A C T A U N IV E R S IT A T IS L O D Z IE N S IS
FO LIA O EC O N O M IC A 165 23-39 2003
(Acta Univ. Lodz, Folia oecon.)
Jadwiga Florczak-Byw alec*, Iwona K ukulak-D olata**
P R Z E S T R Z E N N E Z R Ó Ż N IC O W A N IE B E Z R O B O C IA W P O L S C E
1. UWAGI W STĘPN E
A n a liza o bejm uje d w a asp e k ty p rz estrzen n eg o z ró żn ico w a n ia b e z ro -bocia. Pierwszy to zróżnicow anie w edług w ojew ództw , drugi w edług m iej-sca zam ieszkania, a więc w przekroju m iasto - wieś. Z a podstaw ę przy-ję to inform acje dotyczące bezrobocia rejestrow anego w urzędach pracy
(przekrój w ojew ódzki) o ra z wyniki b ad ań aktyw ności ekonom icznej lu -dności (m iasto - wieś) w o statnich kw artałach 1999 i 2000 r. Przyjęty • okres w ynika ze zm ian w podziale adm inistracyjnym k raju od 1 stycznia
1999 ro k u . B adania aktyw ności ekonom icznej ludności (B A E L ) nie za-- w ierają w szystkich interesujących nas inform acji w p rzekroju w ojew ódz-* kim , stąd konieczność k o rzy stan ia z drugiego źró d ła inform acji o rynku
д л
РгасУ-2. B EZR O B O TN I W EDŁUG W O JE W Ó D Z T W
Z jaw isko jaw nego, rejestrow anego bezrobocia w ystępuje w Polsce od po cz ątk u lat 90. W iąże się je bezpośrednio z procesem tran sfo rm acji, ale jeg o natężenie było zróżnicow ane w ciągu o statn ich 12 lat. W początkow ym okresie rosło d o 1993 r., po czym sukcesyw nie m alało na skutek ożyw ienia
* D r, starszy wykładowca w K atedrze Polityki Ekonomicznej UŁ. ** D r, adiunkt w K atedrze Polityki Ekonomicznej UŁ.
gospodarczego. W ro k u 1999 nastąp ił ponow ny w zrost bezro b o cia i trend ta k i utrzym uje się do chwili obecnej.
W ro k u 2000 liczba zarejestrow anych b ezrobotnych w urzędach pracy u k ształto w a ła się na poziom ie 2 702,6 tys. i była wyższa o 15% w sto su n k u d o 1999 r. M im o w zrostu tej wielkości nie został przekroczony najw yższy poziom bezrobocia z poprzedniej dekady (tj. z 1993 r., w którym liczba bezro b o tn y ch w ynosiła 2889,6 tys.).
C h ara k te ry sty czn ą cechą polskiego ry n k u pracy jest jego zró żn ico w a-nie w układzie przestrzennym . Z najduje to odzw ierciedlea-nie w liczbach bezw zględnych i w poziom ie stó p bezrobocia. W 1999 r. w skaźniki d y n a -m iki bezrobocia były we w szystkich w ojew ództw ach o p ró c z w ielkopols-kiego wyższe niż w 2000 r. W ro k u tym najwyższe przyrosty liczby bez-ro b o tn y c h o bserw ow ano w w ojew ództw ie śląskim (40,0% ), m ało p o lsk im (3 8 ,2 % ), lu b u sk im (3 7 ,2 % ), a najn iższe w w ojew ó d ztw ie p o d la sk im (15,9% ) i w arm ińsko-m azurskim (19,2% ). N a to m ia st w 2000 r. bezrobocie najszy b ciej ro sło w w ojew ó d ztw ie w ielk o p o lsk im (4 7 ,7 % ) i śląskim (23,5% ), a najsłabiej zaś w w ojew ództw ie lubuskim (7 ,8 % ) i podlaskim (8,8%).
W zro st b e z ro b o cia w ciągu o sta tn ic h d w óch la t był sp o w o d o w a n y w ielom a czynnikam i, takim i jak:
- napływ na rynek p racy osób z tzw. wyżu dem ograficznego, - słabsze tem po w zrostu gospodarczego,
- restry k cy jn a po lity k a m o n e ta rn a i budżetow a,
- przyjm ow anie statu su b ezrobotnego z pow odu o p łacan ia przez państw o składki n a ubezpieczenie społeczne,
k o n ty n u a c ja procesu restrukturyzacji niektórych dziedzin g o sp o d ark i (g órnictw o, koleje państw ow e),
- re fo rm a system u ośw iaty, ochrony zdrow ia.
W w yniku w ym ienionych czynników sto p a bezrobocia osiągnęła n a koniec 2000 r. 15,0% i była wyższa o 4,6 p unktu procentow ego w porów naniu d o 1999 r. N a koniec b ad an eg o okresu w 10 w ojew ództw ach przekroczyła poziom 15,0% . N ajw yższe jej w artości o d n o to w an o w w ojew ództw ie w a r-m iń sk o -r-m azu rsk ir-m (24,5% ), lubuskir-m i zach o d n io p o r-m o rsk ir-m (po 20,5% ), a najniższe w w ojew ództw ie m azow ieckim (11,1% ) i m ało p o lsk im (11,9% ). (tab. 1). D a n e te ponow nie w skazują, że proces dezaktyw izacji zaw odow ej n astęp o w ał z różnym natężeniem we wszystkich w ojew ództw ach, co sp o w o -d o w ało -dyw ersyfikację stopy bezrobocia w ukła-dzie tery to rialn y m . W y-daje się, że proces ten w ciągu o statn ich dw óch lat został ograniczony. Nie jest to je d n a k efekt prow adzonej polityki na lokalnych rynk ach pracy. Z o stało to sp o w odow ane zm ianą podziału adm inistracyjnego Polski. U w zględniając sta ry p o d ział n a w ojew ództw a i o d p o w iad a ją ce m u sto p y b e z ro b o cia
z 1998 r. obserw ujem y, że jest znaczna różnica m iędzy najw yższym jej poziom em (20,5% dla w ojew ództw a słupskiego), a najniższym (2,6% dla w ojew ództw a w arszaw skiego)1. R óżnica jest praw ie o śm io k ro tn a, podczas gdy now y p o d z ia ł ad m in istracy jn y znacznie zm niejsza te d y sp ro p o rc je przestrzenne, co m o żn a zaobserw ow ać w tym sam ym 1998 r., w którym ró ż n ic a m iędzy najw yższym a najniższym poziom em sto p y b e z ro b o c ia w ynosi niewiele p o n ad 2,5 raza. Z jaw isko to utrzym uje się na zbliżonym poziom ie w ciągu o statn ich dw óch lat. Z m ian a granic w ojew ództw sp o w o -d o w a ła więc tylko spłaszczenie stó p bezrobocia. W -dalszym ciągu są gm iny, p ow iaty, w któ ry ch bezrobocie m a swój przestrzenny w ym iar. R easum ując m ożem y stw ierdzić, że m niejsze natężenie bezrobocia w ystępuje n a obszarach o sto su n k o w o w ysokim rozw oju gospodarczym , silnie zurban izo w an y ch , a najw iększe w g m inach zaco fan y ch g o sp o d arczo , ty p o w o rolniczych, obciążonych w przeszłości P G R -am i. T rzeb a zauw ażyć, iż obserw ow any w latach 90. w zrost gospodarczy nie zm ienił tych dyspro p o rcji, a jeszcze bardziej ujaw nił opóźnienia rozw ojow e poszczególnych regionów .
