by healthcare professionals due to communication barriers in patient-doctor or patient-pharmacist interactions. In the relevant literature, it is generally accepted that pharmacists need to be continuously trained in order to broaden their professional knowledge, develop an appropriate attitude towards patients, and learn to communicate with them.

Pharmacists can increase patient compliance through personalized counseling and pharmaceutical care. The new Polish healthcare legislation, i.e. the Act of December 10, 2020, on the profession of pharmacist, opens a new chapter of pharmaceutical care in Poland. By using the potential of pharmacists and pharmacies as health care institutions, it increases patient’s access to healthcare services not previously

practiced on a larger scale in pharmacies, such as drug check-ups, individual pharmaceutical care plans, and diagnostic tests. Implementing the specific stages of pharmaceutical care while maintaining its regularity, continuity and record-keeping provide for the best outcomes. Developing an individual pharmaceutical care plan, taking into account the patient’s problems with pharmaceuticals, helps define therapeutic goals and indicate ways of solving the identified issues, with a focus on health education, promoting health and healthy lifestyle, and health prophylaxis. Pharmacy counseling and patient care according to the new Act provide an opportunity for wider cooperation with patients and medical doctors in terms of pharmacotherapy and change the professional role of pharmacists.

Keywords: pharmaceutical counseling, communication with patients, pharmacy, pharmaceutical care, compliance.

© Farm Pol, 2021, 77(4): 262–268

Wstęp

Intensywność starzenia się polskiego spo- łeczeństwa w ostatnich kilkudziesięciu latach, długi czas oczekiwania na wizyty lekarskie w publicznej służbie zdrowia, wysokie koszty wizyt prywatnych, a także duża różnorodność leków i wszechobecność reklam to jedne z waż- niejszych czynników, które powodują wzra- stające zapotrzebowanie na usługi doradztwa w aptekach. Farmaceuci niestety rzadko udzie- lają porad proaktywnie, wychodząc z założenia, że lekarz przekazał pacjentowi wszystkie ważne informacje. Tymczasem rozmowa z pacjentem w aptece ma istotny wpływ na przebieg i kon- tynuację leczenia. Odpowiednio przekazana porada przyczynia się do osiągania lepszych efektów terapeutycznych, przede wszystkim dzięki lepszemu stosowaniu się pacjenta do zale- ceń, natomiast jej brak lub niewłaściwy spo- sób wyrażenia może prowadzić m.in. do niepo- wodzenia, narażenia bezpieczeństwa pacjenta oraz wzrostu kosztów terapii. Brak doradztwa, a tym samym luka w opiece nad pacjentem, jest poważnym problemem dla przebiegu lecze- nia, warunkując jednocześnie częste postrze- ganie farmaceuty jako wysoce wyspecjalizowa- nego sprzedawcę niż doradcę pacjenta w zakresie farmakoterapii.

Komunikacja

w zawodzie farmaceuty

Farmaceuci to jedna z grup zawodowych, dla których wysokie kompetencje społeczne są nie- zbędne w pracy, gdyż istotnie wpływają na zacho- wania zdrowotne pacjentów. Leczenie pacjenta, w tym także kontynuacja terapii rozpoczętej przez lekarza poprzez dalsze monitorowanie proble- mów i jego potrzeb, a także efektywną edukację jest możliwa głównie dzięki zindywidualizowa- nej rozmowie z pacjentem. Udzielanie informacji oraz porad w aptece wymaga oprócz profesjonalnej wiedzy medycznej również nieprzeciętnych umie- jętności komunikacyjnych. Podczas przekazywa- nia informacji, rozmówcy wchodzą we wzajemną relację. Sprzyja to tworzeniu atmosfery zaufania i budowaniu więzi, co ułatwia wzajemny kontakt z osobą oczekującą wsparcia.

W wielu wytycznych dotyczących pracy apte- karza wskazuje się na edukowanie pacjentów z zakresu prowadzenia zdrowego trybu życia, poprzez formułowanie i zalecanie porad higie- niczno-zdrowotnych i profilaktyki zdrowot- nej. Proces nabywania i trwania we właściwych zachowaniach zdrowotnych wspierany jest istot- nie dzięki komunikacji [1].

Warto przy tym zaznaczyć, że apteka ogólno- dostępna jest nietypowym miejscem dystrybu- cji i świadczenia usług. Usługi farmaceutyczne różnią się od pozostałych tzw. usług profesjonal- nych, np. bankowych, bezpośrednim uczestnic- twem pacjenta w procesie ich świadczenia. Pacjent nie jest tylko odbiorcą, ale podmiotem mogącym wpływać na przebieg i rezultat usługi. Asyme- tria wiedzy pomiędzy specjalistą a pacjentem nie powinna być przeszkodą i tym bardziej wymaga od farmaceuty istotnej roli doradczej [2].

