Andrzej F. Dziuba
Jan Azor SJ a jezuickie Ratio
studiorum z XVI wieku
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 29/1-2, 307-319
Prawo Kanoniczne 29 (1986) nr 1—2
ANDRZEJ F. D ZIU BA
J A N AZOR SJ A JEZU IC K IE R A T IO ST U D IO R U M Z X V I W IEK U Zakon jezuitów od początk u istn ien ia i d ziałan ia n a zn aczącym m ie j scu stawiał obok form acji d u ch ow ej tak że i form acją in telek tu a ln ą . D otyczyła on a k szta łcen ia p oszczególn ych jego czło n k ó w jak i w łą czen ia się w ó w czesn y sy stem ed u k acji, i to ina w szy stk ich stopniach aż do uniw ersyteckiego w łączn ie. Z am iar tein w y ra żo n y już p rzez sa m eg o założyciela św . Ign acego L oyola z czasem d oczek ał się bardziej realn ych kształtów i p rak tyczn ych p rzejaw ów . O czyw iście, obok e le m en tó w w n iesion ych przez -dynam ikę n o w eg o zakonu, czerp ał w y r a ź n ie z ówczesnych n a jd o sk o n a lszy ch o sią g n ięć w ty m w zg lęd zie.
W tak szeroki p rzeja w zam iarów w zak resie szk o ln ictw a w ch od ził n a przełom ie p o ło w y X V I w ie k u h iszp ań sk i jezu ita Jan A zor (1536—1603). W szedł, tak poprzez fo rm a cję in telek tu a ln ą , a p óźn iej przez pracę n au kow o-dydaktyczną. W szystk ie te eta p y rea lizo w a ł w ła śn ie na u c z e l n ia ch jezuickich. M ożna zatem w yróżn ić osob iste p rzy jm o w a n ie sy stem u nauczania w cza sie k o lejn y ch eta p ó w n au k i, a n a stęp n ie czy n n e ich realizow anie i w k oń cu ud ział b ezp ośred n i w ich form ow an iu . To o sta tn ie zagadnienie d otyczy ud ziału w p racach n ad R atio stu d io ru m z la t 1586, 1591 i 1599. W ta k im sch em a cie p rzed sta w io n e zostan ie za sygnalizow ane zagad n ien ie, k tóre p o zw o li u kazać p ew n e b ardziej og ó l n e uwagi d otyczące sy ste m u e d u k a c ji w zak on ie jezu itów , w p ierw sz y c h latach jego istn ien ia i działaln ości. L atach szczeg ó ln ie zn aczą c y ch i konsek w en tn ych w sw y m o d n iesien iu n a p raw ie 2 w iek i.
I
J a n Azor urodził się n ajp raw d op od ob n iej w sty czn iu 15136 r. w m a ły m m iasteczku L orca, w p ro w in cji M urcia, d iecezji C artagena *. P o początkow ej ed u k acji w rod zin n ym m ieście stu d io w a ł filo z o fię i n au k i hum anistyczne w M urci w ta m tejszy m k o leg im u jezu ick im . S y stem nauczania, z braku o b o w ią zu ją ceg o w całym zak on ie R atio studiorum ,
1 Krótkie dane b io g ra ficzn e por. np. J. M. D a l m a u , A z o r Ju an , w: Dicckmaorio de la H isto ria E clesia stica de Espafia, red. Q. A ld ea, T. M a- riu, J. V ives, M adrid 1972, I, 166— 167; M. A r n a l d o s P e r e z, Los
je s u ita s en el rein o d e M u rcia (A p u n te s h isto rico s), b.r.m .w . (M urcia
1970;), passim (In stitu tu m H istoricu m S o cieta tis J esu , Bibliiotheca ■— R om a, mps. sygn. 6.C.30).