T a b e l a 1
Stopa bezrobocia według województw (stan na koniec grudnia)
Lp. Województwo 1998 1999 2000 1 dolnośląskie 12,8 16,0 18,1 2 kujawsko-pom orskie 13,9 16,9 19,4 3 lubelskie 10,3 12,9 14,0 4 lubuskie 13,2 17.5 20,5 5 łódzkie 11.4 14,3 16,1 6 małopolskie 7,6 10,2 11,9 7 mazowieckie 7.6 9,5 11.1 8 opolskie 10,5 13,2 15,3 9 podkarpackie 12,3 14,5 15,9 10 podlaskie 10,8 12,5 13,7 11 pom orskie 11,0 13,8 16,2 12 śląskie 7,3 10,4 12,8 13 świętokrzyskie 12,1 15,1 16,5
14 w arm ińsko-m azurskie 19,7 22,4 24,5
15 wielkopolskie 8,0 10,5 12,3
16 zachodniopom orskie 13,9 18,1 20,5
POLSKA 10,4 13,1 15,0
Ź r ó d ł o : Bezrobocie rejestrowane tv 2000 r. Informacje i opracowanie statystyczne, G US, W arszawa 2001.
1 „R ocznik Statystyczny Pracy” 1999, (lab. 8(57)); Stopa bezrobocia według województw, G U S, W arszawa 2000, s. 88.
W p odejm ow aniu decyzji dotyczących regulacji rynku pracy isto tn e jest ro z p o zn an ie stru k tu ry dem ograficzno-społecznej populacji bezro b o tn y ch . P o d sta w o w ą cechą d em o g ra ficzn ą u k a z u ją c ą zró żn ico w an ie pozycji na ry n k u pracy jest płeć. W badanym okresie w zbiorow ości b ez robotnych dom inow ały kobiety. U dział ich w ogólnej liczbie bezro b o tn y ch w ynosił 56,4% w 1999 r. i 56,0% w 2000 r. N ajniższy udział kobiet w populacji bezro b o tn y ch w 2000 r. obserw ow ano w w ojew ództw ie łódzkim - 52,2% , a najw yższy w opolskim 58,0% i śląskim 57,9% . W ielkości te d o w o dzą, że kobiety częściej przyjm ow ały statu s b ez robotnego i są d y sk ry m in o -w ane n a rynku pracy. Z ja-w isko to jest d eterm in o -w an e -w ielom a czyn-nikam i, takim i ja k tradycyjne podejście d o roli kobiety w społeczeństw ie, przywileje socjalne kobiet, u padek sfem inizow anych gałęzi przem ysłu (w łókienniczy, rolnospożyw czy), czy przeprow adzenie reform y w służbie z d ro -wia i oś-wiacie.
K o lejn ą cechą silnie ró żniącą poziom i natężenie bezro b o cia jest wiek. S tatu s osoby bezrobotnej najczęściej przyjm ow ały osoby m łode, tj. d o 24 ro k u życia (30,4% w 2000 r.). M niej liczną g ru p ą były osoby w wieku 25-34 la ta (26,4% w 2000 r.). W ym ienione su b populacje stanow iły 56,8% całej analizow anej zbiorow ości. N ależy podkreślić, że problem dezaktyw izacji zaw odow ej dotyczy w najw iększym zakresie ludzi m łodych, w pełni sił tw órczych i fizycznych. Zjawisko to jest niepokojące ze względu na utrudniony sta rt zaw odow y m łodzieży.
W ydłużenie się w ich przyp ad k u okresu p o zo staw an ia bez pracy grozi dew alu acją nabytej wiedzy o ra z uniem ożliw ia nabycie dośw iadczenia zaw o -dow ego, a więc kon k retn y ch kw alifikacji, k tó re k ształto w an e są głów nie w przedsiębiorstw ie. Z drugiej strony należy uw zględnić fa k t, że ta g ru p a w iekow a ch arak tery zu je się szczególnie w ysoką p ły n n o ścią2 na rynku pracy, k tó ra m .in. w ynika z procesu poszukiw ania preferow anej pracy. T o zaś zm niejsza zainteresow anie p racodaw ców m łodzieżą, gdyż istnieje ryzyko, że będzie o n a odchodzić z pracy.
Najw yższy odsetek bezrobotnej m łodzieży (do 24 lat) w 2000 r. o b ser-w oser-w ano ser-w ser-w ojeser-w ództser-w ie m ałopolskim (36,0% ), a najniższy ser-w ser-w ojeser-w ództser-w ie zach o d n io p o m o rsk im (26,0% ) (tab. 2). D a n e statystyczne w skazują, że udziały poszczególnych gru p w iekow ych - z w yjątkiem osób w w ieku 35 44 lata - zm niejszają się w populacji b ez robotnych (tab. 2).
