"Polskie zagraniczne pożyczki państwowe 1918-1926", Zbigniew Landau, Warszawa 1961 : [recenzja]

ja k o p io n o w a k o n cen tra cja prod u k cji. Jak się w y d a je , o m a w ia n a i p r z ecen ia n a p rzez au to ra droga b y ła w ty m o k resie p ew n y m , m o że częsty m , w y ją tk ie m od z a sa d n i­ czej, ty p o w ej d ro g i p o w sta w a n ia w ie lk ic h p r z e d się b io r stw k a p ita listy c z n y c h , drogą p rostej k o n cen tra cji k a p ita łu w jed n y m , p o szczeg ó ln y m za k ła d zie. C en tralizacja k a p ita łu b ęd zie p ro cesem ty p o w y m dop iero w n a stę p n y m ok resie. W yd aje się, że ty tu ł p racy n ie w p e łn i od p o w ia d a treści m o n o g ra fii. O trzy m a liśm y p ra cę o ro zp o ­ czy n a ją c y m s ię p ro cesie cen tra liza cji k a p ita łu , jed n a k b ez o m ó w ien ia z ja w is k u p ad ­ k u d rob n ych p rzed sięb io rstw . N a to m ia st o w ie le szerszy p roces p o w sta w a n ia w ie l­ k ich p r z e d się b io r stw o c zek u je n ad al na op racow an ie.

W w y n ik u ty c h d w ó ch za sa d n iczy ch n iep o ro zu m ień ró w n ie ż n iek tó re g łó w n e w n io s k i au tora n ie są m o ż liw e do p rzyjęcia. T ak np. p raca B. G ille ’a su g eru je w b r e w r z e c z y w is t o ś c i2 dużą k o n cen tra cję p ro d u k cji h u tn iczej, a m n ie jsz ą w łó k ie n ­ n iczej (s. 40). P ro d u k cji h u tn iczej au tor p o św ię c a p rzy ty m o w ie le w ię c e j u w a g i niż w łó k ie n n ic z e j, g d y n ie w ą tp liw ie ta druga b y ła o w ie le bard ziej r o z w in ię ta . A tr a k ­ c y jn e fu z je p r zed sięb io rstw m eta lu rg ic zn y ch p r z e sło n iły a u to ro w i p o w sta w a n ie d rogą k o n cen tra cji k a p ita łu w ie lk ic h za k ła d ó w b a w e łn ia n y c h , np. alzack ich . R ó w ­ n o c z e śn ie stw ie r d z ić trzeb a, że autor n ie a n a liz u je w s z y stk ic h g a łę z i p rzem y słu , tak np. b ra k ca łe g o p rzem y słu r o ln o -sp o ż y w c z e g o . O p eru je on g łó w n ie p rzy k ła d a m i z p rz e m y słu m eta lu rg ic zn eg o , co zresztą je s t zg o d n e z jeg o d o ty c h c z a so w y m i za­ in tereso w a n ia m i.

W r e z u lta cie o trzy m a liśm y ty lk o p rzyczyn ek , a le b ard zo cen n y, rzu ca ją cy w ie le n o w e g o św ia tła na n ie z m ie r n ie in te r e su ją c y p ro b lem fo r m o w a n ia się p r z e d się b io r stw k a p ita listy c z n y c h w e F ra n cji w p ie r w sz e j p o ło w ie X I X w .

J u li u s z L u k a s i e w i c z

Z b ig n ie w L a n d a u , P o ls k i e z a g r a n ic z n e p o ż y c z k i p a ń s t w o w e 1.918— 1926, K sią żk a i W iedza, W arszaw a 1961, s. 300.

Z b ig n ie w L a n d a u 1 p o d ją ł się tru d n eg o zad an ia o d p o w ied zi na trzy z a sa d n i­ cze p y ta n ia z w ią z a n e z p ro b lem a ty k ą p o ży czek za g ra n iczn y ch : 1) d la czeg o p a ń stw o

p o lsk ie w o k resie 1918— 1926 (do m aja) d ążyło do za c ią g n ię c ia p o ż y czek za g ra n icz­ n ych ; 2) d la czeg o za g ra n ica ch cia ła lu b n ie ch cia ła ty c h p ożyczek u d zielać; 3) ja k ie b y ły n a stę p stw a d o jścia do sk u tk u lu b fia sk a tr a n sa k c ji (s. 7). W zw ią z k u z p o w y ż ­ sz y m w y d a je sdę, że rec e n z e n t zm u szo n y je s t w y ja ś n ić zg o d n ie ze sw o im m n ie m a ­ n iem d w ie sp ra w y . P o p ie r w sz e — u sto su n k o w a ć się do k w e s tii z a sa d n o ści p o sta ­ w io n y c h p y ta ń b a d a w czy ch , i p o d ru g ie — sch a ra k tery zo w a ć sta n o d p o w ied zi na w sp o m n ia n e p y ta n ia .