opierał się na w zorach zaczerp n iętych z in n y ch u czeln i tego typu. S zczeg ó ln ie w io d ą ce b y ły p rak tyk i K olegiu m R zym sk iego, w k tó ry m zd ob yła fo rm ację w ięk szo ść w y k ła d o w có w rek ru tu ją cy ch się z za gran icy. N a to m ia st w H iszp an ii znaczącą rolę o d g ry w a ł n ad al sły n n y u n iw e r sy te t w A lca la de H enares. N ie m ożna ta k że pom inąć zn aczenia u n iw e r sy te tó w w P a ry żu i L ow an iu m . Z zagran icy p e w n e ogóln e w sk a za n ia od n ośn ie do sy stem u n au czan ia op racow ał H. N adal, k tó ry jako rektor k o leg iu m w M essin ie (1548-1552), w y d a ł De stu d iis S o c ie -
ta tis J e s u 2 W p ra k ty ce n ajb ard ziej w ią żą ce b y ły w sk a za n ia rektora
k o leg iu m oraz oso b iste in w en cje p o szczególn ych profesorów .
F orm acja in telek tu a ln a J. A zora, już u s w y c h fu n d a m en tó w p rze b ieg a ła w za k o n ie jezu itó w , choć b y ła szerok o o tw a r ta n a in n e osiąg n ięcia w tym w zględ zie. O statecznie b y ła to jednak ty lk o próba p o sz u k iw a n ia p ew n eg o m odus v iv e n d i w ty m zakresie. Z resztą czy n iły to w sz y stk ie założone już w ów czas k o leg ia jezu ick ie.
Ign acy L oyola p rzy w ią zy w a ł w ie lk ą w a g ę do tego, b y k olegia, w k tórych k szta łci się m łodzież czy to należąca do zakonu, czy też m ło dzież św ieck a , p o sia d a ły jednak w sp ó ln y , jed n o lity sposób p row ad zen ia stu d iów . O p racow an ie tak iej R a tio s tu d io ru m p rzyob iecał n a w e t w K on sty tu cja ch założonego przez sie b ie zakonu. A le do k ońca życia n ie udało m u s ię p rzygotow ać o d p o w ied n ieg o dok u m en tu n a te n tem at. (Jednak już w sam ych K o n sty tu cja ch zn ajd u je się w ie le zaleceń, w sk a zań i u w ag, k tó re m ożna uznać za zaw iązk i u n iw ersa ln eg o sy stem u o rd y n a cji studiów . W spom nianą K o n sty tu cję za tw ierd ził p ap ież P a w e ł IV d ek retem z 6 lip ca 1558 r. jako ob o w ią zu ją cą dla ca łeg o zak o nu. D ok u m en t te n w y ty c z a ł najb ard ziej p od staw ow e zasad y ed u k acji, w czw a rtej części zatytu łow an ej: O w y k s z ta łc e n iu in te le k tu a ln y m i
p r z y g o to w a n iu m ło d z ie ż y za k o n n e j do p r z y s z ły c h prac a p o s to ls k ic h s.
O statn i etap form acji filo zo ficzn ej, w życiu św ieck im , Jan A zor p rze szed ł jeszcze zapoznając isię w stę p n ie z zaw artym i ta m norm am i. P ro feso ro w ie w M urci, zgodnie z K on stytu cją, w y k ła d a li filo zo fię, jako n iezb ęd n y ele m e n t przed stu d iam i teo lo g iczn y m i i przyszłą pracą apo stolską.
Z ap ew n e pod w p ły w e m stu d ió w oraz b ezp ośredniego zapoznania się z zakoinem jezu itów , Jan Azor 18 m arca 1559 rok u sta ł się sy n e m du ch o w y m św . Ign acego. W n o w icja cie o d b y w a n y m w k o leg iu m w O cańa k o n ty n u o w a ł studia filozoficzn e, teraz już bardziej b ezpośrednio z u k ieru n k o w a n iem na teo lo g ię, i to w m y ś li zaisad p o d an ych przez K on stytu cje. P o g łęb ia ł znajom ość św . T om asza z A k w in u , jako obo w ią zu ją ceg o w całym zakonie, a ściślej m ów iąc sam ego A ry sto telesa . 2 Por. M o n u m en ta p a ed a g o g ica S o c ie ta tis J esu , ąu ae p r im a m ra tio -
n e m s tu d io r u m anno 1586 e d ita m p ra e c e sse re , w y d . C. G. R odeles i in
ni, M atriti 1901, 89—99.
