R O Z P R A W Y I A R T Y K U L Y
Izabela Jonek-Kow alska
Z R O D L A R Y Z Y K A W PR O C ESIE W P R O W A D Z A N IA IN N O W A C JI
T EC H N O LO G IC Z N Y C H SO U R C ES O F R ISK IN TH E PRO CESS O F T EC H N O LO G IC A L IN N O V A T IO N
STRESZCZENIE
Celem artykulu jest identyfikaq'a zrodel ryzyka w procesie wprowadzania innowacji technologicznych. Na potrzeby tak sfor- mulowanego zamierzenia badawczego, wykorzystuje sig dwie podstawowe metody identyfikaqi ryzyka w dzialalnosci przedsig- biorstw: metodg portfelow^, umozliwiaj^c^ okreslenie zrodel ryzy
ka w otoczeniu przedsigbiorstwa oraz metodg wykresu chronolo- gicznego, pozwalaj^c^ na wskazanie wewngtrznych zrodel ryzyka w przedsigbiorstwie . Przedstawion^ metodykg identyfikacji zrodel ryzyka w przedsigbiorstwie adaptuje sig na potrzeby procesu in- nowacyjnego, w ogolnej (dla wszystkich przedsigbiorstw) i bran- zowej perspektywie (na przykladzie polskich przedsigbiorstw gor- niczych)
Z przeprowadzonej analizy wynika, ze w polskich przedsig- biorstwach gorniczych, za istotne zrodla systematycznego ryzyka innowacji uznac nalezy: brak uregulowan organizacyjnych i finan- sowych dla wdrazania czystych technologii wgglowych, rozwoj al- ternatywnych, w stosunku do wggla, metod pozyskiwania energii, brak nowoczesnych systemow edukacji dla gornictwa i postrzega- nie branzy jako schylkowej . Zrodla ryzyka specyficznego obejmuj^
z kolei: ograniczonosc zrodel finansowania dzialalnosci innowacyj- nej i inwestycyjnej, zlq_ kondycjg finansow^ przedsigbiorstw, brak
o s ta tn ie .in d b 5 2 0 1 2 -0 4 -2 6 11:2 0:3 3
ZARZ^DZANIE I EDUKACJA nr 80/2012 - styczen - luty
nowoczesnego zaplecza technicznego i badawczo-rozwojowego, niechgc pracownikow do zmian oraz brak proinnowacyjnych po- staw zarzgdzaj^cych .
SUMMARY
This article aims to identify sources of risk in the process of technological innovation. For the purposes of research as articu
lated intentions, uses two basic methods of identifying risk in the enterprise: a portfolio approach, which allows identification of sources of risk in the company environment and the method of chronological chart, allowing you to identify internal sources of risk in the enterprise The presented methodology to identify so
urces of risk in the company adapts to the needs of the innovation process in general (for all companies) and industry perspective (for example, the Polish mining companies) . The analysis shows that in the Polish mining companies, as important sources of sys
tematic risk should be recognized for innovation: the lack of or
ganizational and financial arrangements for the implementation of clean coal technologies, development of alternative, in relation to carbon, energy production methods, lack of modern education systems for mining and perceived as a declining industry . Sour
ces include specific risk in turn: the limitations of funding sources for innovation and investment, poor financial condition of enter
prises, lack of modern technical facilities and research and de
velopment, staff reluctance to change and lack of pro-innovation attitude of managers
Slowa klucze: innowacje technologiczne, zrodla ryzyka, rozwoj przedsigbiorstw
Keywords: technological innovation, sources of risk, business development
6
o s ta tn ie .in d b 6 2 0 1 2 -0 4 -2 6 11:2 0:3 3
Innowacje sg_ obecnie dla wielu przedsigbiorstw warunkiem koniecznym przetrwania i rozwoju. Wprowadzanie innowacji nie jest jednakze procesem latwym . Towarzysz^ mu liczne zagrozenia o charakterze wewngtrznym i zewngtrznym . Dzialalnosc innowa- cyjna, tak jak kazde dzialanie, podejmowane przez przedsigbior- stwo, obarczona jest ryzykiem. Zrealizowanie ryzyka innowacji moze spowodowac calkowite lub czgsciowe niepowodzenie pro- cesu innowacyjnego . Niezbgdne jest zatem skuteczne zarz^dzanie ryzykiem w procesie innowacji. Jednym z podstawowych etapow tego zarz^dzania jest identyfikacja zrodel ryzyka .
W obliczu wagi ryzyka, w procesie wprowadzania innowacji, problem badawczy sformulowano nastgpuj^co: jakie zrodla ryzyka wystgpuj^ w procesie wprowadzania innowacji technologicznych w przedsigbiorstwie? Zas celem rozwazan uczyniono identyfikacjg zrodel ryzyka, w procesie wprowadzania innowacji technologicz
nych, na przykladzie przedsigbiorstw gorniczych w Polsce .
1. METODYKA BADAN
Dla potrzeb prowadzonych rozwazan, konieczne jest okreslenie istoty ryzyka . W niniejszym artykule za wiod^c^ przyjmuje sig defi
ning ryzyka, sformulowan^ przez L . Osiatynskiego, zgodnie z ktor^
ryzyko, to „groz^ca podmiotowi gospodaruj^cemu mozliwosc cal- kowitego lub czgsciowego niepowodzenia przedsigwzigcia lub inte- resow, co do ktorych podmiot gospodaruj^cy ma swiadomosc zwiq- zanych z nim niebezpieczenstw, nie ma natomiast a priori pewnosci, co do ich zaistnienia lub wielkosci strat, i co do ktorych bierze na siebie odpowiedzialnosc, za mog^ce wyniknqc konsekwencje"1.