Prowadząc sprzedaż w aptece, nie powinno się namawiać pacjenta do zakupu niepotrzebnych pre- paratów, czyli być nastawionym wyłącznie han- dlowo. Nie powinno się wykorzystywać dużej tole- rancji na nadmiar preparatów za cenę wyleczenia lub poprawy zdrowia. Zawód farmaceuty szcze- gólnie wymaga postępowania zgodnie z zasadami etyki, bez nadużywania swojej pozycji.

W literaturze przedmiotu jako jedną z naj- ważniejszych cech, jaką powinien odznaczać się farmaceuta w rozmowie z pacjentem wymienia się empatię, czyli „zdolność rozumienia innych ludzi, umiejętność wczuwania się w ich potrzeby i uczucia”. Nie należy jednak utożsamiać jej ze współczuciem. Nie musi również wiązać się z sympatią. Aptekarz w codziennej pracy regu- larnie spotyka się z chorymi ludźmi, stąd zdol- ność do współodczuwania wydaje się kluczowa i niesie ze sobą wiele korzyści. Przede wszystkim pacjent powinien mieć poczucie, że nie zostaje sam ze swoją chorobą. Poza tym, empatia ze strony aptekarza otwiera pacjenta na udzielaną poradę, co warunkuje, że rozmowa jest bardziej spersonalizowana, jak również warunkuje two- rzenie wzajemnych relacji i zdobywanie zaufania, które znacząco ułatwia skuteczne porozumiewa- nie i współpracę [3].

Nieprzestrzeganie zaleceń terapeutycznych konsekwencją braku doradztwa

Aby leczenie było skuteczne, bezpieczne, a także warunkowało efektywne wydanie środków pie- niężnych, konieczne jest właściwe i regularne przyjmowanie leków, a to w dużej mierze zależy od komunikacji z pacjentem.

WHO jako jeden z powodów, dlaczego pacjenci nie stosują się do zaleceń terapeutycznych doty- czących przepisanych leków, identyfikuje właśnie brak komunikacji z pracownikami służby zdro- wia, w tym z farmaceutami. Również w doku- mencie Grupy Farmaceutycznej Unii Europejskiej dotyczącym m.in. aptekarzy i polityki zdrowotnej Unii Europejskiej, poruszono kwestie bezpośrednio związane z procesem skutecznego porozumiewa- nia się [4]. Zauważono, że aptekarze powinni przy- czyniać się do zrozumienia przez pacjenta istoty prawidłowego przyjmowania leków, aby uzyskać maksymalne korzyści terapeutyczne. Bez odpo- wiednich umiejętności komunikacyjnych, w zasa- dzie nie jest możliwa realizacja tego postulatu.

Jedno z badań amerykańskich pokazało, że współ- czynnik przestrzegania zaleceń terapeutycznych dla populacji pacjentów przyjmujących antybiotyk, którzy otrzymali szczegółowe informacje na temat antybiotykoterapii wynosił 84,7%, w porównaniu z 63% w przypadku pacjentów, którzy otrzymali mniej informacji [5]. Świadczy to o dużym wpły- wie komunikacji na osiągane efekty terapeutyczne.

Skala zjawiska nieprzestrzegania zaleceń tera- peutycznych przez pacjenta, tzw. non-compliance jest bardzo duża. Jak wskazuje raport Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) dotyczy ono nawet połowy pacjentów przewlekle przyjmujących leki i zostało uznane jako ogólnoświatowy pro- blem [6, 7]. Statystyki WHO uwidaczniają, że 25%

wszystkich hospitalizacji na świecie oraz 50% nie- powodzeń leczenia każdego roku jest spowodo- wane brakiem lub nieodpowiednim stosowaniem się do harmonogramu leczenia [8]. Badania Kar- dasa [9] natomiast ujawniają, że w Polsce problem non-compliance może być częstszy niż w innych krajach zachodniej Europy czy USA, szczegól- nie w populacji chorych przewlekle – w grupie 63 221 pacjentów zanotowano brak stosowania się do zaleceń terapeutycznych przez ponad 83%.

Ponadto, w przypadku chorych z nadciśnieniem tętniczym szczególnie niskie wskaźniki stosowa- nia się do zaleceń terapeutycznych zaobserwowano w południowo-wschodniej części kraju.

Przyczyny niestosowania się do zaleceń tera- peutycznych są bardzo różne i mogą obejmować np. długi czas leczenia, obawy przed wystąpieniem działań niepożądanych, schematy dawkowania

trudne do zapamiętania, wysokie koszty zale- conej farmakoterapii. W dalszej perspekty- wie wiąże się to z ogromnymi nakładami finan- sowymi, które z jednej strony są niepotrzebne, gdy nie osiąga się celów terapeutycznych, a z dru- giej wynikają z potrzeby hospitalizacji pacjen- tów, u których wystąpiły działania niepożądane.