3 Por. K o n s ty tu c je T o w a r z y s tw a J e zu so w e g o , w : św . Ign acy L oyola, P ism a W ybrane, k om en tarze, opr. M. B e d n a r z p rzy w sp ó łp ra cy S. F i l i p o w i c z a , R. S k ó r k i , K rak ów 1968, I, 411—418.
[3] Kom unikaty 309 Po nowicjacie i u k oń czon ych stu d iach filo zo ficzn y ch Jan A zor p o w ró cił w 1563 r. do k o leg iu m w A lca la d e H enares, gd zie w stą p ił do zakonu. Tu także rozpoczął stu d ia teo lo g iczn e, k tóre zgodnie z K on stytucjam i m ia ły jako cel n ie s ie n ie p om ocy b liźn im w d zied zin ie p o znaw ania i m iło w a n ia Boga i w ten sp o só b pom agan ie im do z b a w ie nia. System n au czan ia te o lo g ii opierał się z b raku b ard ziej ogóln ych norm , także n a d ok u m en tach K on gregacji g en era ln y ch oraz bardziej lokalnych p ostan ow ien iach , które m ia ły jednak ch arak ter ty m cza so w y i często bardzo szczeg ó ło w y . Z akon n ie zdobył się m im o d ostrze ga n ia potrzeby i p od k reślan ia jej, n a w y p ra co w a n ie jed n olitego r eg u la m in u studiów. D alej w zorcem b y ło K olegiu m R zym sk ie i jego w sk a zania dydaktyczne. Jed n ą z isto tn y ch prób, która rzu tow ała n a fo rm a cję tak filozoficzną jak i teologiczn ą Jana A zora, było D e ra tio n e e t
o rd in e stu dioru m C o lleg ii R o m a n i op racow an e p rzez D iego L edesm a,
k tó ry w latach 1562-1576 p ełn ił fu n k cję p refek ta stu d ió w , a o d -1556 r. w ykładał teo lo g ię 4.
L ata edukacji teologiczn ej h iszp ań sk iego teologa w A lca la d e H e n a res w latach 1563-1567 to ta k że czas p o ja w ien ia się jeszcze in n ej pró b y w zakresie sy stem a ty za cji regu lam in u stu d iów , której au torem b y ł J. Maldonado. S zczególn ie in teresu ją ca jest część zatytu łow an a: De
ra tio n e th eologiae e t S a cra e S c rip tu ra e d o c e n d a e 5. In n e u zu p ełn ien ia
bardziej ogólne w y d a ła tkkże II K ap itu ła G en eraln a o b rad u jąca od 19 stycznia do 21 czerw ca 1565 r.
N a okres form acji filo zo ficzn o -teo lo g iczn ej Ja n a A zora m iała w p ły w ta k że ordynacja F ran ciszk a B orgiasza w yd a n a w listo p a d zie 1566 r. Zarządzenie to b yło od głosem narad p rofesorów K o leg iu m R zym sk iego w latach 1564-1565. N arady te b y ły p óźn iej tak że k o n tyn u ow an e, i sta n o w iły pew ien m a teria ł w p ro w a d za ją cy dla p od jętych prac nad n ow ym R atio studiorum. Zakon p o d ejm o w a ł ikolejny, drugi w y siłe k , u sy ste m a tyzow ania w sposób u n iw ersa ln y dla ca łeg o T o w a rzy stw a sy stem u e d u k a c ji w szystkich stopni.
J a n Azor zatem w czasie stu d ió w h u m an istyczn ych , filo zo ficzn y ch i teologicznych m iał m ożliw ość dośw iad czyć b ezpośrednio p rak tyczn ych poszukiwań sy stem u n auczania. Z aob serw ow ał próby w y w o d zą ce s ię ta k z kręgów w ład z n a czeln y ch zakonu, jak i z p oszczególn ych k o le g ió w czy w reszcie ta k że i in d y w id u a ln y ch bardziej w io d ą cy ch postaci. B y ł to dotąd okres p rzyjm ow an ia, w ch ła n ia n ia now ości, a być m oże ta k że i n iek ied y prób ich w ła sn e j ocen y czy projek tów . Jego stosu n ek do całości system u ed u k acji w zak on ie jezu itów , o ile tak się m ożna w yrazić, był „ b iern y ”.