W p rz y p ad k u osób w wieku 55 lat i więcej p ra w d o p o d o b ień stw o bycia bezro b o tn y m jest niewielkie. U dział tej grupy wiekowej w ogólnej liczbie bezro b o tn y ch w ynosił 1,8% zaró w n o w 1999, ja k i w 2000 r. Było to spow odow ane możliwością przejścia tej kategorii osób na zasiłki przedcm
erytal-1 I. K u k u l a k - D o l a t a , Mobilność międzyzakładowa, (w:) Mobilność zasobów pracy.
ne. O soby starsze są rzadziej zw alniane przez p racodaw ców z uw agi na ich dośw iadczenie zaw odow e. W p rzy p ad k u zaś niektórych zasłużonych p ra c o w -ników , p racodaw cy św iadom ie um ożliw iają im d o trw a n ie d o em erytury w dotychczasow ym m iejscu pracy.
T a b e l a 2 S truktura bezrobotnych według województw i wieku. Ogółem = 100,0
Lp. Wyszczególnienie Bezrobotni w wieku
do 24 iat 25-34 35-44 45-54 55 lat i więcej
1 POLSKA a L 31,0 26,5 25,0 15,6 1.8 2 dolnośląskie D a 28,6 24,4 26,8 20,0 1,9 b 28,2 24,4 25,7 18,3 1,7
3 kujaw sko-pom orskie a 30,8 27,1 25,0 15,4 1,6
b 30,5 27,0 24,3 16,7 1,5 4 lubelskie a 35,9 29,4 21,5 11,8 1,4 b 34,6 29,4 21,8 13,0 1,2 5 lubuskie a 29,3 25,2 27,5 16,8 1,2 b 28,4 25,1 26,5 18,8 1,2 6 łódzkie a 28,9 24,1 24,9 19,5 2,6 b 28,3 25,1 24,0 20,2 2,4 7 m ałopolskie a 37,9 28,8 23,2 9,6 0,8 b 36,0 28,0 22,0 11.9 0,9 8 mazowieckie a 28,7 26,0 25,0 17,6 2,7 b 28,6 25,9 23,8 18,9 2,8 9 opolskie a 29,0 15,6 24,9 17,8 2,5 b 28,5 26,0 24,7 18,5 2.3 10 podkarpackie a 3,6 31,5 23,6 10,3 1,0 b 2,8 31,0 23,6 11,6 1,0 11 podlaskie a 30,2 26,9 25,2 15,2 2,5 b 29,4 26,6 24,7 16,8 2,5 12 pom orskie a 28,5 25,0 25.7 18,7 2,1 b 28,7 24,9 24,7 19,7 2,0 13 śląskie a 32,2 24,9 25,5 15,5 1,8 b 32,2 24,6 24.3 17,1 1,8 14 świętokrzyskie a 31,0 28,3 24,6 14,7 1,5 b 30,1 28,4 23,8 16,1 1.6
15 warm ińsko-m azurskie a 27,0 27,0 27,4 16,8 1.8
b 27,3 26,1 26,5 18,3 1.8 16 wielkopolskie a 35,9 26,4 23,5 13,2 1,0 b 34,9 26,2 23,1 14,8 1,0 17 zachodniopom orskie a 26,6 24,4 27,3 19,6 2,1 b 26,0 24,8 25,9 21,2 2,2 a - 1998 r., b = 2000 r. Ź r ó d ł o: jak do tab. 1.
B adania rynku pracy od lat dow odzą, że poziom wykształcenia determ inuje zakres b e z ro b o cia3. D w ie najliczniejsze grupy w śród bezro b o tn y ch to osoby legitym ujące się w ykształceniem zasadniczym zaw odow ym (3 7 ,0 % ) o raz podstaw ow ym i niepełnym podstaw ow ym (33,4% ). P rzyczyną zatem gorszej ich pozycji n a rynku pracy były niskie kw alifikacje, k tó re w ynikały z n ied o -statecznego w ykształcenia. W ciągu o statn ich dw óch lat w skali k ra ju w niew ielkim stopniu zm ieniła się stru k tu ra b ez robotnych w edług poziom u w ykształcenia (tab. 3). Świadczy to o petryfikacji b ezrobocia w g ru p ach o najniższym poziom ie w ykształcenia.
T a b e l a 3 S truktura bezrobotnych według województw i poziomu wykształcenia
(stan n a koniec grudnia). Ogółem = 100,0
Lp. W ojewództwa W ykształcenie wyższe średnie zawodowe średnie ogólno-kształcące zasadnicze zawodowe p o d sta-wowe niepełne 1 2 3 4 5 6 7 1 POLSKA a 2,0 20,6 6,0 38,2 33,2 b 2,6 20,8 6,2 37,0 33,4 2 dolnośląskie a 1,7 20,9 5,4 37,5 34,5 b 2,1 21,2 5,9 35,8 35,0
3 kujaw sko-pom orskie a 1,3 16,2 5,4 39,5 37,6
b 1,8 16,7 5,6 38,6 37,3 4 lubelskie a 3,0 24,4 7,2 37,8 27,6 b 3,8 24,8 7,3 36,3 27,8 5 lubuskie a 1,6 19,4 5,3 39,5 34,2 b 1,9 19,6 5,6 38,5 34,4 6 łódzkie a 2,2 19,8 7,0 33,2 37,8 b 2,9 20,0 7,1 32,9 37,1 7 m ałopolskie a 2,5 22,9 6,5 43,5 24,6 b 2,9 23,0 7.3 41,9 24,9 8 mazowieckie a 2,2 20,7 6,0 37,7 33,4 b 2,8 21,4 6,0 36,7 33,1 9 opolskie a 2,0 22,0 5,9 37,3 32,8 b 2,4 20,2 6,9 37,2 33,3 10 podkarpackie a 2,0 22,4 5,6 44,1 25,9 b 2,7 22,2 5,8 40,2 29,1 11 podlaskie a 2,6 22,9 7,0 35,4 32,1 b 3,2 23,5 7,2 33,9 32,2
1 M . S o c h a , U. S z t a n d e r s k a , Strukturalne podstawy bezrobocia tv Polsce, PW N, W arszawa 2000.
T abela 3 (cd.) 1 2 3 4 5 6 7 12 pom orskie a 2,0 17,8 5,9 37,7 36,6 b 2,4 18,6 6,0 37,4 35,6 13 śląskie a 2,3 21,2 6,1 38,0 32,4 b 2,7 21,3 6,0 36,2 33,8 14 świętokrzyskie a 2,6 22,5 6,9 39,2 28,8 b 3,5 23,0 7,0 38,3 28,2
15 w arm ińsko-m azurskie a 1,3 18,1 5,0 35,4 40,2
b 1.8 18,4 5,2 34,2 40,4 16 wielkopolskie a 1,6 21,3 5,6 40,9 30,6 b 2,1 21,0 5,5 39,7 31.7 17 zachodniopom orskie a 1,7 17,0 6,2 33,8 41,3 b 2,3 17,4 6,5 33,3 40,5 a - 1999 r., b = 2000 r. Ź r ó d ł o : jak do tab. 1.