Maj^c na uwadze podstawowy cel prowadzonego procesu badawczego, w artykule posluzono sig dwoma podstawowymi
1 L.Osiatynski: Problem kwantyfikacji ryzyk w handlu zagranicznym - cz. I,
„W iadom osci U bezpieczeniow e", 1/1963, s . 2 .
o s ta tn ie .in d b 7 2 0 1 2 -0 4 -2 6 11:2 0:3 3
ZARZ^DZANIE I EDUKACJA nr 80/2012 - styczen - luty
metodami identyfikacji zrodel ryzyka, adaptuj^c je na potrzeby prowadzonych rozwazan Pierwsza z nich, to metoda portfelowa, umozliwiaj^ca identyfikowanie poszczegolnych obszarow ryzyka, ulokowanych w otoczeniu przedsigbiorstwa . Rezultatem takiego postgpowania jest syntetyczna ocena czynnikow ryzyka2 . Meto- da ta zostala wykorzystana do okreslenia zrodel ryzyka systema- tycznego, w procesie wprowadzania innowacji technologicznych i posluzyla do sporz^dzenia listy kontrolnej, ktora obejmuje zrodla ryzyka, okreslane takze mianem obszarow ryzyka
Druga z wykorzystywanych metod, znana pod nazwq_ wykre- su chronologicznego, bazuje na procesowym podejsciu do dzia- lalnosci przedsigbiorstwa . Pierwszym jej etapem jest dokladne rozpoznanie wszystkich procesow, zachodz^cych w przedsigbior- stwie Nastgpnie, procesy te przedstawia sig w formie schema- tow, uwzglgdniaj^cych chronologig zdarzen. W dalszej kolejnosci sporz^dza sig listg kontrolnq, w odniesieniu do calego przedsig
biorstwa, uszczegolawiaj^c j^ w stosunku do kolejnych etapow wyodrgbnionych procesow3 . Metoda ta zostala wykorzystana do okreslenia zrodel ryzyka, specyficznego w procesie wprowadzania innowacji w przedsigbiorstwie
2. IDENTYFIKACJA ZRODEL RYZYKA W SWIETLE STUDIOW LITERATUROWYCH
We wspolczesnym, burzliwym otoczeniu, wzrasta ranga zarz^- dzania ryzykiem w dzialalnosci gospodarczej przedsigbiorstwa Zarz^dzanie to, rozumiane jest jako ci^g dzialan, skierowanych na ograniczenie wplywu zewngtrznych i wewngtrznych, nieprzewi- dywalnych czynnikow na przedsigbiorstwo, ktore obejmuje syste- matyczne badanie problemu ryzyka w przedsigbiorstwie, szaco-
2 Por. P .Bula: Zarzqdzanie ryzykiem w jednostkach gospodarczych. A spekt uni- wersalistyczny, W ydaw nictw o Akadem ii Ekonom icznej w Krakow ie, Krakow 2003, s . 93-95.
3 Por. C .A .W illiams, M . L.Sm ith, P . C. Young: Zarzqdzanie ryzykiem a ubezpiecze- nia, PW N, W arszaw a 2002, s . 81-82 .
8
o s ta tn ie .in d b 8 2 0 1 2 -0 4 -2 6 11:2 0:3 3
Izabela Jonek-Kow alska - ZRODLA RYZYKA W PROCESIE...
9
wanie jego poziomu oraz implementacjg kompleksowej strategii reakcji na ryzyko, dokonywanq na podstawie dostgpnych infor- macji4 . Warunkiem skutecznosci zarzqdzania ryzykiem jest podej- scie systemowe i integracja ze wszystkimi procesami zarzqdzania, w celu wykorzystania sprzgzen zwrotnych, zarowno z innymi ele- mentami systemu, jak rowniez z otoczeniem5.
Zgodnie z powyzszym, zarzqdzanie ryzykiem to proces we- wngtrznie uporzqdkowany i zhierarchizowany. W literaturze przedmiotu sekwencja tego procesu obejmuje od trzech, do sze- sciu etapow6 . Bez wzglgdu na ilosc, wyroznionych w procesie za- rzqdzania ryzykiem zadan, w kazdym z proponowanych podejsc wyodrgbnia sig identyfikacjg zrodel ryzyka . Jest to pierwszy etap, stanowiqcy essentialia negotii skutecznego zarzqdzania ryzykiem7.
Identyfikacja ryzyka to proces systematycznego i ciqglego rozpo- znawania zrodel ryzyka w dzialalnosci przedsigbiorstwa8 . Celem tej identyfikacji jest wskazanie obszarow, w ktorych przedsigbior-
4 Szerzej: R. Holt, Risk m anagem ent: The talking cure, „O rganization", Vol. 11, No .2/2004, s . 251-270.
5 Patrz: J . Bizon-Gorecka: Strategia zarzqdzania ryzykiem w organizacji gospodar- czej, „Przegl^d O rganizacji" 1/2001, s . 15. Zob . tez: J . Bizon-Gorecka: Problem y zarzq- dzania ryzykiem w system ie produkcyjnym , „Przegl^d O rganizacji", 6/1998, s. 23 oraz K .Sawicki: Rola rachunkowosci i audytu finansow ego w zarzqdzaniu przedsigbiorstwem prowadzqcym dzialalnosc w warunkach ryzyka, [w:] Rachunkowosc zarzqdcza a ryzyko dzialalnosci gospodarczej, pod red . E . N owaka, W ydaw nictw a Akadem ii Ekonom icznej im O skara Langego we W roclaw iu, W roclaw 2007, s 395
6 Trzy etapy w procesie zarzqdzania ryzykiem proponuje m. in. M . Luczak:
Ryzyko i kryzys w zarzqdzaniu przedsigbiorstwem, W yzsza Szkola Ekonom iczna, W arszaw a 2003, s . 66 . Cztery etapy to ujgcie K .Jgdralskiej: Zachowania przedsigbiorstw w sytuacjach niepewnych i ryzykownych, Akadem ia Ekonom iczna w Katowicach, 1992, s . 144-146. Pigcioetapowy proces zarzqdzania ryzykiem to koncepcja C . A . W illiam sa Jr , M L Sm itha, P C Younga: Zarzqdzanie ryzykiem a ubezpieczenia, PW N, W arszaw a 2002, s. 61. W reszcie szesc etapow w yroznia T.T. Kaczm arek: Ryzyko i zarzqdzanie ryzykiem. Ujgcie interdyscyplinarne, Difin, W arszaw a 2007, s. 98.