4 Por. R. G a r c i a - V i ł l o s l a d a , S to r ia d e l C o lleg io R oam n o dal
suo inizio (1551) a lla so p p re ssio n e d e lla C a m p a g n ia d i C e su (1773), R o
m a 1954, 84, 97.
II
W czasie stu d ió w teologiczn ych A zor najpraw d op od ob n iej rozpoczął już p rak tyk ę dyd ak tyczn ą. W ydaje się b ow iem , że zgodnie z sto so w a ną zasaidą jezuicką, w y k ła d a ł p rzyn ajm n iej jakieś p rzedm ioty z za k resu filo zo fii czy n auk hum an istyczn ych . B yło to sp raw d zen iem p rzy datn ości k an d yd ata do e w en tu a ln ej p racy dyd ak tyczn ej. D opiero jed nak u k o ń czen ie teologii oraz p rzyjęcie św ię c e ń k a p ła ń sk ich (ok. 1568 r.) o tw iera ło przed n im szeroką k arierę n au k ow o-d yd ak tyczn ą.
Z ajęcia prow ad zan e przez n iego z zakresu filo z o fii op ierały się za sadniczo n a w sk azan iach K on stytu cji. M ógł jed n ak już w ó w cza s w y kazać w ła sn e in w en cje z braku in n ych w ią żą cy ch w sk azań ob ow iązu jących w całym zakonie. P odejm ując zaś zajęcia z teologii w k o leg iu m w A lcala de H enares, b ezpośrednio po stu d iach , op ierał się w ich pro w a d zen iu zw ła szcza na części czw artej K o n sty tu cji jak i p rak tyk ach ty p o w y ch dla ośrodków n a u k o w y ch w H iszp an ii. P o złożeniu 4 ślubu jego u p raw n ien ia jeszcze bardziej p o w ięk szy ły się, p rzyn ajm n iej w se n sie fo rm a ln y m (28 I 1970). M ógł odtąd p rzyjm ow ać w sz e lk ie god n o ści i zadania zastrzeżone k ap łan om o czterech ślubach.
W czasie, gdy J. Azor pracow ał jako lek tor w A lca la de H en ares, podjęto k o lejn y w y siłe k op racow an ia, zresztą zgodnie z su g estią św . Ignacego, bardziej szczegółow ego Ratiio studiorum ob ow iązu jących w ca ły m zakonie. W ersja ta, jako drugie u n iw ersa ln e ratio, p ow stała w latach 1556-1570, a w ięc za rząd ów trzeciego gen erała zakonu, św . F ran ciszk a B orgiasza. S zczeg ó ln y u d ział w jej red agow an iu m ie li pro fe so r o w ie K o leg iu m R zym skiego. P rzed m iotem b y ły szk o ły n iższe i stu dia filozoficzn e. C zęść d otycząca teologii, m im o że została p rzygotow a na, n ie p rzesłan o do p ro w in cji zak on n ych i w c ie lo n o w ż y c ie 6.
N ad zieje J. A zora na bardziej w ią żą cy dok u m en t w p oczątkach jego p racy d yd ak tyczn ej zak oń czyły s ię fiask iem . M usiał nadal op ierać się n a ogóln ych w cześn iejszy ch u stalen iach , a przed e w szy stk im w y k a za ć w ła sn ą in w en cję. P o m agały m u w tym trad ycje u n iw ersy tetu w A lcala oraz pow aga ta m tejszego k o leg iu m jezuickiego.