Szacuje się, że na skutek nieprzestrzegania zale- ceń terapeutycznych, tzn. pominięcia dawki i nie- przestrzegania zaleceń lekarza dotyczących sto- sowania przepisanych leków, w Unii Europejskiej dochodzi do 194 500 zgonów rocznie. Wiążący się z tym sumaryczny koszt w krajach UE określa się jako kwotę rzędu 125 mld euro rocznie [10]. Warto zauważyć, że w szacunkach uwzględniono m.in.

liczbę osób niewidomych, niedowidzących oraz stale rosnącą liczbę osób starszych, dla których, informacje zawarte w ulotkach oraz nadrukach na opakowaniach leków nie mają znaczenia w prze- strzeganiu dawkowania. Wskazuje to na wagę bez- pośredniej komunikacji z pacjentem. W warun- kach polskich koszty związane z nieodpowiednim stosowaniem leków ocenia się na poziomie około 6 mld PLN rocznie [11].

Dlatego też, w literaturze zwraca się szczególną uwagę na potrzebę ciągłego szkolenia farmaceutów, nie tylko aby poszerzać ich wiedzę merytoryczną, ale przede wszystkim aby kształtować w nich odpo- wiednią postawę wobec pacjenta i uczyć prowadze- nia z nim rozmowy. Należy nadmienić, że farma- ceuci, zgodnie z rozporządzeniem ministra zdrowia [12] dotyczącego ciągłych szkoleń farmaceutów, są zobowiązani do nieustannego podnoszenia swo- ich kwalifikacji. Jednakże większość szkoleń wciąż jest skoncentrowana na poszerzaniu wiedzy spe- cjalistycznej. Znacznie rzadziej przedmiotem szkoleń jest doskonalenie umiejętności skutecz- nej komunikacji i poszerzania wiedzy z zakresu oczekiwań i potrzeb emocjonalnych pacjentów.

Badanie potrzeb pacjenta

Podstawą obsługi pacjenta jest badanie jego potrzeb, a więc rozpoznanie problemu, z którym przychodzi do apteki [13, 14]. Nie można oczeki- wać od pacjentów, że przychodząc do apteki opo- wiedzą np. o działaniach niepożądanych, jakich doświadczyli. To aptekarze powinni wychwycić w rozmowie z pacjentem ten problem, a następ- nie zebrać dokładne informacje. Każdy pacjent przychodzący do apteki jest inny. Różnice mogą wynikać zarówno z wieku, płci, cech charak- teru, jak i z problemów zdrowotnych czy też celu wizyty w aptece. Dlatego też ważne jest, aby do każdego pacjenta podejść indywidualnie. Pierw- szym krokiem jest określenie, jakich informa- cji oczekuje pacjent oraz w jakim stopniu jest

w stanie zrozumieć przekazywane informacje [15].

W przypadku leków na receptę zadawane pytania powinny sprawdzać, czy dany lek będzie właści- wie przyjmowany, a pacjent będzie stosował się do zaleceń lekarza.

W literaturze podkreśla się, że pacjenci są bar- dzo podatni na sugestie farmaceutów, chcąc pozbyć się swoich dolegliwości [13, 14]. W 2000 r. zespół Katedry Strategii Marketingowych Akademii Ekonomicznej w Poznaniu przeprowadził bada- nia ankietowe, których celem było m.in. określe- nie, jakie są uwarunkowania zachowań nabyw- ców w procesie wyboru leku. W przeprowadzonych badaniach prawie połowa respondentów odpowie- działa, że przy zakupie leków bez recepty sugeruje się opinią farmaceuty [16].

Ponadto, w 2014 r. przeprowadzono badanie, którego celem było także określenie, jak komu- nikacja farmaceuta–pacjent wpływa na poczucie lojalności. Na podstawie wyników wyciągnięto wniosek, że kompetencje medyczno-farmakolo- giczne, wbrew powszechnemu mniemaniu, mają mniejsze znaczenie niż umiejętności społeczne.

Większa koncentracja na aspektach psychospo- łecznych powoduje, że pacjenci chętniej wracają do tej samej apteki [17]. Dlatego też zdaniem wielu autorów bezpośrednia rozmowa prowadzona przez farmaceutę jest najważniejszym punktem obsługi pacjenta [18]. Teza ta znajduje również potwierdze- nie w wynikach badań przeprowadzonych przez Roberts i Aruguete, z których wynika, że opinia pacjentów na temat usług medycznych oparta jest głównie na podstawie oceny umiejętności inter- personalnych specjalisty, w mniejszym stopniu na wynikach leczenia [19, 2]. Mając to na uwadze, far- maceuci powinni wykazywać szczególną dbałość o jakość komunikacji z pacjentem.