7 Szerzej: L. Tchankova: R isk identification - basic stage in risk management, ,,Environm ental M anagem ent and H ealth", Vol. 13, No . 3/2002, s . 290-297. Zob . tez:
G . M . W inch, E . M aytorena, M aking good sense: assessing the quality o f risky decision
making, ,,O rganization Stud ies", Vol. 30, No. 2-3/2009, s. 181-203.
8 Por . A . Ahmed, B . Kayis, S . A m ornsaw adw atan: A review o f techniques fo r risk m anagem ent in projects, ,,Benchm arking. A n International Journal", Vol. 14, No.
1/2007, s 26-29
o s ta tn ie .in d b 9 2 0 1 2 -0 4 -2 6 11:2 0:3 3
10 ZARZADZANIE I EDUKACJA nr 80/2012 - styczen - luty
stwo jest narazone na wyst^pienie ryzyka oraz okreslenie zdarzen, prowadz^cych do wyst^pienia zagrozen i strat9.
W praktyce, proces identyfikacji ryzyka, oznacza wskazanie wszystkich sytuacji - zagrozen, ktore mogq_ prowadzic do wyst^- pienia zdarzenia, wywoluj^cego stratg, ustalenie ryzyka, wystgpu- j^cego jako przyczyna potencjalnej straty, wskazanie okolicznosci, ktore mogq_ wplyn^c na wyst^pienie ryzyka oraz zidentyfikowanie mozliwych, bezposrednich i posrednich skutkow zrealizowania ryzyka10 . W tak rozumianej identyfikacji ryzyka, nalezy wyraz- nie oddzielic okreslenie zrodel ryzyka, od oszacowania zagrozen i strat, zwi^zanych z r e a l i z a j ryzyka .
3. INNOWACYJNOSC A RYZYKO W PRZEDSI^BIORSTWIE
Zgodnie z zalozeniami P. F . Druckera oraz K.J . Arrowa11 ryzyko jest atrybutem wszystkich dzialan w przedsigbiorstwie Towarzy- szy zatem takze dzialalnosci innowacyjnej Szczegolnym obszarem aktywnosci innowacyjnej sq_ innowacje technologiczne, rozumiane jako nowe produkty i nowe procesy oraz znacz^ce zmiany w pro- duktach i procesach ich wytwarzania12 . Ryzykiem innowacji na
lezy zarz^dzac, a jak juz wspomniano, warunkiem koniecznym skutecznego zarz^dzania ryzykiem jest wlasciwa identyfikacja zrodel ryzyka, ktora w procesie wprowadzania innowacji polega
9 Zob. M.S .Carolan: The precautionary principle and traditional risk assessment, ,,O rganization& Environm ent", Vol . 20, No . 1/2007, s . 5-19.
10 Por. S.N ahotko: Ryzyko ekonomiczne w dziatalnosci gospodarczej, Oficyna W ydaw nicza O srodka Postgpu Organizacyjnego Sp . z o . o ., Bydgoszcz 2001,s . 59 .
11 Szerzej: K.J . Arrow: Eseje z teorii ryzyka, PW N ,W arszaw a 1979, s . 20 i dalsze . 12 Zob. D.W inkler: Innow acyjnosc technologiczna jako elem ent poprawy konkuren- cyjnosci przedsigbiorstw, [w:] Zarzqdzanie innowacjami w przedsigbiorstwie, pod red . S . Lachniewicza, A . A dam iuk i M . M atejuna, M onografie Politechniki Lodzkiej, Lodz 2008, s . 100 . Zgodnie z zaproponowan^ d e f i n i j w yroznia sig innow acje produkto- w e i procesow e . Por . S . Lobejko, System y informacyjne w zarzqdzaniu wiedzq i innowa- cjq w przedsigbiorstwie, W ydaw nictw o Szkoly Glownej H andlowej, W arszaw a 2005, s . 68 .
o s ta tn ie .in d b 10 + • + 2 0 1 2 -0 4 -2 6 11:2 0:3 4
Izabela Jonek-Kow alska - ZRODLA RYZYKA W PROCESIE... 1 1
na ci^glym poszukiwaniu i wskazywaniu okolicznosci, mog^cych przedsigwzigcie innowacyjne czgsciowo lub calkowicie uniemoz- liwic13.
Proces wprowadzania innowacji technologicznych w przedsig- biorstwie rozpoczyna sig od poszukiwania nowych idei i ich se- lekcji. Wybor pomyslow nastgpuje w oparciu o zidentyfikowanie uwarunkowan ich realizacji Nastgpnie opracowuje sig i testuje przyjgte koncepcje . Po etapie tym nastgpuje analiza finansowa no- wych koncepcji i wybor opcji, przyjgtej do dalszej realizacji. Wpro- wadzanie innowacji wienczy testowanie prototypu i wdrozenie
Przeprowadzeniu scharakteryzowanego procesu wprowadza
nia innowacji towarzyszy ryzyko, ktore ma charakter systema- tyczny i specyficzny . Ryzyko systematyczne zwigzane jest z za- grozeniami, generowanymi przez otoczenie dalsze oraz otoczenie branzowe przedsigbiorstwa . Ryzyko specyficzne dotyczy wngtrza przedsigbiorstwa i procesow w nim realizowanych14 . Zrodla ryzy
ka systematycznego i specyficznego, w procesie wprowadzania in
nowacji, przedstawiono na rysunku 1.