S fo r m u ło w a n ie p y ta n ia p ie r w sz e g o n ie b u d zi zastrzeżeń , a le w a rto w y ja śn ić , 2 H. S é e, La vie économ ique de la France sous la m onarchie censitaire, P aris 1927, s. 68—80; C. P o h l e n , L ’in d u strie tex tile au tem p s d u Second Empire, P aris 1955.

i Por. tegoż au to ra, P ożyczka tytoniow a, „Zeszyty Naukowe SG PiS“ 1956, n r 3; Pożyczka dillonowska, KH LXVI, 1957, n r 3; M isja K em m erera w Polsce, PH XLVIII, 1957, n r 2; Działal­ ność ko n cern u Kreugera w Polsce, PH XLIX, 1958, n r 1; O n iektó rych spornych zagadnieniach sto su n kó w p olsko-am erykańskich w latach 1918—1920, KH LXVII, 1958, n r 4; A sp e kty polityczne działalności angielskiej m isji doradców finansow ych H iltona Y ounga w Polsce, „Zeszyty Naukowe SG PiS“ 1958, n r 9; P ożyczki ulenow skie, „Najnowsze Dzieje P olski“ 1958, n r 1; S to su n e k rządów p olskich do pożyczek zagranicznych w latach 1918—1920, „B iuletyn I n s ty tu tu G ospodarstw a Spo­ łecznego“ 1959, n r 1; Pierwsza polska pożyczka em isyjn a na ry n k u a m erykańskim , „Zeszyty Naukowe SG PiS“ 1958, n r 15; Gospodarcze i po lityczn e tło kredytów fra n cu skich dla Polski w latach 1921—1923, „Sprawy M iędzynarodowe“ 1959, n r 7—8.

co on o im p lik u je. W m oim p rzek o n a n iu p y ta n ie t o zak ład a o d p o w ied ź ch a ra k tery ­ zu ją cą s ta n fin a n so w y p a ń stw a i w y ja ś n ie n ie n a ty m tle p o sta w k ie r o w n ik ó w ó w czesn y ch r zą d ó w wotoee p o ż y czek za g ra n icz n y c h . Auftor ch a r a k te r y sty c e s y tu a c ji fin a n so w e j p a ń stw a p o św ię c a bard zo m a ło u w a g i, w z w ią z k u z ty m sto su n e k p o­ sz c z e g ó ln y c h g a b in e tó w do p o ży czek za g ra n icz n y c h s ła b o w ią ż e się z o b ie k ty w n ą sy tu a cją , w jak iej t e g a b in e ty s ię zn a la zły .

P y ta n ie d ru g ie z o sta ło p o sta w io n e d ość jed n o stro n n ie, co z a w a ż y ło n a ch a ra k te­ rze o d p o w ied zi. W yd aje się , ż e p rzed e w s z y s tk im in te r e su je n as w y ja ś n ie n ie sto ­ s u n k u z a g ra n icy do p o lsk ic h p o stu la tó w p o ży czk o w y ch , m a n ife sto w a n e g o w zb ad a­ n y c h w y d a rzen ia ch , z k tó r y c h „ k o n str u u je m y ” fa k ty h isto ry czn e. W y ja ś n ie n ie n a ­ to m ia st m o ty w ó w „ c h c e n ia ” lu b „ n ie c h c e n ia ” w p r o w a d z a h isto r y k a na d rogę do­ m y s łó w i h ip o tez ch a ra k te r y sty c z n y c h dla p sy c h o lo g ic z n e j sz k o ły h isto ry czn ej. S tą d te ż d e p rzy p a d k o w ą re a k c ję za g ra n icy na p o stu la ty p o ży czk o w e rząd u p o lsk ieg o Z. L an d au tłu m a c z y g łó w n ie „grą p o lity c z n ą ” w y a b str a h o w a n ą często w w y w o d a c h au tora od sy tu a c ji n a r y n k u k r e d y to w o -lo k a c y jn y m p o lsk ic h p a rtn eró w p o ży cz­ k o w y ch .