Najw yższy odsetek osób z w ykształceniem zasadniczym zaw odow ym o d n o to w an o w w ojew ództw ie m ałopolskim (41,9% ) i p o d k arp ack im (40,2% ), najniższy w w ojew ództw ie łódzkim (32,9% ) i zach o d n io p o m o rsk im (33,3% ). W populacji b ezrobotnych osoby z wyższym w ykształceniem stanow iły 2,6% w 2000 r. i udział ich w zrósł o 0,6 p u n k tu procentow ego w p o ró w n a n iu d o 1999 r. D a n e z tabeli jednozn aczn ie w skazują, że im wyższy poziom w ykształcenia, tym większe m ożliw ości zatru d n ien ia. Z drugiej stro n y należy d o strzec zjaw isko w zrostu dezaktyw izacji w tej grupie bezro b o tn y ch we wszystkich w ojew ództw ach. Pow staje pytanie, czy jest to ju ż efekt zwiększonej w Polsce stopy skolaryzacji na poziom ie szkół wyższych.
A nalizując stru k tu rę b ezrobocia w edług czasu p o zo staw an ia bez pracy stw ierdzam y, że w w yodrębnionych okresach d o 12 m iesięcy odsetek osób zarejestrow anych ja k o poszukujące za tru d n ien ia zm niejszył się w b ad an y m okresie. N a to m ia st udział osób ze statusem b ez robotnego powyżej 12 i 24 m iesięcy zwiększył się odpow iednio z 18,3% w 1999 r. do 22,1% w 2000 r. i z 20,4% d o 22,6% . Z jaw isko to było sym ptom atyczne dla w szystkich w ojew ództw w badanym okresie (tab. 4). O znacza to , że rynek pracy w Polsce ch arak tery zu je się w ysokim , p o n ad 40% udziałem b ez robotnych przez p o n ad ro k poszukujących bezskutecznie pracy.
N iep o k o jąco w ysokie udziały osób długotrw ale bezro b o tn y ch w yw ołują o k re ślo n e im plikacje w sferze ek o nom icznej i społecznej. Z jaw isk o to p ow oduje po w ażn ą degradację ekono m iczn ą tej grupy. Z n ajd u je to m .in. w yraz w udziale osób posiadających praw o d o p o b iera n ia zasiłku. W końcu 2000 r. ty lk o 20,3% zarejestrow anych w urzędach pracy bezro b o tn y ch p o siad ało takie praw o. O bserw uje się w skali k ra ju zm niejszenie o d se tk a
Struktura bezrobocia według województw i czasu pozostaw ania bez pracy. Ogółem = 100,0
Lp. W ojewództwa
Okres pozostaw ania bez pracy poniżej 1 miesiąca 1-3 3-6 6-12 12 24 24 i więcej 1 POLSKA a 8,2 15,4 16,3 21,4 18,3 20,4 b 6,6 15,5 15,4 17,9 22,1 22,6 2 dolnośląskie a 8,6 16,1 16,3 22,4 18,2 18,5 b 7,1 16,1 16,9 18,0 21,4 20,5 3 kujawsko-pom orskie a 8,5 14,7 15,0 19,8 18,5 23,5 b 6,6 15,0 15,5 17,3 20,8 24,8 4 lubelskie a 7,3 13,8 15,0 21,5 20,4 22,0 b 6,7 14,5 13,8 16,2 23,0 25,8 5 lubuskie a 9,3 15,4 17,6 23,5 18,5 15,7 b 6,9 15,6 16,8 19,0 22,9 18,8 6 łódzkie a 8,5 14,8 14,5 21,7 19,3 21,2 b 6,1 13,7 14,2 18,3 23,8 23,9 7 m ałopolskie a 8,3 16,2 17,2 21,2 16,9 20,2 b 6,4 14,8 15,7 18,5 22,6 22,0 8 mazowieckie a 8,1 15,0 15,1 21,8 18,0 22,0 b 6,0 14,8 14,4 18,0 23,0 23,8 9 opolskie a 9,4 17,1 18,0 20,3 16,0 19,2 b 7,7 16,4 14,4 20,1 21,1 20,3 10 podkarpackie a 7,4 13,4 15,0 19,1 18,1 27,0 b 5,9 13,8 13,7 16,2 21,6 28,8 11 podlaskie a 9,3 15,4 15,9 19,1 19,5 20,8 b 6,9 16,5 15,4 16,7 20,3 24,2 12 pom orskie a 9,4 16,0 17,4 21,9 18,4 16,9 b 7,2 17,1 16,4 18,6 21,2 19,5 13 śląskie a 8,6 17,6 19,6 21,6 17,4 15,2 b 6,5 17,1 17,1 20,0 21,5 17,8 14 świętokrzyskie a 7,4 14,7 14,9 21,7 18,4 22,9 b 6,0 13,7 13,7 17,2 24,1 25,3
15 w arm ińsko-m azurskie a 7,1 14,5 14,7 20,3 19,4 23,9
b 6,4 14,7 14,2 16,1 22,5 26,1 16 wielkopolskie a 8,4 16,1 18,0 22,4 16,8 18,3 b 6,9 16,3 17,0 18,1 21,8 19,9 17 zachodniopom orskie a 7,8 16,7 17,1 22,3 19,1 17,0 b 6,7 17,0 ... 17,0 17,8 21,7 19,8 a - 1999 r., b - 2000 r. Ź r ó d ł o : jak do tab. 1.
o só b w tej grupie o 3,3 p u n k tu procentow ego w p o ró w n a n iu d o 1999 r. Z jaw isko to częściow o tłum aczy się wym ogiem dłuższego okresu pracy niezbędnego do o trzy m a n ia zasiłku z tytułu b ezrobocia i skróceniem czasu
jeg o p o b iera n ia n a ob szarach , w k tó ry ch sto p a b ezrobocia kształtu je się poniżej średniej krajow ej. M ożem y w skali k raju w skazać w ojew ództw a, w k tó ry ch odsetek osób otrzym ujących zasiłki z F u n d u szu Pracy je st jeszcze m niejszy, ja k n a przykład w ojew ództw o śląskie 11,1% i lubelskie 15,6% .