13 Szerzej: J. G . Richardson: Uncertainty, the critical basis o f risk management, ,,Foresight", Vol. 11, No. 6/2009, s. 42-55.
14 Por . W . Sam ecki, Ryzyko i niepewnosc w dziatalnosci przedsigbiorstwa przemysto- wego, PW E, W arszaw a 1967, s . 8-30.
o s ta tn ie .in d b 11 + • + 2 0 1 2 -0 4 -2 6 11:2 0:3 4
Rysunek 1. Zrodla ryzyka w procesie wprowadzania innowacji Picture 1. Sources of risk in innovation
Zrodlo: opracowanie wlasne.
o s ta tn ie .in d b 12 2 0 1 2 -0 4 -2 6 • 1 :20:34
Izabela Jonek-Kow alska - ZRODLA RYZYKA W PROCESIE... 13
W kazdym, z przedstawionych na rysunku 1 etapow, realizo- wanych we wngtrzu przedsigbiorstwa, mogq_ pojawic sig zagroze- nia, komplikuj^ce wprowadzenie innowacji lub je uniemozliwia- j^ce . Sq_ one zrodlem ryzyka specyficznego i mogq_ byc zwi^zane z wykorzystywaniem w tym procesie zasobow materialnych (rze- czowych i finansowych) oraz niematerialnych (ludzkich, organiza- cyjnych i rynkowych) .
Na proces generowania innowacji wplywa takze otoczenie blizsze i dalsze, kreuj^ce uwarunkowania dzialalnosci innowacyj- nej o charakterze branzowym i ogolnogospodarczym w obszarze prawnym, srodowiskowo-technologicznym oraz ekonomiczno- -spolecznym. Bardziej szczegolowe ujgcie, zaproponowanej kon- cepcji identyfikacji ryzyka innowacji technologicznych, przedsta- wiono w kolejnych punktach, na przykladzie polskich przedsig- biorstw gorniczych
4. INNOWACJE TECHNOLOGICZNE, JAKO WARUNEK KONIECZNY
FUNKCJONOWANIA PRZEM YStO W TRADYCYJNYCH, NA PRZYKtADZIE PRZEDSI^BIORSTW GORNICZYCH
Gornictwo wggla kamiennego, jako przemysl tradycyjny, cha- rakteryzuje sig niskim poziomem innowacyjnosci15. Z uwagi na homogenicznosc wyrobu finalnego, technologiczne innowacje pro- duktowe, w przedsigbiorstwa gorniczych nie znajduj^ szerokiego zastosowania . Zas proces wydobycia i przerobki wggla kamien
nego nie jest zadaniem technologicznie zlozonym, stgd tez niska innowacyjnosc procesowa branzy Powyzsze rozwazania potwier- dzaj^ dane Glownego Urzgdu Statystycznego, na temat poziomu
15 Szerzej: I . Bielski, Przebieg i uwarunkowania procesow innowacyjnych, Biblioteka M enedzera i Sluzby Pracow niczej, Zeszyt 187/2000, O ficyna W ydaw nicza Osrodka Postgpu O rganizacyjnego Sp z o o , Bydgoszcz 2000
o s ta tn ie .in d b 13
# 2 0 1 2 -0 4 -2 6 11:2 0:3 4
ZARZQDZANIE I EDUKACJA nr 80/2012 - styczen - luty
innowacyjnosci polskich przedsigbiorstw gorniczych. W tabeli 1 przedstawiono udzial gornictwa w kreowaniu innowacji, na tle in- nych sektorow przemyslowych oraz sektora uslug
Tabela 1. Udzial gornictwa w kreowaniu innowacji, w latach 2006
-2008 (przedsigbiorstwa, ktore wprowadzily innowaqe w % ogolu przedsigbiorstw)
Wyszczegolnienie
Liczba zatrudnionych
10-49 50-249 powyzej 249
Ogolem przemysl 14,6 32,7 60,7
Gornictwo 9,6 24,3 46,9
Przetworstwo przemyslowe 14,7 33,0 60,7
Wytwarzanie i zaopatrywanie w
energi§ elektryczn^, gaz, wod§ 11,3 30,3 63,4
Ogolem sektor uslug 12,5 25,0 47,7
Zrodlo: opracowanie wlasne, na podstawie sprawozdania GUS Dzialalnosc innowacyjna przedsigbiorstw w latach 2006-2008, Warszawa 2009, s . 1.
Badania GUS dowodzq takze dominacji innowacji procesowych w gornictwie, przy zachowaniu niskiego poziomu tej innowacyj- nosci Dane na temat struktury innowacji w gornictwie przedsta- wiono w tabeli 2
o s ta tn ie .in d b 14 4 ® + 2 0 1 2 -0 4 -2 6 11:2 0:3 4
-2008
Rodzaje innowacji wprowadzonych w gornictwie (w % ogolu przedsigbiorstw)
Wyszczegolnienie ogolem
nowe lub istotnie ulepszone
produkty
w tym nowe dla rynku
nowe lub istotnie ulepszone
procesy
Ogolem przemysl 21,3 15,5 9,3 17,0
Gomictwo 17,5 9,6 3,5 15,5
Ogolem sektor
uslug 15,6 10,3 6,3 12,3
Zrodlo: opracowanie wlasne na podstawie sprawozdania GUS Dziatalnosc innowacyjna przedsigbiorstw w latach 2006-2008, Warszawa 2009, s . 2 .