Utrudnienia indywidualne i systemowe w procesie komunikacji z pacjentem

Według danych statystycznych, miesięcznie w 2020 r. średnia liczba pacjentów odwiedzających

statystyczną aptekę w Polsce wyniosła 3500 [20].

Daje to ponad stu pacjentów dziennie. Przy tak dużej liczbie interakcji trudno, aby komunikacja na linii aptekarz–pacjent przebiegała bez zakłó- ceń. Utrata zdrowia powoduje, że chorzy czują nie- pokój i mają poczucie, że tracą kontrolę. Niektórzy pacjenci w mechanizmie obronnym strach zmie- niają w gniew i przekierowują go na farmaceutę w aptece [21]. W efekcie prowadzi to do powstawa- nia potencjalnie trudnych i konfliktowych sytu- acji. Niejednokrotnie zdarza się także, że farma- ceuta pracuje w aptece pod presją czasu, a kłopoty w komunikacji biorą się z braku umiejętności szyb- kiej analizy zaistniałego zdarzenia i konieczności właściwej reakcji. Każdy przypadek jest inny, dla- tego tak ważne jest indywidualne podejście. Nie ze wszystkimi pacjentami łatwo nawiązuje się kon- takt. Mając na uwadze, że komunikacja jest proce- sem złożonym, może to generować wiele proble- mów. Z jednej strony błędy w komunikacji mogą znacznie utrudniać zrozumienie porad, a z drugiej negatywnie wpływają na wzajemne relacje.

W tabeli 1 wymieniono najczęstsze błędy w komunikacji z pacjentem.

Konsekwencje popełnianych błędów mogą być poważne. Źle traktowany pacjent, staje się nieufny i nie wraca do apteki, nie otrzymując tym samym, ważnej dla jego zdrowia porady.

Nie bez znaczenia są również bariery komuni- kacyjne występujące w rozmowie pacjenta z leka- rzem lub farmaceutą, które powodują, że chory nie rozumie informacji, jakie są mu przekazywane.

Wszystko to negatywnie przekłada się na stopień przestrzegania zaleceń lekarskich. Aby zwiększyć compliance, czyli „zakres, w jakim pacjent prze- strzega dawki i czasu przyjęcia leku zgodnie z zale- conym schematem” [22], jedną z podstawowych strategii jest działanie na rzecz poprawy komuni- kacji między pacjentem a zespołem terapeutycz- nym, w skład którego wchodzi m.in. farmaceuta, oraz edukacja chorych [23].

Farmaceuci mogą zwiększać przestrzeganie zale- ceń przez pacjentów poprzez zindywidualizowane

Tabela 1. Błędy w komunikacji wpływające na zrozumienie treści i relacje z pacjentem.

Table 1. Communication errors affecting the understanding of content and relationship with the patient.

Błędy wpływające na zrozumienie Błędy wpływające na relacje

Przekazywanie zbyt skąpych informacji Zbyt emocjonalna rozmowa

Przekazywanie zbędnych informacji Nachalność przy proponowaniu dodatkowych preparatów Nie pozwolenie wypowiedzieć się rozmówcy Etykietowanie

Nielogiczne wypowiedzi Osądzanie i krytykowanie

Przedstawianie porad w sposób mało zrozumiały Lekceważenie problemu pacjenta

Przerywanie Okazywanie zniecierpliwienia

Źródło: Opracowanie własne na podstawie [4].

Source: Own study based on [4].

doradztwo oraz objęcie chorych opieką farma- ceutyczną. Warto zwrócić uwagę, że doradztwo farmaceutyczne nie jest tożsame z opieką farma- ceutyczną. Zasadnicza różnica polega na długofalo- wym dbaniu i profilaktyce wobec pacjenta w opiece farmaceutycznej, przy czym farmaceuta jest part- nerem lekarza i razem z nim uczestniczy w doborze schematu leczenia, oraz sporządza pisemną doku- mentację stanu zdrowia i przyjmowanych leków przez pacjenta. W Polsce opieka farmaceutyczna, pomimo jej zdefiniowania w Ustawie o Izbach Aptekarskich z 19 kwietnia 1991 r., (przez 29 lat) nie była powszechnie implementowana. Główną przeszkodą stanowiły problemy legislacyjne, zwią- zane m.in. z brakiem powszechnych baz danych pacjenta, co z kolei uniemożliwiało dokumento- wanie opieki i przekazywanie informacji pomię- dzy personelem medycznym. Dodatkowo, sys- tem nie uwzględniał ani warunków lokalowych aptek zapewniających wizyty farmaceutyczne, ani wynagrodzeń dla farmaceutów za profesjonalne usługi doradcze.

Od roku 2021 opieka farmaceuty nad pacjentem w Polsce ma szansę ulec znacznej poprawie, dzięki wprowadzonej w życie ustawie o zawodzie farma- ceuty, normującej zasady opieki farmaceutycznej.