O soby bezro b o tn e w okresie swojej aktyw ności zaw odow ej były zw iązane przed e w szystkim z sek to rem pry w atn y m (65,9% w 2000 r. i 66,2% w 1999 r.). P ro p o rcje te w ynikają z dom inacji tego sek to ra w gospodarce, co jest rezultatem do k o n u jący ch się przekształceń w łasnościow ych. S ek to r p ryw atny ja k o podstaw ow y praco d aw ca decyduje o liczbie tw orzonych bądź likw idow anych m iejsc pracy. Z jaw isko dczaktyw izacji zaw odow ej w sektorze pryw atnym w najszerszym zakresie w ystępow ało w w ojew ództw ie w ielko-polskim (78,7% ), m ałoielko-polskim (74,1% ) i p om orskim (72,3% ).
3. B EZ R O B O TN I W EDŁUG M IE JS C A ZAM IESZK AN IA
O d 1990 r., kiedy w naszej gospodarce jednym z najbardziej dotkliw ych sk u tk ó w transfo rm acji stało się bezrobocie, łączono je przede w szystkim z kryzysem gospodarczym w m iastach. U padek niektórych gałęzi przem ysłu i zw olnienia grupow e były głów ną przyczyną rosnącej liczby bezrob o tn y ch . N ic d o strzeg an o , zw łaszcza na p o czątku m inionego dziesięciolecia, problem u bezrobocia na wsi. C o więcej, w pierwszej kolejności zw alniano z pracy c h ło p o -ro b o tn ik ó w m otyw ując to drugim źródłem utrzym ania, jak im było go sp o d arstw o rolne. P o n a d to przyczyną rosnącego bezrobocia na wsi było likw idow anie państw ow ych gospodarstw rolnych, w w yniku czego straciło pracę o k o ło 400 tys. o só b 4, a także upadek wielu nierentow nych i spół-dzielczych zak ład ó w p racy n a wsi.
A nalizując bezrobocie w edług m iejsca zam ieszkania należy p am iętać, że charakterystyczną form ą bezrobocia na wsi jest bezrobocie ukryte w rolnictwie in d yw idualnym . O bejm uje o n o osoby pracu jące w yłącznie lub głów nie w go sp o d arstw ach rolnych, z k tó ry ch pracy m o żn a zrezygnow ać bez szkody dla funkcjonow ania gospodarstw a. Inform acje o bezrobociu ukrytym pochodzą ze spisów rolnych. O statni taki spis p rzep ro w ad zo n o w 1996 r. i było w ów czas 859 tys. osób uznanych przez właścicieli gospodarstw rolnych za częściow o lub całkow icie zbędne z p u n k tu w idzenia potrzeb g o sp o d arstw a. S tanow iły one czw artą część osób w wieku produkcyjnym zaliczonych d o pracujących w gospodarstw ie ro ln y m 5. N atężenie b ezrobocia u krytego było
4 Por. A. J a ź w i ń s k a , I. S i k o r s k a - W o l a k , Turystyka wiejska a problemy bezrobocia
na wsi. Z e szczególnym uwzględnieniem terenów przygranicznych, „Wieś i R olnictw o” 2000,
nr 2(107).
5 1. F r e n k e l , Zatrudnienie i bezrobocie w rolnictwie indywidualnym и> świetle Powszechnego
zróżnicow ane przestrzennie. N ajw iększe dotyczyło w ojew ództw p o łu d n io w o - w schodnich o ra z w ojew ództw przygranicznych n a zachodzie Polski (w edług p odziału adm inistracyjnego sprzed 1.01.1999 г.). O skali bezro b o cia na wsi nie św iadczy sum a b ezrobotnych zarejestrow anych i b ezrobocia u krytego, poniew aż czasam i są to te sam e osoby.
D a n e z B A EL, k tó re stan o w ią podstaw ę analizy, nic zaw ierają żadnych inform acji o bezrobociu ukrytym na wsi, ograniczym y się więc w tej spraw ie d o pow yższych uwag.
B ezrobotni m ieszkający n a wsi stanow ili w czw artym k w a rtale 2000 r. 34% ogółu b ezrobotnych. Z d anych B A EL w ynika więc, że bezrobocie częściej d o ty k a ludność m iejską. Liczba b ezrobotnych i sto p a bezro b o cia je st tu taj wyższa. U dział m ieszkańców wsi w śród b ez robotnych jest m niejszy niż udział ludności wiejskiej w ogóle ludności (38,0% ). Je d n a k nie oznacza to , że m ieszkańcy wsi są w lepszej sytuacji niż m ieszkańcy m iast. Z b ad a ń bezro b o cia na wsi p rzeprow adzonych przez IE R i G Ż w ynika, że aż 57% całego ro zp o zn an eg o bezrobocia, łącznie z u tajonym , jest udziałem m iesz-kańców wsi6. W ojew ództw a, w k tórych od lat n o to w an o najw yższe stopy b ezrobocia, to rolnicze w ojew ództw a popegeerow skie. W czw artym kw artale 2000 r. sto p a b ezrobocia w m iastach w ynosiła 16,9% i była o 2,6 pp. w yższa niż na wsi. Były je d n a k w ojew ództw a, w k tó ry ch sto p a bezro b o cia n a wsi była znacznie wyższa. N ależy tu wym ienić w ojew ództw o pom o rsk ie ze sto p ą b ezrobocia 20,9% na wsi w obec 15,3% w m ieście o ra z w arm iń sk o - -m azurskie analogicznie 29,9% o ra z 20,1% . N a ta k ą sytuację m iało wpływ trw ałe bezrobocie popegeerow skie7.