Innowacje produktowe w gornictwie wprowadza jedynie 9,6%
ogolu przedsigbiorstw . Przy czym, jedynie 3,5% to innowacje nowe dla rynku . Majy one zatem najczgsciej charakter nowych lub ulepszonych produktow, jedynie dla wprowadzajycego je przed
sigbiorstwa gorniczego, co podkresla bardzo nisky innowacyjnosc polskiej branzy gorniczej
Aktualne uwarunkowania rynkowe sy dla polskiego gornictwa wggla kamiennego wyjytkowo niekorzystne i zwiyzane sy przede wszystkim ze zmianami w unijnym prawie energetycznym. Do- kumentem, ktory zapoczytkowal proces kreacji unijnego prawa energetycznego byla Zielona Ksigga, zawierajyca strategig na rzecz zrownowazonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii16 . Rozsze- rzony wersjy tego aktu byl tak zwany Pakiet Energetyczny (Ener
gy Package), wytyczajycy nowy politykg energetyczny w Unii Eu-
16 Zielona Ksigga - Europejska strategia na rzecz zrownowazonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii, Kom isja W spolnot Europejskich, KOM (2006) 105, Bruksela, 8 03 2006 r
o s ta tn ie .in d b 15 4 ® + 2 0 1 2 -0 4 -2 6 11:2 0:3 4
1 6 ZARZ^DZANIE I EDUKACJA nr 80/2012 - styczen - luty
ropejskiej . Najwazniejsze postulaty, zawarte w tym dokumencie, okreslane jako „3x20"zakladajy ze do 2020 roku Unia Europejska powinna:
□ zwigkszyc efektywnosc energetyczny o 20%,
□ zwigkszyc udzial energii odnawialnej, w lycznym bilansie do 20%,
□ zredukowac emisjg dwutlenku wggla o 20%, z mozliwosciy zwigkszenia tej wartosci nawet do 30%, przy korzystnych uwa- runkowaniach zewngtrznych17.
W swietle powyzszego, zasadniczym czynnikiem, determinujy- cym funkcjonowanie gornictwa w Polsce, jest obecnie koniecznosc wypelniania zobowiyzan, wynikajycych z regulacji Unii Europejskiej, zawartych w Pakiecie Energetycznym Przy czym szczegolne znacze- nie ma ostatni z wymienionych postulatow, odnoszycy sig do emisji dwutlenku wggla . W tym zakresie przyjgto nastgpujyce ustalenia:
□ dla zrodel energii elektrycznej istniejycych oraz tych, ktorych budowg rozpoczgto przed koncem 2008 r ., wystypi stopniowo zwigkszajycy sig obowiyzek zakupu uprawnien do emisji dwu- tlenku wggla, od poziomu 30% w 2013 r . do 100% w 2020 r .,
□ dla nowych zrodel energii elektrycznej wystypi obowiyzek za- kupu uprawnien w 100%,
□ dla wytwarzania ciepla sieciowego, w obiektach elektroenerge- tyki i instalacjach wysokosprawnej kogeneracji, wytwarzajycych cieplo na potrzeby cieplownictwa, bgdy zapewnione bezplatne uprawnienia do emisji spalin,
□ w pozostalych obiektach wystypi obowiyzek nabywania upraw- nien dla wytwarzania ciepla sieciowego, wzrastajycy do 100%
w 2027 r .
Oznacza to, ze Polska otrzymala mozliwosc stosowania okre- su przejsciowego, w odniesieniu do obowiyzku zakupu przez jednostki energetyczne wszystkich uprawnien do emisji gazow
17 Por. J . Malko, H .W ojciechowski: Polityka Unii Europejskiej w zakresie rozwoju energetyki zero-em isyjnej, [w:] Uwarunkowania wdrozenia zero-em isyjnych technologii wgglowych w energetyce, pod red . M . Sciyzko, Instytut Chem icznej Przerobki Wggla, Zabrze 2007, s . 13-17.
o s ta tn ie .in d b 16 + • + 2 0 1 2 -0 4 -2 6 11:2 0:3 5
wego zapobiegnie eliminacji wggla z portfela paliw pierwotnych, co wplyngloby na oslabienie bezpieczenstwa energetycznego . Nie- mniej jednak przedstawione uregulowania wymuszajq jednocze- snie podejmowanie dzialan polegajqcych na znaczqcej redukcji emisji gazow cieplarnianych . Dzialania takie wiqzq sig z wprowa- dzeniem kompleksowych technologii usuwania dwutlenku wggla ze strumienia paliw, transportu do miejsc zdeponowania oraz skla- dowania . Technologie te sq okreslane mianem CO2 Capture and Sto
rage, w skrocie CCS .
Pelna realizacja pozytkow czystych technologii wgglowych wymaga scislej wspolpracy zarowno gornictwa, jak i energetyki, chemii, nauki oraz panstwa w popieraniu ich dalszego rozwoju i zastosowania18 . Jest to warunek konieczny wdrazania CCS, a tym samym utrzymania konkurencyjnej pozycji wggla kamiennego jako surowca, pokrywajqcego w gospodarce czgsc zapotrzebowa- nia na energig .
5. IDENTYFIKACJA ZRODEL RYZYKA
W PROCESIE WPROWADZANIA INNOWACJI TECHNOLOGICZNYCH
W PRZEDSI^BIORSTWACH GORNICZYCH
Najwigkszym problemem technologicznym, w procesie ogra- niczania emisji dwutlenku wggla, jest obecnie system usuwania i magazynowania CO2. Aktualnie wigkszosc technik opiera sig na usuwaniu dwutlenku wggla bezposrednio ze spalin19 . Mozliwe
18 Por. M.Sciqzko, J .Zuwala: Uwarunkowania dla rozwoju i wdrazania technologii zero-em isyjnych w energetyce, [w:] Uwarunkowania wdrozenia zero-em isyjnych techno
logii wgglowych w energetyce, pod red . M .Sciqzko, Instytut Chem icznej Przerobki Wggla, Zabrze 2007, s . 67.