Opieka farmaceutyczna przestrzenią dla doradztwa w aptece

Pierwsze pojawienie się pojęcia opieki far- maceutycznej w literaturze datowane jest na rok 1975 w Stanach Zjednoczonych, w artykule Mikeal’a i wsp. w American Journal of Hospi- tal Pharmacy. Rozumiana jest wtedy jako opieka nad pacjentem, warunkująca bezpieczne i racjo- nalne stosowanie leków [24]. Jedna z najczęściej jednak przywoływanych definicji to opieka nad pacjentem ze strony farmaceuty, celem zapew- nienia bezpieczeństwa farmakoterapii i podnie- sienia jakości życia, autorstwa Ch. Heplera i L.

Strand z 1990 r. [25].

Gwarancją uzyskania najlepszego efektu opieki farmaceutycznej jest realizacja określonych jej eta- pów, przy zachowaniu ciągłości procesu, doku- mentowania i cyklicznym przebiegu (tabela 2).

W procesie leczenia może pojawić się wiele sytuacji wpływających na bezpieczeństwo farma- koterapii lub brak efektu terapeutycznego, w któ- rych farmaceuta prowadzący opiekę farmaceu- tyczną, ze względu na kompleksową wiedzę może odegrać znaczną rolę wspomagającą członków zespołu medycznego i pacjentów [28].

Monitorowanie i nadzorowanie terapii przez farmaceutę pomaga określić występowanie pro- blemów lekowych (ang. drug related problem, DRP), określanych jako ujawnienie podczas lecze- nia objawów negatywnych lub innych dolegliwo- ści wskazywanych przez pacjenta. Według defi- nicji opracowanej przez Europejską Sieć Opieki Farmaceutycznej (ang. Pharmaceutical Care Network Europe, PCNE), problemem lekowym jest zdarzenie lub okoliczność dotycząca lecze- nia farmakologicznego, która realnie lub poten- cjalnie zakłóca osiągnięcie pożądanych skutków zdrowotnych [29, 30].

Badania Rodriguez-Monguio’a [31] i Matusewicz [32], a także analiza w ramach programu FONTiC [1] wykazały, że najczęściej notowanymi przez far- maceutów problemami lekowymi są: interakcje lekowe, działania niepożądane oraz nieprzestrze- ganie zaleceń przez pacjentów, w tym niewłaściwe dawkowanie leków.

Liczne badania światowe dostarczają dowodów na przydatność opieki farmaceuty nad pacjentem w osiąganiu skuteczności leczenia.

Jedno z amerykańskich badań ujawniło, że nad- zorowanie terapii przez farmaceutów u około 3 tys.

pacjentów pozwoliło na wykrycie ponad 9 tys. pro- blemów lekowych [33]. Z kolei badanie przeprowa- dzone w Wielkiej Brytanii [34] ujawniło, że okre- sowe interwencje obejmujące przegląd lekowy (ang. medication use review, MUR), wykony- wany dla pacjentów aptek, ma znaczny wpływ na

Tabela 2. Etapy procesu opieki farmaceutycznej wg Strand i wsp. [26, 27].

Table 2. Stages of pharmaceutical care (acc. to Strand et al.) [26, 27].

1. Nawiązanie profesjonalnego kontaktu farmaceuty z pacjentem

2. Zebranie, scalenie i interpretacja informacji o pacjencie, jego chorobie i stosowanych lekach

3. Spisanie i uszeregowanie pod względem ważności wszystkich rzeczywistych i potencjalnych problemów lekowych pacjenta. Określenie, którymi z nich należy zająć się w pierwszej kolejności

4. Wyznaczenie pożądanych efektów farmakoterapii dla każdego problemu lekowego

5. Określenie dostępnych alternatyw farmakoterapeutycznych – spisanie możliwości terapeutycznych umożliwiających osiągnięcie pożądanych efektów 6. Wybór optymalnego rozwiązania i indywidualizacja postępowania terapeutycznego (opracowanie planu opieki)

7. Opracowanie planu monitorowania

8. Wdrożenie zindywidualizowanego planu opieki i planu monitorowania 9. Kontynuacja opieki i ocena uzyskanych efektów

wyniki leczenia poprzez osiągnięcie celów klinicz- nych i zmniejszenie hospitalizacji. Również bada- nia przeprowadzone w Niemczech [35, 36] wyka- zały, że dzięki prowadzeniu przez farmaceutów opieki farmaceutycznej nad pacjentkami z nowo- tworem piersi lub jajników, znacznie zwiększyła się skuteczność leków przeciwwymiotnych włą- czonych w terapię przeciwnowotworową – 76%

w grupie badanej, w porównaniu z 35,4% w grupie kontrolnej, tj. bez opieki farmaceutycznej. Zano- towano jednocześnie znaczną poprawę jakości życia chorych, dzięki redukcji bólu oraz zmniej- szeniu częstości występowania nudności i wymio- tów, a także utraty masy ciała [35, 36]. Istotne sta- tystycznie wyniki uzyskano także w badaniach kanadyjskich, gdzie pacjentów objęto komplekso- wym programem opieki farmaceutycznej. Wyka- zano, że ocena ryzyka sercowo-naczyniowego, kontrola parametrów laboratoryjnych, przepisy- wanie leków hipotensyjnych przez farmaceutów (ang. non-medical prescribing), samodzielnie lub w ramach kontynuacji farmakoterapii zleconej przez lekarza, obniża wartości ciśnienia tętniczego w porównaniu z grupą kontrolną [37, 38].