P y ta n ie o sta tn ie, p o d o b n ie jak i p ierw sze, n ie b u d zi w ą tp liw o ś c i w p r z e c iw ie ń ­ s t w ie do o d p o w ied zi n a n ie u d zielo n ej. T rudno b o w ie m str e śc ić n a stę p stw a d ojścia do sk u tk u tr a n sa k c ji p o ż y c z k o w y c h w stw ie r d z e n iu ic h o góln ej w ie lk o ś c i w w a lu ­ ta c h -narodow ych, p r z e d sta w ie n iu w a r u n k ó w ich sp ła ty i za b ezp iec zen ia , p rzy bar­ dzo o g ó ln ik o w y m p r z e d sta w ie n iu (n ie p r z y w sz y stk ic h p ożyczk ach ) sp osob u ich zu ży tk o w a n ia . W y d a je się, że w sp osób n ie d o sta te c z n y z o sta ł p o k a za n y w p ły w p a ń ­ stw o w y c h p o ży czek n a k sz ta łto w a n ie s ię sy tu a c ji na p o ls k im r y n k u p ie n ię ż n y m i k r e d y to w o -lo k a c y jn y m oraz w p o lsk im b ila n sie p ła tn ic z y m . S zk o d a ta k że, że au to r n ie p o k a za ł n a m m iejsca p o ż y c z e k p a ń stw o w y c h w c a ło k s z ta łc ie p o ż y czek u d z ie lo ­ n y c h P o lsce. N iek tó re z p o ż y c z e k n ie p a ń s tw o w y c h a u to r w sp o m in a , n iek tó re ca łk o ­ w ic ie p o m ija — m am tu m . in. na m y ś li d zia ła ln o ść A m er y k a ń sk ie g o K o m itetu R o z d z ie lc z e g o 2.

U w a g i p o w y ż sz e , k tó re raczej są d y sk u sy jn y m i p o stu la ta m i niż zarzu tam i, n ie m o g ą p o d w a ży ć w a lo r ó w n a u k o w y ch recen zo w a n ej pracy. D o w a lo r ó w ty c h obok in te r e su ją c e j i w a ż n e j p ro b lem a ty k i za liczy ć n a le ż y b o g a c tw o w y k o r z y sta n y c h m a ­ te r ia łó w i źród eł. Z m a te r ia łó w a rch iw a ln y ch A r c h iw u m A k t N o w y c h au tor w y k o ­ r z y sta ł z e sp o ły A d iu ta n tu r y B e lw e d e r sk ie j, B a n k u P o lsk ie g o , B iu ra S e jm u i S en a tu , K o m ite tu E k o n o m iczn eg o R a d y M in istrów , K o m ite tu N a ro d o w eg o P o lsk ie g o w P a r y ­ żu, M in isterstw a A p ro w iza cji, P r z e m y słu i H an d lu , S k arb u , P r e z y d iu m R ad y M in i­ stró w , P ro k u ra tu ry G en era ln ej, T o w a r z y stw a K redytow ego- P rzem y słu P o lsk ieg o , ja k ró w n ież z e sp o ły p r y w a tn e S ta n isła w a K au zik a, F lo ria n a S o k o ło w a oraz T w a r­

d o w sk ich . N a jc ie k a w sz a d o k u m en ta cja op iera się n a zesp o ła ch A rch iw u m M in i­ ste r stw a S p r a w Z agran iczn ych . S ą to zesp oły: R ad cy E k o n o m iczn eg o W y d zia łu Z a ­ c h o d n ieg o D ep a rta m en tu P o lity c z n o -E k o n o m ic z n e g o , P o s e ls tw R P w B e r lin ie , L o n ­ d y n ie, P a ry żu , R zy m ie, W a szy n g to n ie i K o n su la tu G en era ln eg o R P w L o n d y n ie. Z A r c h iw u m G osp o d a rstw a K r a jo w eg o zo sta ły w y k o r z y sta n e ak ta p o ż y c z e k u le - n o w sk ic h , a z C en tra ln eg o A r c h iw u m W o jsk o w eg o — akta G ab in etu M in istra S p ra w W o jsk o w y ch . D o k u m en ta cja a r c h iw a ln a d a ła a u to r o w i -m ożliw ość w y r o b ie n ia p o g lą d u na p o lsk ie za g r a n ic z n e p o ż y c z k i p a ń stw o w e ty lk o z p o z y c ji „ k ra jo w eg o p o d w ó r k a ”. N a to m ia st d o k u m en ta cja b ęd ą ca sp u ścizn ą p o ży czk o d a w có w n a d a l po­ zo sta je n ie tk n ię ta wT a rch iw a ch z a c h o d n io -eu ro p ejsk ich . Jej p o z n a n ie n a p e w n o z m u s i w p r z y sz ło śc i do z m o d y fik o w a n ia n iejed n ej te z y au tora. S ła b iej n ieco zo­ sta ły w y k o r z y sta n e m a te r ia ły p r a so w e i d o stęp n e p a m iętn ik i. J e śli ch od zi o w y ­ 2 por. żyd o w skie Przedsiębiorstwa Przem ysłowe w Polsce w edług a n k ie ty z 1921 r. t. I, W ar­ szaw a 1922 i J . B o r e n s t e i n , R zem iosło èydow skie w Polsce, W arszawa 1936.