19 W praktyce w yroznia sig trzy sposoby usuw ania dwutlenku wggla ze spalin:
po spaleniu (post-com bustion), przed spaleniem (pre-com bustion) oraz spalanie tleno- we (oxy-combustion) .
o s ta tn ie .in d b 17 + • + 2 0 1 2 -0 4 -2 6 11:2 0:3 5
1 8 ZARZ^DZANIE I EDUKACJA nr 80/2012 - styczen - luty
jest takze usuwanie dwutlenku wggla przed spalaniem Wowczas wggiel zgazowuje sig, a otrzymany gaz palny poddaje reformingo- wi. Trzeciy metody usuwania dwutlenku wggla, jest proces spala- nia w tlenie, ktory polega na doprowadzeniu tlenu wydzielonego z powietrza bezposrednio do kotla . Powstajy wowczas spaliny za- wierajyce glownie dwutlenek wggla oraz parg wodny, ktory mozna skondensowac i otrzymac strumien gazu o bardzo duzej koncen- tracji , gotowy do transportu i magazynowania20.
Aktualnie technologie wytwarzania energii elektrycznej i sepa- racji dwutlenku wggla sy rozwijane . Optymalizuje sig takze kon- cepcje elektrownii z i bez separacji dwutlenku wggla Pylowe boki nadkrytyczne, zasilane paliwem wgglowym, obiegi zintegrowane ze zgazowaniem wggla (IGCC) oraz kombinatowe uklady parowo- gazowe21 (NGCC) sy rozwijane w kierunku wyzszych sprawnosci energetycznych oraz nizszych jednostkowych nakladow inwesty- cyjnych . Pilne jest rowniez geologiczne rozpoznanie struktur od- powiednich do dlugoterminowego i bezpiecznego skladowania dwutlenku wggla
W ramach nowoczesnych technologii wgglowych opracowu- je sig takze rozwiyzania polegajyce na wykorzystywaniu synergii wgglowo-jydrowej . Zastosowanie reaktorow typu HTR (High Tem
perature Reactors) bazujycych na wykorzystaniu wggla kamiennego otworzy mozliwosci zasilania wielu procesow technologicznych wysokotemperaturowym cieplem procesowym Nowe, bezemi- syjne zrodlo ciepla ograniczy emisjg dwutlenku wggla i zwigkszy mozliwosci przetwarzania wggla w procesach chemicznych22.
Wprowadzenie kazdej z opisanych powyzej innowacji, w zakre- sie ograniczania emisji dwutlenku wggla, narazone jest na wiele
20 Por. M.Sciyzko, K. Dreszer, T.Chmielniak: Skutki techniczno-ekonomiczne usu
w ania i skladowania dwutlenku wggla dla wytwarzania, op . cit. , s . 42 .
21 Szerzej: M .Sciyzko, T. Chmielniak: Zero-em isyjny kom pleks energio-chem iczny - unikalny przyklad dzialania proekologicznego wykorzystujqcego wggiel kamienny, [w:]
Szkola Eksploatacji Podziem nej, Krakow 2010, s . 36-50.
22 Szerzej: L . Pienkowski, Reaktory jqdraw e typu HTR jako skondensowane zro
dlo ciepla. W strong synergii wgglowo-jqdrowej, [w:] Szkola Eksploatacji Podziemnej, Krakow 2010, s. 33-36. Zob . tez: S . Taczanowski: W ykorzystanie wggla w symbiozie z energiq jqdrowq, [w:] Szkola Eksploatacji Podziem nej, Krakow 2010, s. 73-86.
o s ta tn ie .in d b 18 + • + 2 0 1 2 -0 4 -2 6 11:2 0:3 5
#
o sta tn ie .in d b
towano na rysunku 2 .
Rysunek 2. Zrodla ryzyka w procesie wprowadzania innowacji w przedsigbiorstwach gorniczych
Picture 2. Sources of risk in innovation in mining enterprises
OBSZAR PRAWNY
B rak uregulow an innow acyjnosci w Praw ie g eologicznym i gorniczym B rak rozw i^zan system ow ych wspieraj^cych innow acyjnosc
w gom ictw ie B rak u regulow an dotycz^cych w spolpracy m i^dzysektorow ej
w zakresie CCS B rak uregulow an partnerstw a
publiczno-pryw atnego, m og^cego stanow ic fm ansow e
w sparcie dla innow acji
OBSZAR SRODOWISKOWO- TECHNOLOGICZNY R osn^ca presja na ograniczenie
em isji C 0 2 W strzym anie prac badaw czo-
rozw ojow ych nad czystym i technologiam i w^glowym i Rozw oj altem atyw nych w stosunku do w ^gla m etod zaspokajania zapotrzebow ania
na energi^ elektryczn^
OBSZAR EKONOMICZNO-
SPOLECZNY B rak w sp arcia finansow ego dla
innow acji w gom ictw ie P rotesty spoleczne przeciw ko
w prow adzeniu synergii w^glowo-j ^drowej N iski poziom w iedzy i edukacji
w zakresie innow acji w gom ictw ie Starzenie si? z atog zakladow
gorniczych
ZRODLA RYZYKA SYSTEMATYCZNEGO
PROCES WPROWADZANIA INNOWACJI TECHNOLOGICZNYCH
poszukiw anie now ych idei i pom yslow
selekcja koncepcji
opracow anie i testow anie w ybranych koncepcji
analiza finansow a zam ierzen
Y l
w ybor i w drozenie ostatecznego w ariantu
PROCES WPROWADZANIA INNOWACJI TECHNOLOGICZNYCH
brak zaplecza B+R, tradycyjne po dejscie do
procesow zarz^dzania, brak dosw iadczen
w zakresie CCS, niech?c p racow nikow do
zm ian
w ybor koncepcji niedostosow anej do zasobow geologicznych, w ybor koncepcji niedostosow anej do posiadanego
zaplecza technicznego
ograniczone m ozliw osci testow ania z uw agi n a skal?
innow acji, brak specj alistycznych
laboratoriow
trudna sytuacja finansow a
polskich przedsigbiorstw
gorniczych, brak kapitalu na
realizacj?
zam ierzen innow acyjnych i
inw estycyjnych
w ybor niew tasciw ej
koncepcji, niepow odzenie
fazy w drozeniow ej z
przyczyn m aterialnych lub bl§dow personelu, niezrealizow anie celow innow acji
ZRODLA RYZYKA SPECYFICZNEGO
Zrodlo: opracowanie wlasne.
