Władysław POKRYWKA
METRYKA W „PASCHALE CARMEN" S E D U U U S Z A (na przykładzie księgi H)
Sedułiusz jest poetą chrześcijańskim z 1. poł. V w iekuj Znał dobrze litera- turę kłasyczną opierając się niejednokrotnie na wzorach antycznych. Ulubio nym jego poetą był Wergiliusz, którego naśladował bardzo często także w metryce. Świadczą o tym następujące przykłady z II księgi Pnsc/ta/e carmen:
Sedułiusz:
5a/ve, sancta parens, ertuca puerpera regem (Ił 63)
Wergiliusz:
Sa/ve, sartcte parenst /terum saEete recept/ (Aenets V 80)
Sedułiusz:
/nęue tuos, pafr/arcAa, s/nus; a/ /aeva ma/orum (II 296)
Wergihusz:
kac ifer E/ys/um nob/s; a/ /aeva ma/oraa! (Aen. VI 542)^
Sedułiusz naśladował wzory starożytne zarówno pod względem techniki wersyfikacyjnej, jak i miary wierszowej. Dbał o poprawną formę w rozmie szczeniu daktyli i spondejów w heksametrze. Idealny był taki wiersz, w którym zachodziła równowaga między tymi stopami, tzn. gdy dwie stopy były daktyla mi, a dwie spondejami, przy czym kolejność ich była raczej obojętna. Na 300 heksametrów w II księdze Pa^c/ta/e carmen równowaga ta występuje w 144 wierszach:
' Por. M. Cytowska - H. Szelest, Literatura rzymska - Okres cesarstwa - Autorzy c/irzesc/- jartscy, Warszawa 1994,310-312; Sedułius Caelius, Opera omma - t/z/e/a wszystk/e. Tekst /acmsko- po/sk/, przełożył wstępem i komentarzem opatrzył ks. H. Wójtowicz, Lubtin 1999 ss. 454; s. 5-71 (wstęp z bogatą bibliografią). Tekst łaciński wg wyd. J. Huemera: Set/u/u Opera orurt/a, CSEL 10, Vindobonae 1885.
Por. Vergiłius, Ec/ogae V 39 = Sedułius, Eascka/e carmen II 28; Vergiłius, Ceorg/ca 1 122 = Sedułius, Eascka/e carmen I I 177.
16 Sera ilcef, yew fara/oref iówgawfpae p e r aeyawf, 75 Grawdia sói/lclfiś perfarbawf wawfia dicfls,
194 Terra pedaw! iócas esf, paćw! wal/as cer/nf ef ocwwis,
Liczba wierszy, w których zachodzi przewaga daktyli lub spondejów jest mniej więcej równa i waha się w granicach 70 heksametrów jednych i drugich. Oto przykłady:
58 Obsihl! exigaiś b a b a# yeiawawa pawwis;
227 Sawgalś aiaf sec/ /awia facćws, baraA p ae cc/aigcws, 243 Teclf ac/bpflv<?s cceiesflś graba wafos.
W siedmiu heksametrach występują same daktyle:
172 fo c e PafriS fripilcf D eas ejc rafiowe p ro b afar 245 Sawcfl/lcaf, wisi córcie pló, wisi pectore casfo
Spondeje same występują tylko w dwóch wierszach biorąc pod uwagę pierwsze cztery stopy. Oto one:
148 Parfó reddawfar wafó, w!óx praedccaf agwas
Sądzę, że w powyższym wierszu przez spondeje poeta chciał nam powie dzieć coś bardzo ważnego. Mamy tutaj zapowiedź przyjścia Syna Bożego, który zgładzi grzechy świata:
190 Qaawfaw! peryersas, fawfaw! peryersa /ocafas:
Spondeje w powyższym wierszu podkreślają obłudę i przewrotność szatana, który sam będąc złym, innych namawia do złego.