d a w n ic tw a u rzęd o w e, u d erza b ra k „ D zien n ik a U s ta w ”, „M on itora”, „ B iu le ty n ó w M in iste r stw a S k a rb u ” i „R o czn ik ó w S ta ty s ty k i R P ” oraz p a r la m e n ta r ió w z la t trzy d ziesty ch , z a w ie r a ją c y c h — w z w ią z k u z p rzep ro w a d zo n ą ak cją k o n w e r sy jn ą d łu g ó w za g ra n icz n y c h — in te r e su ją c ą d o k u m en ta cję do d z ie jó w p o ls k ic h za g ra n icz­ n y c h p ożyczek . W im p o n u ją cy m z e sta w ie w y k o r z y sta n y c h o p racow ań u p o m n ia łb y m s ię o e m ig r a c y jn e p race: F. Z w e i g a , „P olan d b e tw e e n tw o w a r s ” (L on d yn 1944), R. G ó r e c k i e g o , „G osp od arczy d orob ek P o ls k i” (1918— 1939)” (L on d yn 1946); „ P o lo g n e” t. II, „V ie é c o n o m iq u e” (N eu ch â tel 1946); „ P o sk ie S iły Z b ro jn e” t. I, cz. I (L ondyn 1955).

O w a lo r z e p r a c y d e c y d u je ja sn o ść k o n str u k c ji i p rz e jr z y sta sy s te m a ty z a c ja m a ­ te r ia łu . P raca sk ła d a się z czterech ro zd zia łó w . W p ie r w sz y m p o św ię c o n y m p o ży cz­ k o m za g r a n ic z n y m w o k resie fo r m o w a n ia się p a ń stw a p o lsk ie g o (1918— 1920) a u to r o m a w ia sto su n e k rządu p o lsk ie g o do p o ży czek z a g ra n icz n y c h , p e r sp e k ty w y u zy sk a ­ n ia p o ż y czek za g ra n icz n y c h p rzez P o lsk ę , w o jsk o w e p o ży czk i fr a n c u s k ie , p o ży czk i am ery k a ń sk ie, a n g ie lsk ie i m ię d zy n a ro d o w e k r e d y ty r e lie fo w e (p rzezn aczon e n a od­ b u d ow ę), dając na za k o ń czen ie og ó ln ą s ta ty sty k ę u z y sk a n y c h p o ży czek . Z p ro b le­ m ó w d y sk u sy jn y c h w id z ia łb y m m . in . ocen ę p o lity k i g a b in e tu Jęd rzeja M o ra czew - sk ieg o . A u to r m a p r e te n sję do czło n k ó w g a b in etu , że „n ik t jed n a k n ie p o s ta w ił sp r a ­ w y z d o b y cia d o ch o d ó w n a d z w y c z a jn y c h drogą ro zp isa n ia d a n in y m a ją tk o w e j i p rzy m u so w ej p o ży czk i w e w n ę tr z n e j, a w ię c w y k o r z y sta n ia źró d eł n a jm n iej sz k o ­ d liw y c h z p u n k tu g o sp o d a rczy ch i p o lity c z n y c h in te r e só w k raju. W yb ran o in f la ­ c ję — n ie lic z ą c s ię z jej sk u tk a m i g o sp o d a rczy m i i p o ży czk i za g r a n ic z n e — n ie zw a ża ją c n a ic h r ep erk u sje w d zied zin ie n ie z a le ż n o śc i p o ls k ie j p o lity k i za g ra n icz­ n e j” (s. 19). C zy P o lsk a listo p a d a -g r u d n ia 1918 r. m o g ła w k r o c z y ć n a d rogę za lec a n ą p rzez autora? P o lsk a b ez ap aratu p a ń stw o w e g o , z p ło n ą c y m i g ra n ica m i, b ez Ś lą s k a i P om orza, k raj sz c z e g ó ln ie d o tk n ię ty k lę s k a m i w o je n n y m i i p o d m in o w a n y w e ­ w n ę tr z n y m i k o n flik ta m i k la s o w y m i i n a ro d o w o ścio w y m i.