Nowe polskie prawodawstwo w zakresie sys- temu opieki zdrowotnej, tj. Ustawa z dnia 10 grud- nia 2020 r. o zawodzie farmaceuty, otwiera nowy rozdział opieki farmaceutycznej w kraju. Dzięki wykorzystaniu potencjału farmaceutów oraz aptek jako placówek ochrony zdrowia zwiększa się dostęp pacjenta do świadczeń zdrowotnych dotychczas nie praktykowanych na większą skalę w aptekach, takich jak przegląd lekowy, indywi- dualny plan opieki farmaceutycznej i badania dia- gnostyczne.

Przepisy regulują zasady wykonywania zawodu farmaceuty oraz precyzują jego aktywności doty- czące profilaktyki i ochrony zdrowia pacjentów.

Zapisy artykułu 4. przytaczanej ustawy wskazują wprost, że celem wykonywania zawodu farma- ceuty jest ochrona zdrowia pacjenta oraz zdro- wia publicznego poprzez sprawowanie opieki farmaceutycznej oraz udzielanie usług farmaceu- tycznych. Opiekę farmaceutyczną kwalifikuje się już jako świadczenie zdrowotne, które stanowi dokumentowany proces współpracy farmaceuty z pacjentem i jego lekarzem prowadzącym lub przedstawicielami innych zawodów medycznych, czuwając nad prawidłowym przebiegiem indywi- dualnej farmakoterapii.

Proces opieki farmaceutycznej ma objąć nastę- pujące etapy: prowadzenie konsultacji farmaceu- tycznych, wykonywanie przeglądów lekowych, opracowywanie indywidualnego planu opieki far- maceutycznej, wykonywanie badań diagnostycz- nych oraz wystawianie recept w ramach konty- nuacji zlecenia lekarskiego. Należy zauważyć, że

prowadzenie konsultacji farmaceutycznych wiąże się nie tylko ze stosowaniem przez pacjenta pro- duktów leczniczych i wyrobów medycznych, ale również środków spożywczych specjalnego prze- znaczenia żywieniowego.

Opracowywanie indywidualnego planu opieki farmaceutycznej z uwzględnieniem problemów lekowych pacjenta pomoże określić cele terapeu- tyczne możliwe do osiągnięcia przez pacjenta, sto- sującego farmakoterapię, oraz wskazać sposoby rozwiązywania wykrytych problemów lekowych, ze szczególnym uwzględnieniem edukacji zdro- wotnej, promocji zdrowia i zdrowego trybu życia oraz profilaktyki zdrowotnej.

Nowością będzie wykonywanie badań diagno- stycznych w ramach opieki farmaceutycznej, na podstawie których zostanie oceniona skuteczność i bezpieczeństwo stosowanej przez pacjenta far- makoterapii [39].

Szczegółowa implementacja przedmiotowej Ustawy będzie wymagała wprowadzenia licznych zmian legislacyjnych w obowiązujących przepisach zarówno na poziomie ustawowym, jak też aktów wykonawczych. Niemniej jednak, istotnym zmia- nom uległo nie tylko poszerzenie zakresu dotych- czasowej definicji opieki farmaceutycznej o sper- sonalizowaną opiekę nad pacjentem, ale określenie usługi jako świadczenia zdrowotnego udzielanego przez farmaceutów, co umożliwi finansowanie jej ze środków publicznych. Warte uwagi są również przewidziane pilotaże w wybranych aptekach, których celem ma być określenie efektywności poszczególnych czynności opieki farmaceutycz- nej oraz zebranie zgłoszonych przez pacjentów potrzeb, aby móc wprowadzić zmiany uwzględ- niające specyfikę polskiego systemu opieki zdro- wotnej [40].

Podsumowanie

Problemem polskich aptek do roku 2020 był brak szczegółowych regulacji – aktów wykonaw- czych, umożliwiających implementację kom- pleksowego doradztwa dla pacjenta, powodując, że wpływ aptekarzy na proces leczenia był sto- sunkowo niewielki. W konsekwencji aptekarze częściej postrzegani byli jako wysoce wykwali- fikowani sprzedawcy niż doradcy pacjenta w kwe- stiach zdrowia.