Dużą grupę u Seduliusza stanowią wiersze z cezurą po piątej półstopie jako główną, i siódmej półstopie jako poboczną. Oto przykłady:
20 AT p ląs i/le safor # calpas / igwoscere pro?wpfas 140 Moyif babere wtoras? /7 asas / rwalore iayewfa 283 Perdifiowis arwaf, / / D eas bawc, / yirfafis awfafor,
Spora grupa wierszy posiada cezurę główną po penthemimeres, a poboczną po czwartej stopie (d/czeresM baco/ica), używaną głównie w heksametrze buko- łicznym^. Oto przykłady:
70 7awc p ria s Igwarls /7pasforlbas / dle creafas 211 Credidif iw praeceps/ybcrrescere, /wfcudwfa sawfwfi 276 Tradere cow/esfbw / / forforibas, / iwc?ae /eroci
Występują również wiersze z cezurą po piątej półstopie plus po czwartym trocheju:
63 So/ve, MMCfa porern, / e/ttxa / p u erpera regewt, 132 Praesens eraf, / <?M< Mwcta / pertca/a tem per
Pokaźną grupę stanowią wiersze z cezurą po trzeciej i siódmej półstopie. Oto przykłady:
1 E iptderaf / prMKogentfMtn / saevMs:wM^ angMM 113 Moi/e pectzs, /frep id ae^tte ^ocaa; / saa pigwera /efae 291 /gHM agals, / /u/rten feaehrls, / Concordia 6edĆ!
Cezurę w powyższym wierszu wyznacza interpunkcja. U Seduiiusza wystę puje cezura również tyłko po piątej półstopie. Poeci starożytni raczej unikałi tego typu cezur. Oto przykłady:
67 Gaadia /nafrćs ha 6 en! / / ca/a oirgindafżs honore 153 F anddar et p ro p rian t /ż non ob/a^cata ^erenant
Mamy także wiersze z cezurą tyłko po siódmej półstopie (/tep/tf/tewumeras), co było bardzo rzadkim zjawiskiem w poezji łacińskiej . Oto przykład:
101 /a frip/tci tdrfufe std. / Tanc cae/ifas dh
Cezurę powyższą wyznacza również interpunkcja.
Ścisłe z cezurą po panf/tamimere^ wiąże się prawo Marxa$, które w okreś lonych warunkach reguluje szyk wyrazów po tej cezurze. Mówi ono, że wyraz jednozgłoskowy długi /-/ lub wyraz pyrrychiczny /" "/, który w szyku prozaicz nym powinien stać przed wyrazem spondeicznym, w heksametrze po penthe- mimeres stoi po wyrazie spondeicznym.
Seduliusz tylko w 15 heksametrach przestrzega tego prawa:
85 Neg/egM et regt regant taa regna ntinarls 208 O <yuant caeca gerit a igro sab pectore corda
Ale mamy także wiersze zbudowane niezgodnie z prawem Marxa:
82 Sicnf adorandant, ^aent fractat /ra a d e necandant.
Klasyczny heksametr podlegał surowym prawom w zakresie stosowania ilości i jakości elizji: pewne miejsca nie dopuszczały elizji w wierszu albo dopuszczały ją rzadko. Najchętniej występowała elizja w drugiej arsie i czwar tej tezie. Najbardziej unikano jej w pierwszej arsie i szóstej tezie. Poeci antyczni unikali także elidowania samogłoski długiej lub dwugłoski przed krótką (prawo Haupta). W zakresie stosowania elizji przestrzega nasz Autor raczej zasad
U Wergiliusza cezura po siódmej tylko półstopie występuje tylko w trzech heksametrach (zob. Aen. H 549).