Czym różniły się przyczyny zaprzestania pracy w przyp ad k u m ieszkańców wsi i m ieszkańców m iast? Pierw sza różnica dotyczy udziału o só b dotychczas nie pracujących. Z nacznie więcej, praw ie 28 % , stanow iły one w grupie wiejskich b ez robotnych, w m iastach było ich m niej niż 20% (por. tab . 5). T rzy razy częściej w m iastach niż n a wsi przyczyną zap rze sta n ia pracy było przejście na rentę lub em eryturę. N a wsi była to przyczyna w ym ieniana najrzadziej (2,8% w 2000 r.). Likw idację za k ła d u lub stanow iska pracy ja k o przyczynę utraty pracy w ym ieniano prawie tak sam o często na wsi i w mieście i była to w obu przy p ad k ach przyczyna najczęstsza. P o d ała ją trzecia część b e z ro b o tn y c h . P raw ie d w u k ro tn ie częściej m ieszkańcy m ia sta p rzestali p ra co w ać ze względu na n iezad o w alające w a ru n k i pracy. S to su n k o w o niew ielkie różnice w ystępow ały w p rz y p ad k u przyczyny: zakończenie pracy na czas o k reślony, choć nieco częściej p o d aw an o ją na wsi. Nie było różnic w częstotliw ości w ym ieniania ostatniej z bad an y ch przyczyn za p rzestan ia pracy, ja k ą były względy rodzinne, osobiste.
* Por. W. M i c h n a , Prognoza rynku pracy na wsi na pierwszą dekadę X X I wieku, „Rynek Pracy” 2000, nr 8.
E . U . %
B ezrobotni według przyczyn zaprzestania pracy i miejsca zamieszkania
T a b e l a 5 7 S 6Л cf Wyszczególnienie Ogółem D otychczas niepracujący U przednio pracujący razem renta em erytura likwidacja zakładu pracy lub stanow iska zwolnieni z innych przyczyn niezadowalające w arunki pracy zakończenie pracy n a czas określony, dorywczej ze względów rodzinnych osobistych w tysiącach Ogółem 3 1999 2 641 596 2 045 211 909 200 139 295 238 rt 2000 2 760 594 20 167 173 969 215 133 358 257 4 o-M iasta S ' 1999 1 712 336 1 376 181 597 127 106 175 154 O 2000 1 824 334 1 490 147 661 145 104 210 178
i
Wsie <ь 1999 930 260 669 30 313 72 34 120 84 s r 2000 937 260 677 26 308 71 29 149 79 Ho w procentach i . Ogółem * 1999 100,0 22,6 77,4 8 ,0 34,4 7,6 5,2 11,2 9,0 "T3 2000 100,0 21,5 78,5 6,3 35,1 7,8 4,8 13,0 9,3 o я M iasta n 1999 100,0 19,6 80,4 10,6 34,9 7,4 6,2 10,2 9,0 2000 100,0 18,3 81,7 8,0 36,2 7,9 5,7 11,5 9,7 Wsie 1999 100,0 27,9 71,9 3,2 33,6 7,7 3,6 12,9 9,0 2000 100,0 27,7 72,2 2,8 32,8 7,5 3,1 15,0 8,4Ź r ó d ł o : Aktyw ność Ekonomiczna Ludności Polski I V kw artał 2000, G U S, W arszawa 2001, s. X L V -X L IX ; obliczenia własne.
Bezrobotni według kategorii i miejsca zamieszkania Bezrobotni, którzy Wyszcze-gólnienie Ogółem stracili pracę zrezygnowali z pracy pow racają do pracy po przerwie podejm ują pracę po raz pierwszy w tysiącach Ogółem 1999 2 641 1 333 130 583 595 2000 2 760 1 429 153 584 594 M iasta 1999 1 712 854 93 430 335 222 1 824 939 117 434 334 Wsie 1999 930 474 37 154 260 2000 937 490 36 151 260 w procentach Ogółem 1999 100,0 50,5 4,9 22,0 22,5 2000 100,0 51,7 5,5 21,1 21,5 M iasta 1999 100,0 49,9 5,4 25,1 19,5 2000 100,0 51,5 6,4 23,8 18,3 Wsie 1999 100,0 51,5 3,0 16,5 27,9 2000 100,0 52,2 3,8 16,1 27,7
Ź r ó d ł o : Jak w tab. 5, s. L, LIII, LIV.
W tabeli 6 p rzedstaw iono inform acje dotyczące k ategorii b ez robotnych w zależności od m iejsca zam ieszkania. W obu grup ach p o n ad połow ę stan o w iły oso b y , k tó re u traciły pracę. D ru g ą k a te g o rią p o d w zględem liczebności n a wsi byli ci, któ rzy chcieli pod jąć sw oją pierw szą pracę (praw ie 2 8 % ), a w m ieście osoby pow racające d o pracy po przerw ie (blisko 2 5 % ). N ajm niej liczna była g ru p a tych, k tó rzy zrezygnow ali z pracy. C harakterystyczne jest, że prawie dw a razy częściej należeli d o nich m ieszkańcy m iast (6,4% w 2000 r.) niż m ieszkańcy wsi (3,8% ). Świadczy to zapew ne 0 tym , że ludność w iejska m a m niejsze szanse na znalezienie nowej pracy 1 rzadziej podejm uje decyzję o odejściu z dotychczasow ego m iejsca z a tru d -nienia.
T a b e l a 7 Bezrobotni według okresu poszukiwania pracy i miejsca zamieszkania
Okres poszukiwania pracy
Wyszczególnienie Ogółem do 3 mies. 4 -6 mies. 7-12 mies. 13 mies. i więcej w tysiącach Ogółem 1999 2 641 613 520 681 828 2000 2 760 515 488 621 1 135 M iasta 1999 1 712 426 343 425 518 2000 1 824 343 331 418 732 Wsie 1999 930 187 177 256 310 2000 937 173 158 203 403 w procentach Ogółem 1999 100,0 23,2 19,7 25,8 31,3 2000 100,0 18,6 17,7 22,5 41,1 M iasta 1999 100,0 24,9 20,0 24,8 30,2 2000 100,0 18,8 18,1 22,9 40,1 Wsie 1999 100,0 20,1 19,0 27,5 33,3 2000 100,0 18,4 16,8 21,6 43,0
Ź r ó d ł o : Jak do tab. 5, s. LV, LVIII, LIX.