D y sk u sy jn a w y d a je s ię ta k ż e o g ó ln a ch a ra k tery sty k a rzą d o w y c h k o n c e p c ji n a ­ p r a w y sk a rb u w la ta c h 1918— 1920. P o stu la t o b cią żen ia k o sz ta m i n a p ra w y fin a n só w w s z y s tk ic h w a r s tw sp o łeczn y ch p ro p o rcjo n a ln ie do p o sia d a n y ch p rzez n ie ś r o d k ó w je s t w ram ach u stro ju k a p ita listy c z n e g o p o stu la te m u to p ijn y m — szc z e g ó ln ie w w a ­ r u n k a ch k o n ie c z n o ś c i sz y b k ie j o d b u d o w y g o sp o d a rstw a n a ro d o w eg o m eto d ą k a p i­ ta listy c z n ą . In fla c ja t ę o d b u d o w ę u m o ż liw ia ła i co w ię c e j do 1921 r. te j in fla c y jn e j o d b u d o w ie to w a r z y sz y p o p ra w a p o ło ż e n ia e k o n o m iczn eg o p r a c o w n ik ó w n a je m ­ n y ch . Ś w ia d c z y o ty m s ta ty sty k a p ła c re a ln y c h i k o sz tó w u tr z y m a n ia 3.

P e r sp e k ty w y u zy sk a n ia p o ż y c z e k za g ra n icz n y c h p rzez P o lsk ę w la ta c h 1918— 1920 au tor o m a w ia w a sp e k c ie p o lity c z n y m , a n ie ek o n o m iczn y m , a p rzecież w ia ­ d om o, ż e o sto su n k u k r a jó w za ch o d n io -e u r o p e jsk ic h do p o ż y c z k o w y c h p o stu la tó w rzą d u p o lsk ie g o d ec y d o w a ła m . in . ic h w e w n ę tr z n a sy tu a c ja fin a n so w a . S zk o d a ta k że, ż e w ty m in te r e su ją c y m o k resie la t 1918— 1920 n ie z o sta ły p r z y n a jm n ie j o g ó l­ n ie p o k a za n e w y s iłk i i r e z u lta ty p o sz czeg ó ln y ch fir m i o rg a n iza cji g o sp o d a rczo -sp o ­ łe c z n y c h sta r a ją c y c h się o p o ż y c z k i b ezzw ro tn e, k red y t b ezp ro cen to w y oraz p o­ ży c z k i n o rm a ln e. In te r e su ją c o p o k a za n o n a r o d o w o śc io w y a sp e k t ty c h w y s iłk ó w ; ob ok d z ia ła ln o ś c i A m er y k a ń sk ie g o K o m ite tu R o zd zielc zeg o m a m tu n a m y ś li po­ p a r c ie fir m n ie m ie c k ic h n a G ó rn y m Ś lą s k u , w W ielk o p o lsce i n a P o m o rzu p rzez k a p ita ły z R zeszy .

W ą tp liw o śc i w zb u d za je d n o str o n n a ocen a p o ż y c z e k a m ery k a ń sk ich d la P o lsk i w la ta c h 1918— 1920. T ru d n o n e g o w a ć p o lity c z n y a sp e k t ty c h p o ż y c z e k (p rzeciw ­

3 Por. S z t u r m d e S z t r e m , P łace za ro b k o w e w o k re sie d e w a lu a c ji p ie n ię ż n e j, W ar­ szaw a 1924, s. 10.

d z ia ła n ie ro zszerza n iu się re w o lu c ji), a le je s t to ty lk o jed n a stro n a za g a d n ien ia . D z ia ła ln o śc i A R A (A m erican R e lie f A d m in istra tio n ), A m e ry k a ń sk ieg o C zerw o n eg o K rzyża, Y M C A o r a z A m e r y k a ń sk ie g o K o m ite tu R o zd zielc zeg o i in n y c h o rg a n iza cji to w a r z y sz y ły g o r ą c e u czu cia p rz y w ią z a n ia d o k ra ju a m ery k a ń sk iej P o lo n ii i n ie ­ b a g a te ln e r e z u lta ty pcipraw y sy tu a c ji m a teria ln e j lu d n o śc i w o k r e sie b ezrob ocia, g ło d u i e p id e m ii c h o r o b o w y c h 4.