Nowe przepisy mogą wydatnie przyczynić się do rozwoju opieki farmaceutycznej. Stworzenie warunków do wykorzystania przez farmaceu- tów ich wiedzy o leku i umiejętności kompeten- cji społecznych, umożliwia znaczne podniesienie jakości świadczonych usług w aptece. Doradztwo w aptece i opieka nad pacjentem w zakresie roz- szerzonym zapisami ustawy (np. wykonywanie

przeglądów lekowych, opracowywanie indywidu- alnego planu opieki farmaceutycznej, wykonywa- nie badań diagnostycznych) stanowią przestrzeń dotąd nie zagospodarowaną. Jej zastosowanie daje szansę na szerszą współpracę z pacjentem, a także lekarzem w zakresie prowadzonej farmakoterapii oraz zmianę roli zawodowej farmaceuty.

Piśmiennictwo

1. Skowron A. Model opieki farmaceutycznej dla polskiego systemu zdrowotnego. Wyd. Fall. Kraków: 2011.

2. Krot K. Jakość i marketing usług medycznych. Wyd. Wolters Klu- wer. Kraków: 2008.

3. Doroszewski J, Kulus M, Markowski A. Porozumienie z pacjentem.

Relacje i komunikacja. Wyd. Wolters Kluwer. Warszawa: 2014.

4. Zygadło E. Komunikacja w pracy aptekarza. Wybrane aspekty teo- retyczne i praktyczne. Biblioteka Naukowa Czasopisma Aptekar- skiego, Warszawa 2005.

5. Kessler DA. A challenge for American pharmacists. Am Pharm.

1992; NS32(1): 33–36.

6. World Health Organization. Adherence to Long-Term Therapies:

Evidence for action. 2003. 92 4 154599 2.

7. Unni EJ, Sternbach N, Goren A. Using the Medication Adherence Reasons Scale (MAR-Scale) to identify the reasons for non-adhe- rence across multiple disease conditions. Patient Preference and Adherence 2019; 13: 993–1004. doi:10.2147/PPA.S205359.

8. Global Medication Adherence Market (2020 to 2030) – by Product and Medication. M2PressWIRE. November 2020. Dostępny w inter- necie: http://search-1ebscohost-1com-10003e39k02e9.han3.wum.

edu.pl/login.aspx?direct=true&db=nfh&AN=16PU2382775696&la ng=pl&site=ehost-live. Dostęp 07.04.2021.8.

9. Kardas P. Rozpowszechnienie nieprzestrzegania zaleceń terapeu- tycznych wśród pacjentów leczonych z powodu wybranych scho- rzeń przewlekłych. Pol. Merk. Lek. 2011; 31(184): 215–220.

10. MEGAVOICE IRELAND LTD. A Low Cost, Environmentally, Frien- dly Smart Packaging Technology to Differentiate European SME Suppliers to Service the Needs of the Blind, Illiterate and Euro- pe’s Aging Population. 2008. Dostępny w internecie: http://cordis.

europa.eu/search/index.cfm?fuseaction=proj. Dostęp 07.04.2021.

11. Kardas P. Rozpowszechnienie i i następstwa nieprzestrzegania zaleceń terapeutycznych. Podręcznik dla lekarzy i studentów kie- runków medycznych. Nieprzestrzeganie zaleceń terapeutycznych.

Od przyczyn do praktycznych rozwiązań. red. Zbigniew Gaciong, Przemysław Kardas. Warszawa: Index Copernicus; 2015.

12. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 lutego 2018 r. w spra- wie ciągłych szkoleń farmaceutów zatrudnionych w aptekach i hurtowniach farmaceutycznych (Dz.U. 2018 poz. 499). Dostępny w internecie: https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/

WDU20180000499/O/D20180499.pdf. Dostęp 07.04.2021.

13. Lennecke K., Aktywna sprzedaż w aptece: dodatkowe propozycje, dodatkowa sprzedaż. Wyd. MedPharm Polska. Wrocław 2006.

14. Lennecke K. Rozmowa z pacjentem w aptece. Wyd. MedPharm Pol- ska. Wrocław 2006.

15. Chlabicz S, Marcinowicz L. Jak skutecznie rozmawiać z pacjentem i jego rodziną. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 2014.

16. Mruk H. (red.). Marketing farmaceutyczny i apteczny. Materiały konferencyjne. Akademia Ekonomiczna. Poznań 2000.

17. Patrícia Antunes L, Gomes JJ, Cavaco AM. How pharmacist-patient communication determines pharmacy loyalty? Modeling relevant factors. Res Social Adm Pharm. 2015;11(4): 560–570.