C zynnikiem utrud n iający m podjęcie pracy jes długość okresu bycia b ezrobotnym . R óżnice m iędzy bezrobotnym i z m iast i wsi zaw iera tab . 7. W yraźnie w idać, że im dłuższy okres poszukiw ania pracy, tym częściej w grupie znajdują się m ieszkańcy wsi. U dział o só b poszukujących pracy k ró cej niż ro k je st zb liżo n y w śród b e z ro b o tn y c h m ie sz k a ń c ó w wsi i m iast, naw et nieco m niejszy w grupie wiejskiej. Jed n ak udział d łu g o -okresow o b ezrobotnych, k tó rzy i na wsi i w m ieście stan o w ią najlicz-niejszą grupę, jest większy w śród b ez robotnych m ieszkańców wsi. T rz eb a d o d ać , że bezrobocie w śród ludności wiejskiej, zw łaszcza na obszarach popegeerow skich, m a ch a ra k te r trw ały. T ru d n o śc i zw iązane ze
znalezieniem pracy w ynikają w znacznym sto p n iu z b ra k u kw alifikacji o d p o w ia d a -jących p o trzeb o m g o sp o d ark i, bądź b ra k u jakichkolw iek kwalifikacji®.
W ażnym czynnikiem decydującym o m ożliw ości p o d jęcia p ra cy jest w ykształcenie. Im wyższy jego poziom , tym niższa sto p a b ez ro b o cia - to praw idłow ość w ystępująca w różnych w arunkach. Jakie różnice pod tym względem w ystępują w p rzekroju m iasto - wieś? O dpow iednie inform acje zaw iera tab . 8.
T a b e l a 8
Stopa bezrobocia według poziomu wykształcenia i miejsca zamieszkania
Wyszczególnienie Wykształcenie wyższe policealne i średnie zawodowe średnie ogólnokształcące zasadnicze zawodowe podstawow e i niepełne podstawow e Ogółem 1999 4,8 13,0 19,2 18,4 19,3 2000 4,8 13,6 19,6 19,2 20,2 M iasta 1999 5,0 12,8 19,4 20,3 29,4 2000 4,6 14,0 19,8 21,8 32,9 Wsie 1999 3,8 13,5 18,8 16,1 13,7 2000 6,0 12,8 19,1 16,3 13,3
Ź r ó d ł o : Jak do tab. 5, s. LXV, LXV III, LXIX.
W przyp ad k u m iast w ystępuje „klasy czn a” zależność stopy bezro b o cia od poziom u w ykształcenia. W czw artym k w artale 2000 r. różnica m iędzy najw yższą sto p ą bezrobocia w przyp ad k u osób z w ykształceniem p o d -staw ow ym i niepełnym pod-staw ow ym (32,9% ) o ra z najniższą dla osób z w ykształceniem wyższym (4 ,6 % ) w yniosła aż 28,5 pp. N a wsi różnica m iędzy sto p ą bezrobocia d la krańcow ych poziom ów w ykształcenia była praw ie c z te ro k ro tn ie m niejsza i w ynosiła zaledw ie 7,3 pp. T rz e b a też zaznaczyć, że na wiejskim ry n k u pracy najw yższą sto p ą b ezrobocia c h a ra k -teryzow ała się ludność z w ykształceniem średnim ogólnokształcącym (16,3% ) i d o p iero na drugim m iejscu były osoby z w ykształceniem p o dstaw ow ym
“ Por. R. C z y s z k i e w i c z , Bezrobocie wśród pracowników państwowych gospodarstw
rolnych, „Polityka Społeczna” 1993, nr 5-6; L. O s t r o w s k i , Kryzys oświaty i kształcenia m łodzieży wiejskiej, „Polityka Społeczna” 1997, nr 4; W. P a d o w i c z , Praca i bezrobocie na wsi - diagnoza, „Rynek Pracy” 1997, nr 5; A. S i k o r s k a , Edukacyjna zapaść, „N ow e Życie
i niepełnym podstaw ow ym (13,3%)- Ci z najniższym poziom em w ykształcenia ty lk o nieznacznie bardziej narażeni byli na bezrobocie niż osoby z w ykształ-ceniem średnim zaw odow ym i policealnym . Świadczy to o ubogim jakościow o popycie n a wiejskim rynku pracy. B ardzo m ałe bezrobocie w śród osób z w ykształceniem wyższym w ynika z niewielkiej liczby o só b z tym poziom em w ykształcenia na wsi. W 1995 r. w śród ludności w w ieku 15 lat i więcej o so b y z wyższym w ykształceniem stanow iły w m iastach 9 ,8 % , a n a wsi zaledw ie 1,9% 9
N iski poziom w ykształcenia m ieszkańców wsi stanow i barierę p opraw y sytuacji n a wiejskim rynku pracy. T rz eb a dod ać, że w najbliższych latach , w perspektywie integracji z U nią Europejską, konieczna będzie restrukturyzacja rolnictw a. S kutkiem zm ian będzie odpływ siły roboczej ze wsi. K onieczne są więc działania, w w yniku których p o w stan ą now e m iejsca pracy d la tych, któ rzy b ędą m usieli odejść z rolnictw a. A by było to realne, szczególnej tro sk i w ym aga realizacja refo rm y edukacyjnej n a o b sza rac h w iejskich. Szkoły p o n ad p o d staw o w e zlokalizow ane są w w iększości w m iastach. N a o b szarach wiejskich są niem al w yłącznie zasadnicze i średnie szkoły rolnicze. M łodzież w iejska częściej w ybiera zasadnicze szkoły zaw odow e niż licea ogólnokształcące. D o szkół zasadniczych zgłasza się co dru g i absolw ent szkoły podstaw ow ej ze wsi i co trzeci z m iasta, a do liceów ogólnokształcących odpow iednio 15% absolw entów ze wsi i 40% z m iast. Z e względu n a koszty m łodzież wiejska często nie m oże kształcić się poza m iejscem zam ieszkania. D o stęp d o szkół pon ad p o d staw o w y ch wiąże się z lokalizacją tych szkół. W ażne jest rów nież, aby profile kształcenia były d opasow yw ane d o po trzeb ry n k u p ra c y 10.