P o d su m o w a n ie sta ty sty c z n e p o ży czek z la t 1918— 1920 u tw ierd za n a s w ty m m n iem a n iu , p o n ie w a ż 61,26°/o u z y sk a n y c h p rzez p a ń stw o k r e d y tó w zu ży tk o w a n o na a p ro w iza cję, o ch ron ę zd row ia i o p iek ę sp o łeczn ą .

R o zd zia ł d ru g i p o ś w ię c ił au to r p o ży czk o m za g r a n ic z n y m w o k r e sie in fla c ji (listop ad 1920 — g ru d zień 1923). P isz e w n im o r o li p o ży czek za g r a n ic z n y c h w rzą ­ d o w y ch p ro g ra m a ch n a p ra w y fin a n s ó w p a ń stw a , o g o sp o d a rczy ch i w o jsk o w y c h k re­ d y ta ch fra n cu sk ich , o sta ra n ia ch o p o ży czk i n a r y n k u a n g ie lsk im i p ertra k ta cja ch p o ż y c z k o w y c h w S ta n a c h Z jed n o czo n y ch . W y d a je się , że w r o z d zia le ty m , p od ob n ie ja k w p o p rzed n im , a u to r z b y tn io ek sp o n u je p o lity c z n e źródła n ie p o w o d z e ń fin a n so ­ w y c h . U p ro szczo n y w y d a je s ię sąd , ż e w se jm ie „...każde u g ru p o w a n ie w r z e c z y w i­ sto śc i w id z ia ło sw ó j z a sa d n iczy c e l n ie w e w z m o c n ie n iu k ra ju , le c z w z w ię k sz e n iu p o p u la r n o śc i s w y c h h a se ł w śr ó d w y b o r c ó w ” (s. 73). O ile są d te n je s t słu sz n y w za sa d zie p o d a d resem Z w ią zk u L u d o w o -N a ro d o w eg o , to n ie m o że on ch a ra k ­ te r y z o w a ć a d e k w a tn ie p o sta w y ó w czesn ej le w ic y sejm o w ej (m y ślę n ie ty lk o o r e w o lu c y jn y c h p ro k o m u n isty czn y ch p o sła ch , a le ta k ż e P P S i k la s o w y m ru ch u za w o d o w y m ). N o t a b e n e au tor o m a w ia ją c różn e p ro g ra m y n a p r a w y sk a rb o w ej p ra ­ w ie c a łk o w ic ie p o m ija p rogram y P P S i K o m isji C en traln ej Z w ią z k ó w Z a w o d o w y ch oraz sto su n e k ru ch u so c ja lis ty c z n e g o do p o ż y c z e k za g ra n icz n y c h . S z c z e g ó ln ie in t e ­ re su ją co w ty m ro zd zia le w y p a d ło p r z e d sta w ie n ie g osp od arczych i w o jsk o w y c h k red y ­ tó w fr a n c u sk ic h na tle starań P o lsk i o p r z y łą cz en ie G órn ego Ś lą sk a . S łu s z n a w y d a je s ię u w a g a u c z y n io n a n a m a r g in e sie k o n c e sji u d z ie lo n y c h k a p ita ło w i fr a n c u sk ie m u p rzez rząd p o ls k i n a G ó rn y m Ś lą sk u , b ęd ą ca je d n o c z e ś n ie p o lem ik ą z d o ty ch cza ­ so w y m i p o w o je n n y m i p ra ca m i p o r u sz a ją c y m i p ro b lem p o ż y czek zagran iczn ych . A u to r stw ierd za , ż e „ w e jśc ie P o ls k i n a d rogę g o sp o d a r k i k a p ita listy c z n e j w y m a ­ g a ło od rząd u p r z y sto so w a n ia s ię d o p r a w i z w y c z a jó w k ie r u ją c y c h tą gosp od ark ą. T ru d n o w z w ią z k u z ty m a p r i o r i tr a k to w a ć p o lity k ę p rzy zn a n ia za g ra n icy k o n c e sji g o sp o d a rczy ch jak o za p r z e d a n ie in te r e só w k r a ju ” (s. 101). W zw ią zk u z p o w y ż sz y m z b y t k a te g o r y c z n e w y d a je się stw ie r d z e n ie , że u d z ie le n ie F r a n c ji zn a czn y ch k o n c e sji g o sp o d a rczcy h n a G ó rn y m Ś lą s k u n ie z o sta ło n ic z y m zrek o m ­ p en so w a n e. O g ó ln o p o lity czn y in te r e s so ju sz n ic z k i b y ł ch yb a sła b sz ą p o d n ietą od b ezp o śred n ieg o in te r e s u ek o n o m iczn eg o a n g a żu ją ceg o F r a n c ję po str o n ie P o lsk i w k o n flik c ie o G órn y Ś lą sk .