2 0 1 2 -0 4 -2 6 1 1:20:35
2 0 ZARZ^DZANIE I EDUKACJA nr 80/2012 - styczen - luty
6. WNIOSKI
Proces wprowadzania innowacji w polskich przedsigbiorstwach gorniczych23 obarczony jest licznymi zagrozeniami o charakterze wewngtrznym. Zrodla ryzyka, tkwiyce we wngtrzu tych przedsig
biorstw, zwiyzane sy przede wszystkim z trudny sytuacjy finansowy.
W ostatnich latach podmioty te charakteryzuje wysoki poziom zadlu- zenia i niska zdolnosc do generowania dodatnich wynikow finanso- wych . Brak dostgpu do dodatkowych zrodel finansowania, stanowi podstawowe zrodlo ryzyka specyficznego w procesie wprowadza- nia innowacji Nie bez znaczenia jest takze brak lub niedostateczne wyposazenie w nowoczesne zasoby rzeczowe Proces wprowadza- nia innowacji utrudnia rowniez bardzo slabo rozwinigta sfera B+R24.
Ponadto wdrozenie CCS juz w fazie testowania wymaga ogromnych nakladow inwestycyjnych przeznaczanych na tworzenie pelnoskalo- wych obiektow demonstracyjnych . Niemozliwe jest w tym przypad- ku niskokosztowe rozpatrywanie innowacji jedynie w warunkach laboratoryjnych, co silnie oddzialuje na wzrost ryzyka innowacji25.
Zagrozenia o charakterze specyficznym tkwiy rowniez w zaso- bach niematerialnych przedsigbiorstw gorniczych Niechgc pra- cownikow gornictwa wggla kamiennego do zmian oraz tradycyjne podejscie do zarzydzania i zbiurokratyzowanie przedsigbiorstw gorniczych, stanowiy powazne zagrozenie dla procesu wprowa- dzania innowacji. Zrodlem ryzyka jest w tym przypadku takze brak odpowiedniej wiedzy, doswiadczenia i wyksztalcenia pra- cownikow przedsigbiorstw gorniczych .
Przedstawione powyzej zrodla ryzyka zostajy wzmocnione przez oddzialywanie otoczenia polskich przedsigbiorstw gorni-
23 Przedsigbiorstwa, ktore tworzy w Polsce branzg gorniczy to: Kom pania W gglowa S . A . , Jastrzgbska Spolka W gglowa S . A . oraz Katow icka Grupa Kapitalowa S A W szystkie w ym ienione spolki sy w lasnosciy Skarbu Panstw a
24 Szerzej: L .Gustavsson, S . Laestadius: From grounded skills to creativity: on the transformation o f m ining regions in the knowledge economy, „Journal of Industrial Relations", Vol . 48, No . 5/2006, s . 619-631.
25 Szerzej: B .O'Regan, R. M oles, Investm ent decisions o f international m ining firms:
policy approaches, ,,Sim ulation", Vol. 78, No . 6/2002, s . 362-379.
o s ta tn ie .in d b 2 0 4 ® + 2 0 1 2 -0 4 -2 6 11:2 0:3 5
Izabela Jonek-Kow alska - ZRODLA RYZYKA W PROCESIE... 2 1
czych . Zagrozeniem w obszarze prawnym jest brak uregulowan or- ganizacyjnych i finansowych wprowadzania CCS . Zrodlem ryzyka systematycznego jest takze otoczenie srodowiskowo-technologicz- ne . Rozwoj alternatywnych metod pozyskiwania energii oraz dal- sza presja na obnizenie emisji CO2 mogy przyczynic sig do zaha- mowania, a nawet fiaska prac badawczo-rozwojowych i wdrozen CCS . Dodatkowe zrodla ryzyka systematycznego generuje takze obszar ekonomiczno-spoleczny Powaznym zagrozeniem jest brak programow finansowych, wspierajycych innowacyjnosc w gornic- twie . Brak nowoczesnych systemow edukacji dla gornictwa, sta- rzenie sig zalog przedsigbiorstw gorniczych i postrzeganie branzy jako schylkowej, to rowniez istotne czynniki ryzyka w procesie wprowadzania innowacji w przedsigbiorstwach gorniczych Nie bez znaczenia dla tego procesu sy takze opory spoleczne, szczegol- nie silne dla synergii wgglowo-jydrowej
LITERATURA
1. Ahmed A ., Kayis B ., Amornsawadwatan S . : A review o f techni
ques for risk management in projects, ,,Benchmarking . An Interna
tional Journal", Vol . 14, No . 1/2007.
2 . Arrow K.J . : Eseje z teorii ryzyka, PWN, Warszawa 1979.
3 . Bizon-Gorecka J . : Problemy zarzqdzania ryzykiem w systemie pro- dukcyjnym, „Przeglyd Organizacji", 6/1998.
4 . Bizon-Gorecka J . : Strategia zarzqdzania ryzykiem w organizacji go- spodarczej, „Przeglyd Organizacji" 1/2001.
5 . Bula P . : Zarzqdzanie ryzykiem w jednostkach gospodarczych. Aspekt uniwersalistyczny, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Krakow 2003
6. Bielski I., Przebieg i uwarunkowania procesow innowacyjnych, Biblioteka Menedzera i Sluzby Pracowniczej, Zeszyt 187/2000, Oficyna Wydawnicza Osrodka Postgpu Organizacyjnego Sp z o o , Bydgoszcz 2000
7. Carolan M . S . : The precautionary principle and traditional risk as
sessment, ,,Organization&Environment", Vol. 20, No .1/2007.
o s ta tn ie .in d b 21 2 0 1 2 -0 4 -2 6 11:2 0:3 5
8 . Dziaialnosc innowacyjna przedsigbiorstw w latach 2006-2008, Glowny Urzyd Statystyczny, Warszawa 2009.