' Por. F. Marx, Mc/osnche and baccheMche Wort/brmen in der ferskanst der Griechen and Romer, „Abhandlungen der Sachsischen Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Kiasse" 37(1922) H. 1. s. 198.
występujących w poezji klasycznej, a odstępstwa są tu minimalne. Na 300 heksametrów w II księdze, w 32 wierszach występują elizje:
a) elizja samogłoski krótkiej przed krótką:
239 G er/aaaaa: fractar/e/ odta/a, sed spuftas tgae
b) elizja samogłoski krótkiej przed długą:
69 & da sta/e/ ejce/ap/o p /a c a d d /e?w aa CArdto
c) ełizja samogłoski długiej przed długą:
34 Po&Ht d o w b / et veterM /aacataa! depoaere carals.
d) elizja spółgłoski „m" z poprzedzającą samogłoską:
114 lVe<yaaya/a?n/et pacaas tłap/eat hatadha^ auras:
W kilku wierszach poeta zastosował ełizję samogłoski długiej łub dwugłoski przed krótką, czego unikali poeci doby augustowskiej:
107 P rg /o / ad; de/a^a/a se cowperd, t/apta^ d aa!
W trzech heksametrach występuje zjawisko aferezy, która ma zastosowanie w ostatniej stopie:
97 C ar tria J o n a tam ea? g ao aia at ^pes ałajcdaa v:'tae /e/M
W wielu heksametrach u Seduliusza spotykamy przed cezurą po piątej półstopie wyraz kończący się:
a) jambem /" -/, np:
20 N d pdts d/e satór / ca/pas tgao^cere pro/apfas, 141 SeA: ^aast /ajtra gereas / p/ac:da?a /o rd aals a d a a d a /a
b) spondejem /— /. np.:
27 C a/pa dedd a:drtea:, / ptetas daret tade sa/ate?a 204 /ap tg er e ^aatałd / ddapsas /adere tecto.
c) anapestem /" " -/, np.:
22 Q aae^ae Deo ^7/adls / idveas adstaret /wago
W jednym wierszu przed monosylabą w cezurze po piątej półstopie spoty kamy wyraz pyrrychiczny:
194 7erra pe d a a t Mcas e^, / gae?a a a d a s cerad et o w a d
W poemacie Seduliusza koniec stopy zbiega się z końcem wyrazu głównie w stopie pierwszej, czwartej i piątej, zgodnie z praktyką starożytnych poetów, u których stopa mogła kończyć wyraz w podwójny sposób:
a) daktylicznie - np. córpóra b) spondeicznie - np. tantó Oto przykłady:
12 Ceraere aowgealos a/lra /e/iciler aawo^
132 Pralsem CAriMw eral, ^ a l saacla perlca/a semper 251 Tempóra saccerławl, <?Mia wescfl tempas Aabere
W pięciu wierszach Sedułiusz wprowadza postać amfibrachu czego raczej unikano przed cezurą po piątej półstopie^. Oto przykłady:
140 Mota! habere m o rw ? a !a ! m alore łażenia 200 Tenyiie vó/żilŁM /lam o /rag;7; coa/;<7ere M /o ,
Zgodnie z regułą zasad metrycznych, poeta stosuje także formy anapes- tyczne w pierwszej, drugiej i trzeciej tezie:
51 -Sporna? ovaw? lAa/amó, Jbrm a speciosw am oeaa 52 Prac /HaS hom m am , cala^ ra b a n ie /ig a ra 199 7er je^e ablo/lew aaim b perslare saperbo.