R o zd zia ł tr z e c i a u to r p o św ię c ił p o ży czk o m za g ra n icz n y m w o k r e sie refo rm y w a lu to w e j i n a p r a w y skarbu. Sporo in te r e su ją c y c h ro zw a ża ń zn a jd u jem y tu ta j na te m a t p o lity k i p o ży czk o w ej rzą d u G rab sk iego oraz rzą d u k o a lic y jn e g o S k r z y ń sk ie ­ go, prób p o d p o rzą d k o w a n ia P o ls k i in te r e so m a n g ielsk im za p o śr e d n ic tw e m p o ży ­ czek za g ra n iczn y ch , c e ló w m isji K em m erera oraz sta ra ń rzą d o w y ch o p o ży czk i n a r y n k u fra n cu sk im .

D la u d o w o d n ien ia te z y -o ty m , że „k ażd y rząd d ecy d u ją cy s ię na d o k o n y w a n ie lo k a t w ob cym k ra ju , k ie r o w a ł s ię n ie t y l e e w e n tu a ln y m i k o rzy ścia m i fin a n so ­ w y m i, il e d ą żen iem d o z a p e w n ie n ia so b ie o k reślo n y ch k o n c e sji p o lity c z n y c h ” (s. 147), au tor p r zy ta cza c y ta t z p ra cy G. C z e c h o w i c z a 5, k tó r e g o treść, m oim

4 Z ob. Polska w czasie w ielkiej w o jn y (1914—1918) t . II, W arsz aw a 1936.

s G . L e l l w a [ G. C z e c h o w i c z ] , Problem skarbow y w św ietle prawdy, W arsz a w a 1926, s. 62.

zd an iem , n ie zo sta ła w p e łn i zrozu m ian a lu b w y ja śn io n a w p racy. C zech o w icz m ó ­ w ią c o n ie b e z p ie c z e ń stw ie m ięd zy n a ro d o w ej k u ra teli, groźn ej z e w z g lę d u na ob ecn ość w k ra ju zn a czn eg o o d setk a ob cych ż y w io łó w , k tó r e fin a n sje r a ta o toczyć ch cia ła sp ecja ln ą tr o sk liw o śc ią , m ia ł n a m y ś li k a p ita l n ie m ie c k i i ży d o w sk i. Z g o d n ie z n a sta w ie n ie m p o lsk iej burżiuazji i d ro b n o m ieszcza ń stw a b a ł on s ię r y ­ w a liz a c ji p rzed e w s z y s tk im k a p ita łó w ży d o w sk ich , k o r z y sta ją c y c h z p om ocy z a g ra ­ n iczn ej.

P o d o b n ie n iezro z u m ia ła w y d a je się opinia, że g łó w n y m cele m p o lity k i a n ­ g ie lsk ie j b y ło p o d p o rzą d k o w a n ie P o lsk i N iem co m i że w z w ią z k u z ty m A n g lia b y ła sk ło n n a u d z ie lić P o ls c e p o ży czk i zagran iczn ej. P o lity k a a n g ie lsk a — praw d a, sp rzy ja ją ca w ty m c z a sie Ifiem co m — b y ła zb y t sa m o d zieln a , b y słu ż y ć jak o n a ­ rzęd zie ob cych in teresó w .