9 . Gustavsson L ., Laestadius S . : From grounded skills to creativity:
on the transformation o f mining regions in the knowledge economy,
„Journal of Industrial Relations", Vol.48, No . 5/2006.
10. Holt R. : Risk management: The talking cure, O rganization", Vol. 11, No .2/2004.
11. Jgdralska K. : Zachowania przedsigbiorstw w sytuacjach niepewnych i ryzykownych, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, 1992.
12 . Kaczmarek T. T. : Ryzyko i zarzqdzanie ryzykiem. Ujgcie interdyscy- plinarne, Difin, Warszawa 2007.
13 . Lobejko S . : Systemy informacyjne w zarzqdzaniu wiedzq i innowa- cjq w przedsigbiorstwie, Wydawnictwo Szkoly Glownej Handlo- wej, Warszawa 2005
14 . Luczak M . : Ryzyko i kryzys w zarzqdzaniu przedsigbiorstwem, Wyzsza Szkola Ekonomiczna, Warszawa 2003
15 . Malko J ., Wojciechowski H. : Polityka Unii Europejskiej w zakresie rozwoju energetyki zero-emisyjnej, [w:] Uwarunkowania wdroze- nia zero-emisyjnych technologii wgglowych w energetyce, pod red . M . Sciyzko, Instytut Chemicznej Przerobki Wggla, Zabrze 2007.
16. Nahotko S. : Ryzyko ekonomiczne w dziaialnosci gospodarczej, Oficyna Wydawnicza Osrodka Postgpu Organizacyjnego Sp z o o , Bydgoszcz 2001
17. O'Regan B ., Moles R ., Investment decisions o f international mi
ning firm s: policy approaches, ,,Simulation", Vol. 78, No . 6/2006.
18 . Osiatynski L . : Problem kwantyfikacji ryzyk w handlu zagranicznym - cz.I, „Wiadomosci Ubezpieczeniowe", 1/1963.
19 . Pienkowski L . : Reaktory jqdrowe typu HTR jako skondensowane zrodio ciepia. Wstrong synergii wgglowo-jqdrowej, [w:] Szkola Eks- ploatacji Podziemnej, Krakow 2010
20 . Richardson J . G. : Uncertainty, the critical basis o f risk management, ,,Foresight", Vol. 11, No . 6/2009.
21. Samecki W . : Ryzyko i niepewnosc w dziaialnosci przedsigbiorstwa przemysiowego, PWE, Warszawa 1967
22 . Sawicki K . : Rola rachunkowosci i audytu finansowego w zarzqdza
niu przedsigbiorstwem prowadzqcym dziaialnosc w warunkach ryzy-
o s ta tn ie .in d b 2 2 2 0 1 2 -0 4 -2 6 11:2 0:3 6
Izabela Jonek-Kow alska - ZRODLA RYZYKA W PROCESIE... 2 3
ka, [w:] Rachunkowosc zarzqdcza a ryzyko dziaialnosci gospodarczej, pod red E Nowaka, Wydawnictwa Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wroclawiu, Wroclaw 2007.
23 . Sciyzko M ., Chmielniak T. : Zero-emisyjny kompleks energio-che- miczny - unikalny przykiad dziaiania proekologicznego wykorzy- stujqcego wggiel kamienny, [w:] Szkola Eksploatacji Podziemnej, Krakow 2010 .
24 . Sciyzko M ., Dreszer K ., Chmielniak T. : Skutki techniczno-ekono- miczne usuwania i skiadowania dwutlenku wggla dla wytwarzania, [w:] Uwarunkowania wdrozenia zero-emisyjnych technologii wg- glowych w energetyce, pod red . M . Sciyzko, Instytut Chemicznej Przerobki Wggla, Zabrze 2007
25 . Sciyzko M ., Zuwala J . : Uwarunkowania dla rozwoju i wdrazania technologii zero-emisyjnych w energetyce, [w:] Uwarunkowania wdrozenia zero-emisyjnych technologii wgglowych w energetyce, pod red M Sciyzko, Instytut Chemicznej Przerobki Wggla, Za- brze 2007.
26 . Taczanowski S . : Wykorzystanie wggla w symbiozie z energiq jqdro- wq, [w:] Szkola Eksploatacji Podziemnej, Krakow 2010 .
27. Tchankova L.: Risk identification - basic stage in risk management, ,,Environmental Management and Health", Vol. 13, No . 3/2002.
28. Uwarunkowania wdrozenia zero-emisyjnych technologii wgglowych w energetyce, pod red . M . Sciyzko, Instytut Chemicznej Przerob- ki Wggla, Zabrze 2007
29 . Williams C . A . Jr . , Smith M . L . , Young P . C . : Zarzqdzanie ryzykiem a ubezpieczenia, PWN, Warszawa 2002.
30 . Winch G . M ., Maytorena E . : Making good sense: assessing the qu
ality o f risky decision-making, ,,Organization Studies", Vol. 30, No . 2-3/2009.
31. Winkler D: Innowacyjnosc technologiczna jako element poprawy konkurencyjnosci przedsigbiorstw, [w:] Zarzqdzanie innowacja- mi w przedsigbiorstwie, pod red S Lachniewicza, A Adamiuk i M . Matejuna, Monografie Politechniki Lodzkiej, Lodz 2008.
32. Zielona Ksigga - Europejska strategia na rzecz zrownowazonej, kon- kurencyjnej i bezpiecznej energii, Komisja Wspolnot Europejskich, KOM (2006) 105, Bruksela, 8.03.2006 r .
o s ta tn ie .in d b 2 3 2 0 1 2 -0 4 -2 6 11:2 0:3 6