Tu i ówdzie pojawiają się wyrazy pięciozgłoskowe w określonych pozy cjach, np. przed cezurą:
293 DtMOcfafa ma/ls / / Jenlram ęalc am ^ae aeces^e es!,
i po cezurze:
246 7/1 m eream ar eam / / ao s .sanca/icare eo/eabo,
W zakończeniach heksametrów Sedułiusz zbłiżył się do ideału. Na 300 wierszy omawianej II księgi w 297 heksametrach znajdują się dwu- łub trzyz- głoskowe wyrazy na końcu wiersza, a przycisk wierszowy w dwóch ostatnich stopach zgadza się z akcentem wyrazowym. Jeśłi ostatni wyraz wiersza jest dwuzgłoskowy, wyraz przedostatni kończy się daktyłem / 5 " " / 6 ^ / np.:
10 Coepl! orlgo, perli c/abem ^ae a semme sampsll. 282 De/:closa se^aeas /axas e! gaacHa 6/aabae
Jeśłi natomiast wyraz ostatni jest trzyzgłoskowy to przedostatni kończy się trochejem / 5 " / " 6 - /, np.:
17 V;!a hreris mTa/ esse 4!a eam /m e 4o/erel? 143 /Vaae Papllsla p o le w ul vań! ab am ae /oAaaaes, 217 WclorM /ag i! ora gemem. Tanc hósle repalso
Seduliusz ponadto zgodnie z praktyką poetów antycznych sporadycznie stosuje:
a) synkopę - w zakresie deklinacji jak i koniugacji, głównie ze względów metrycznych:
205 Mtwt ^crjptara 4<?cef 4e te twaatlajse (zatw. atawrlaptMe) Toaawtea! 272 7Vecfa7tar a /te rta ^ ;o /p e re parc/a (zata. ptwca/aj wegetwas;
b) formy oboczne, np.:
104 /a patrtaat reeftere (za/a. ret/teraat) saaat. Sic nos <yaot?ae Mactaat
c) muta cum iiquida Sedułiusz traktuje krótko łub długo, stosownie do potrzeb metrycznych wiersza:
234 Sic t/tceas.* orate patreat, 6apttra:ate aostraat,
Sedułiusz znał więc dobrze zasady prozodii łacińskiej, a wykroczenia w tym zakresie można by usprawiedliwić przykładami poetów antycznych. Poeta traktuje krótko przedostatnią syiabę gen. sing. przymiotników zaimkowych totus, ałter, np.:
272 Atecttarar aiferiics si .so/pere et fincia aegeatar:
Autor uzależniał iłoczas końcowego -o, które w wyrazach łacińskich jest zasadniczo długie, a także końcowego -i w zaimkach osobowych mihi, tibi, jedynie od wymogów metrycznych wiersza, np.:
120 JVoa rata?; prtałospae necatM pagttas et aatieas 127 Qats ft2a taac iawió, ceraeatt taiia seasas? 220 Prottaay ergó ptros ex pi?catorii<tcs apto^
Iłoczas imion własnych nałeży uznać za poprawny, a uchybienia w tym względzie nie mogą stanowić argumentu przeciw. Na swobodne traktowanie iłoczasu imion własnych pozwalali sobie nawet wzorowi poeci rzymscy?. W heksametrze Seduliusza uderza wielka ilość rymów:
82 Stcat adoraaJaat, <?aeat tractat /raat/e aecąaęjata. 86 Ae taatea tasaap careaat taa aoattaą Jacto 161 GargttM et proprtM sacrap/t /7aa!taa taetahrM.
Jedną z cech artyzmu poematu jest aliteracja. Seduliusz oszczędnie korzys ta z tego rodzaju środka artystycznego. Oto przykłady:
61 Mon captt aa/a pot;, paert/t ta corpore p/eaas 100 Seatper at/est ^eatper^ae/att ^etaper^ae raaaeittt 231 Qata ettaat celereat capteay coa/erre M/ateat
Reasumując powyższe rozważania heksametr Seduliusza należy uznać za poprawny. Odstępstwa są minimalne i mieszczą się w kanonie wykroczeń wytrawnych poetów doby augustowskiej.
DE CAELII SEDULII ARTE METRICA (Argumentum)
Caelius Sedulius, qui saeculo quinto post Christum natum vitam degebat, et metris et arte versificandi poetas antiquos, praecipue vero Publium Vergilium Ma ronem in opere suo Carwew Pa^cAa/e quod inscribitur imitabatur. Apud Sedulium plerumque semiquinaria caesura ut prima et semiseptenaria ut secunda conspici possunt. Multis versibus pedes aequo numero, id est duo dactyli et duo spondei. occurrunt. Tum syncopis, cum elisionibus, cum formis parallelis, denique litteris mutis cum liquidis iunctis modice utitur. Sedulius in syllabarum quantitate saepe labitur: in eius poemate plures versus consonantes deprehenduntur.