Z b y t r y z y k o w n a w y d a je m i się teza, że g łó w n y m celem p o ży czk i d illo n o w sk iej (w p ro w a d za ją cej m . in . p rzep is z a b ra n ia ją cy P o lsc e em ito w a n ia na r y n k u am ery­ k a ń sk im do 1 sie r p n ia 1925 ja k ic h k o lw ie k o b lig a cji p olsk ich ) b y ło o sła b ie n ie g osp o­ d a rk i P o lsk i i u ła t w ie n ie N iem co m w y g r a n ia w o jn y celn ej. B ez z n a jo m o ści m a te ­ r ia łó w a r c h iw a ln y c h a m e ry k a ń sk ich i a n g ie lsk ic h m o żem y sn u ć ty lk o h ip otezy. H ip o te z ie au tora (opartej n a fa k c ie p o w ią z a n ia D illo n a z k a p ita łe m n iem ieck im ) m o żn a p r z e c iw sta w ić p rzy p u szczen ie, ż e D illo n u d z ie lił p ożyczk i, bo. m u się to op łacało, zaś p rzez zak az e m is ji c h cia ł ją le p ie j za b ezp iec zy ć w o b e c tr u d n o śc i w a ­ lu to w y c h P o lsk i. G d y b y m y ś la ł ty lk o , ja k p om óc N iem co m w y g r a ć w o jn ę celn ą, n ie p o w in ie n b y ł u d zielić p o ży czk i, a p o p rzez s w e w p ły w y u tru d n ić sta ra n ia o n ią n a r y n k u a m ery k a ń sk im . S ła b o u d o k u m en to w a n a je s t poza ty m m y ś l autora, że m isja K em m erera m ia ła na c elu u to r o w a n ie n ie m ie c k im in tereso m g o sp o d a rczy m d rogi do p o d p o rzą d k o w a n ia so b ie P o lsk i, w c z y m z a in te r e so w a n e b y ły o fic ja ln e k o ła A n g lii i S ta n ó w Z jed n o czo n y ch (s. 198).

R ozd ział cz w a r ty sk ła d a się z m a ły c h m o n o g r a fii p o św ię c o n y c h p ożyczk om u z y sk a n y m p rzez g a b in et G rab sk iego, tzn. p o ży czce ty to n io w e j, d illo n o w sk ie j i z a ­ p a łcza n ej. R o zd zia ł te n n ie p o tr z e b n ie p rz e ła d o w a n y jest d ru g o rzęd n y m i często sz c z e g ó ła m i c h a ra k tery zu ją cy m i w a r u n k i tra n sa k cji. T ra fia ją s ię tu p o w tó rzen ia m y ś li za w a rty ch w ro zd zia le III. N iem n iej p o k a zu je on p la sty c z n ie h isto r ię trzech g ło ś n y c h tr a n sa k c ji p o ż y c z k o w y c h , a k cen tu ją c p rze k o n y w a ją c o ich u je m n e re p e r ­ k u s je d la p o lsk iej go sp o d a rk i n arod ow ej. Z a k o ń czen ie p racy w in n o m o im zd a n iem z a w ie r a ć próbę w y ja śn ie n ia ic h r o li w ż y c iu g o sp o d a rczy m k raju , p rób ę p o ró w n a ń p o sz czeg ó ln y ch p o ży czek pod w z g lę d e m ty p u k red y tó w , o p ro cen to w a n ia , z a b ezp ie­ czen ia itp . Z a k o ń czen ie au tora jest n a to m ia st k ró ciu tk im p o d su m o w a n iem . A u tor za m y k a sw o ją p ra cę stw ierd zen iem , „że p o ży czk i i k red y ty za g ra n icz n e z o k resu 1918— 1926 n ie ty lk o n ie w p ły n ę ły na u m o cn ien ie g o sp o d a rcze i p o lity c z n e P o lsk i, a le n a w e t ją o sła b iły w zw ią z k u z n a ło żen iem na sk a rb o b o w ią zk u d o k o n y w a n ia co rok u p o w a żn y ch s p ła t” (s. 298). P o ż y c z k i za cią g a się po to, b y je sp łacać. T o jest ch y b a o czy w iste. Z d ru giej stro n y n ie w ie m czy p o ży czk i ok resu 1918— 1920 o sła ­ b ia ły P o lsk ę. J e żeli tak , to au to r p op ad ł w sp rzeczn ość w sw y c h w y w o d a c h , bo ja k ż e p o ży czk i p ie r w sz e g o o k resu m o g ły słu ż y ć p a c y fik a c ji k o n flik tó w k la so w y ch , sk o ro p rzez o sła b ien ie g o sp o d a rstw a n a ro d o w eg o stw a r z a ły w a r u n k i p o g łę b ia n ia się ty c h k o n flik tó w .

T o n a g ro m a d zen ie k r y ty c z n y c h u w a g d y sk u sy jn y c h m o g ło b y stw o r z y ć m n ie ­ m a n ie, że p raca L a n d au a m a p o w a żn e b rak i i u sterk i. T ak n ie jest. J est ona w y r a ­ zem dużej w ie d z y i w ie lk ie g o w y s iłk u n a u k o w eg o . W iele za g a d n ień je s t sp orn ych i m iejm y n a d zieję, że recen zo w a n a p raca o ż y w i d y sk u sję nad d zieja m i gosp od ar­ czy m i II R zeczy p o sp o litej.