O dpływ m ieszkańców wsi d o pracy poza rolnictw em jest konieczny. A by to jednak było możliwe m uszą być lepiej wykształceni i zdobyw ać kwalifikacje, k tó re ułatw ią im znalezienie pracy. Niski poziom kw alifikacji ludności wiejskiej ogranicza jej m obilność, ale jest także przeszkodą w unow ocześnianiu rolnictw a i aw ansu cyw ilizacyjnego w si11.
W ażną inform acją o sytuacji n a rynku pracy w przek ro ju m ia sto - wieś je st sto p a bezrobocia w edług wieku. N ajw iększe różnice w poziom ie stopy bezrobocia m iędzy ludnością wiejską i m iejską w ystępują w krańcow ych g ru p ach w ieku w yodrębnionych w tab. 9. W śród najm łodszych o só b (15-24) sto p a bezrobocia jest najw yższa zarów no w m ieście, ja k i n a wsi. W m ieście była je d n a k (IV k w a rtał 2000 r.) wyższa o 5,8 pp. W yższa jest tak że sto p a bezro b o cia w m ieście o (6,3 pp.) w grupie powyżej 45 ro k u życia. T rz e b a je d n a k zaznaczyć, że ta g ru p a charak tery zu je się najniższą sto p ą bezrobocia.
9 Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, G U S, W arszawa 2000, s. 99. 10 Por. A. S i k o r s k a , op. cit.
11 Por. E. K r y ń s k a , Aktywizacja działalności pozarolniczej na obszarach wiejskich, W arszawa 1999, s. 29.
Stopa bezrobocia według wieku i miejsca zamieszkania
Wyszczególnienie G rupy wieku
15-24 25-34 35-44 45 i więcej Ogółem 1999 32,5 15,6 12,2 10,4 2000 34,1 16,2 13,2 10,7 M iasta 1999 34,4 15,4 12,2 12,5 2000 36,7 16,0 14,4 12,9 Wsie 1999 29,8 16,0 12,2 6,3 2000 30,9 16,5 11,1 6,6
Ź r ó d ł o : Jak do tab. 5, s. LX, L X III, LX1V.
N iższa sto p a b ezrobocia w śród ludności wiejskiej w ynika tak że z regulacji praw nych. W świetle ustaw y o za tru d n ien iu i przeciw działaniu bezrobociu z 14 g ru d n ia 1994 r. z późniejszym i zm ianam i, osoby, k tó re p o siad ają go sp o d arstw o rolne o pow ierzchni powyżej 2 ha przeliczeniow ych, nie m ogą być zarejestrow ane ja k o bezrobotne. Zasilają więc szeregi bezrobocia ukrytego na wsi. Jeśli jednocześnie uwzględnim y przestrzenne zróżnicow anie bezrobocia w edług w ojew ództw o ra z w p rzekroju m iasto - wieś, to w yraźnie w idać, że w iększa sto p a bezrobocia w ystępuje w w ojew ództw ach popegeerow skich. N ajw iększa różnica, 9,8 pp. na niekorzyść wsi, w ystępuje w w ojew ództw ie w a rm iń sk o -m a zu rsk im 12.
4. UW AGI K O Ń CO W E
P od su m o w u jąc m ożem y w yodrębnić pew ne cechy polskiego bezrobocia, tak ie jak:
- przestrzenne jego zróżnicow anie,
- w ysoki poziom dezaktyw izacji zaw odow ej w śród m łodzieży, - d ługookresow e poszukiw anie pracy,
- w ysokie jego natężenie w śród osób o niskich kw alifikacjach, - rosnący udział osób bez p raw a d o zasiłku z ty tu łu bezrobocia.
W ym ienione cechy d o w odzą, że bezrobocie w Polsce m a w dalszym ciągu c h a ra k te r stru k tu ra ln y , długookresow y. Nie m o żn a go tra k to w a ć w yłącznie ja k o skutek zm ian system ow ych. B ezrobocie, a właściwie proces jeg o zm niejszenia pow inien być nadrzędnym celem polityki gospodarczej. W y m ag a on u ru c h o m ie n ia d ziała ń kom pleksow ych w ra m a c h polity k i gospodarczej państw a w jej w ym iarze regionalnym i lokalnym .
Z analizy d anych statystycznych o ra z z b a d a ń dotyczących b ezrobocia n a w si13 w ynika, że b ezrobotni m ieszkający na wsi stan o w ią g ru p ę b ard zo zró żn ico w a n ą, w ym agającą szczególnych d ziała ń u rzędów pracy. Są to oso b y o niskich kw alifikacjach, długotrw ale b ezro b o tn e, w ielokrotnie rejes-trujące się w urzędach pracy. C zęsto w ystępuje zjaw isko k u m u lo w an ia się bezrobocia w rodzinach. T o w szystko pow oduje, że p o p ra w a sytuacji na wiejskim ry n k u pracy w ym aga system atycznych, długookresow ych działań n a podstaw ie p ro g ram ó w w ielofunkcyjnego rozw oju obszaró w wiejskich, uw zględniających zm iany w system ie edukacji pod kątem p o trze b lokalnych rynków pracy.
Jadwiga Florczak-Byw alec, Iwona K ukulak-D olata
SPA TIA L VARIA TION S IN U N E M PL O Y M E N T IN PO LA N D
The analysis encompasses two aspects of spatial variations in unemploym ent. The first of them are variations in particu lar regions o f the country, and the other one variations according to the place o f dwelling and, thus, in the town-village crossection The analysis o f statistical d a ta and different studies focussed on unemployment in rural areas shows th at unemployed rural inhabitants represent a very differentiated group requiring special activities o f em ploym ent agencies.
11 Por. E. D r a u s , Aktyw ność zawodowa bezrobotnych na wsi zarejestrowanych w urzędach