18. Barałkiewicz T, Michalik M, Mruk H. Marketingowe zarządzanie apteką. Wyd. Wolters Kluwer. Warszawa 2013.

19. Roberts CA, Aruguete MS. Task and socioemotional behaviors of physicians: a test of reciprocity and social interaction theories in

analogue physician-patient encounters. Soc Sci Med. 2000; 50(3):

309–315.19.

20. Rynek apteczny w listopadzie 2020 wyżej niż rok wcześniej (+0.8%). Spadek względem października 2020 (-12.3%). Aptekarz Polski. 2020. Dostępny w internecie: https://www.aptekarzpolski.

pl/aktualnosci/rynek-apteczny-w-listopadzie-2020-wyzej-niz- rok-wczesniej-0-8-spadek-wzgledem-pazdziernika-2020-12-3/.

Dostęp 22.02.2021.

21. Higdon J. Using counselling skills to communicate more effecti- vely. Journal of the Malta College of Pharmacy Practice 2005; 10:

36–37.21.

22. Cramer JA, Roy A, Burrell A, Fairchild CJ, Fuldeore MJ, Ollendorf DA, et al. Medication Compliance and Persistence: Terminology and Definitions. Value Health. 2008; 11(1): 44–7.22.

23. Jasińska M, Kurczewska U, Orszulak-Michalak D. Zjawisko non–

adherence w procesie opieki farmaceutycznej. Farm Pol. 2009; 65:

765–771.

24. Mikeal RL, Brown TR, Lazarus HL, Vinson MC. Quality of pharma- ceutical care in hospitals. American Journal of Hospital Pharmacy 1975; 32(6): 567–574.24.

25. Hepler Ch, Strand L. Opportunities and responsibilities in phar- maceutical care. American Journal of Hospital Pharmacy 1990;

47: 533–554.

26. Strand LM, Guerrero RM, Nickman NA, Morley PC: Integrated patient-specific model of pharmacy practice. American Journal of Hospital Pharmacy 1990; 47(3): 550–554.

27. Łazowski J. Podstawy opieki farmaceutycznej w teorii i praktyce aptecznej. Wyd. Farmapress, Warszawa: 2005.

28. Jachowicz R (red.). Farmacja Praktyczna. Wyd. Lekarskie PZWL.

Warszawa: 2010: 195–200.28.

29. Skowron A, Dymek J. Rola farmaceuty w wykrywaniu i rozwiązy- waniu problemów lekowych wśród pacjentów ambulatoryjnych.

Zdrowie Publiczne i Zarządzanie 2013; 11(1): 44–58.

30. Pharmaceutical Care Network Europe Foundation. Classifica- tion for Drug related problems. Dostępny w internecie: https://

www.pcne.org/upload/files/230_PCNE_classification_V8-02.pdf.

Dostęp 22.02.2021.

31. Rodriguez-Monguio R, Otero MJ, Rovira J. Assessing the economic impact of adverse drug effects. Pharmacoeconomics 2003; 9(21):

623–650.31.

32. Matusewicz W. Retrospektywna ocena kliniczno-ekonomiczna pacjentów hospitalizowanych z powodu działań niepożądanych leków w oddziale klinicznym Zakładu Farmakologii Klinicznej Akademii Medycznej w Łodzi w latach 1998-1999. Farmakoeko- nomika 2001; 2: 14–18.

33. Cipolle RJ, Strand LM, Morley PC. Pharmaceutical Care Practice.

The clinician’s guide. McGraw-Hill, Washington 2004.

34. Hatah E, Braund R, Tordoff J, Duffull SB. A systematic review and meta-analysis of pharmacist-led fee-for-services medication review. Br. J. Clin. Pharmacol. 2014; 77(1): 102–115.

35. Liekweg A, Westfeld M, Braun M Zivanovic O. Pharmaceutical care for patients with breast and ovarian cancer. Support Care Cancer 2012; 20: 2669–2677.

36. Burak J, Andersz Sz, Karpińska J, et al. Rola farmaceuty w opiece nad pacjentem z chorobą nowotworową. Farmacja Współczesna 2015; 8: 23–24.

37. Tsuyuki RT, Houle SKD, Charrois TL, et al. Randomized trial of the effect of pharmacist prescribing on improving blood pressure in the community. Circulation 2015; 132: 93–100.

38. Świeczkowski D, Krysiński J, Merks P. Rola farmaceuty i miejsce opieki farmaceutycznej w terapii nadciśnienia tętniczego. Cho- roby Serca i Naczyń 2016; 13(1): 23–27.

39. Ustawa z dnia 10 grudnia 2020 r. o zawodzie farmaceuty. Dostępny w internecie: http://orka.sejm.gov.pl/proc9.nsf/ustawy/238_u.

htm. Dostęp 22.02.2021.

40. Merks P, Krajewska E, Milkowski M, et al. Raport opieka farma- ceutyczna: Kompleksowa analiza procesu wdrożenia. 2021. doi:

10.13140/RG.2.2.36010.54728.40.