D ziałaln ość n a u k o w o -d y d a k ty czn a , z p olecen ia w ład z zakonnych, m iał J. Azor połączyć odtąd z d ziałaln ością ad m in istracyjn ą. B o w iem w 1571 r. p o w o ła n y został na rektora k olegiu m w P lacen cia. J ed n ocześn ie prow ad ził tam w y k ła d y z teologii a m oże i P ism a św . czy wreszicie i k a zu só w su m ien ia. T ym razem b y ł zatem b ezpośrednio o d p o w ied zia l n y za całość f unkc jonow a m a sy stem u nau czan ia w tym zakładzie n au k ow ym . Z braku dok u m en tów zaw ierających o g ó ln e w sk a za n ia sam p od ejm ow ał d ecyzje, m .in. o d opuszczeniu do p oszczególn ych stopni
• Por. L. L u k a c s , De p rim a S o cieta tis R atione stu d ioru m S a n cto F ran cisco B orgia P ra e p o sito G e n e ra li c o n s titu ta (1565— 1569), A rch ivu m H istoricu m S o cieta tis Jesu 27 (1958) 209—232; M o n u m en ta pa ed a g o g ica
S o c ie ta tis J esu , w yd . L. L u k a c s (1557— 1572), R om ae 1974, II, 49*,
.[5] K om unikaty 311 czy promocji lu b d y sp u t p u b liczn ych . W skazania K o n sty tu cji m u siał w ypełniać szczeg ó ło w y m i d y sp o zy cja m i an gażu jąc sw ó j coraz p o w a ż n iejszy autorytet n au k o w y i pozycją w p ro w in cji to leta ń sk iej.
Jan Azor fu n k cję rek tora w P la cen cia sp e łn ia ł bardzo krótko, bo ok oło roku. Po ty m „ep izodzie” p o n o w n ie p od jął pracą n a u k o w o -d y daktyczną w A lca la d e H enares. III K on gregacja G en eraln a ob rad u ją ca w r. 1573 w y b ra ła k o lejn eg o gen erała zakonu, k tó ry m został B elg Ewerard M ercurian oraz w y d a ła tak że n o w e w sk a za n ia d otyczące n au czania, zw łaszcza filo zo fii. To w ła śn ie z ty ch w sk a za ń , m ó w ią cy ch m .in. by nauczyciele p row ad zący w y k ła d y filo z o fii A ry sto telesa , b y li ostroż ni w doborze k o m en tatorów , k tórych p ism a zaw iera ją tw ierd zen ia sprzeciw iające się dogm atom ch rześcija ń sk im , a sam ą filo zo fią m ają tak wykładać, by m ogła słu ży ć teo lo g ii sch olas tycznej, k o rzy sta ł J. A zor na nowym odcinku p racy 7. W ładze g en era ln e p o w ierzy ły m u p on ow n ie obowiązki ty m razem rek tora k o leg iu m w Ocafia, gd zie w cześn iej sam o d b ył now icjat. D ośw iad czen ie p oprzednich prac w P la cen cia p ozw o liły na rozw in ięcie szerok iej d zia ła ln o ści d yd ak tyczn ej, m im o o b o w ią z k ó w kierow niczych, i to bardzo absorbujących. W w y k ła d a ch z te o lo g ii posiadał już p e w ie n w ła sn y s ty l i sch em a t cią g le ub ogacan y in w encją, zaw sze jed n ak zgod n y szczeg ó ln ie ze w sk a za n ia m i K o n sty tu cji.
Po dośw iadczeniach w O cana A zor p o w ró cił p o n o w n ie do A lca la de Henares pod ejm u jąc w y k ła d y z teo lo g ii. N ie d łu go jednaik c ie s z y ł się p ełn ą swobodą w zak resie d zia ła ln o ści n a u k o w o -d y d a k ty czn ej, k ied y to wcielał w ży cie n o w e w sk a za n ia zbioru reg u ł różn ych u rzęd ów w zakonie w y d a n y ch p rzez M ercuriana w 1577 r. Już b o w iem w 1578 r. w ładza zakonna za m ian ow ała g o rek torem sły n n eg o n a c a ły św ia t k o legiu m w A łoala. Jed n ak i tu sto su n k o w o krótko sp ełn ia ł tą fun k cję. N iem niej zd ołał zdobyć szerok ie u zn an ie, ja o d ojrzały w y k ła d o w ca i adm inistrator ta k p ow ażn ego ośrodka n a u k o w eg o zakonu. Jak o r e k tor tworzył ogólną a tm o sferę k o leg iu m , prow ad ził jego szeroko za krojone badania n a u k o w e oraz osob iście sta n o w ił jego w iz y tó w k ę w kontaktach zew n ętrzn y ch . O bok teg o n ie z a n ied b y w a ł w ła sn y c h w y k ła d ów z teologii, k tóre z czasem sta n o w iły m a teria ł ta k p rzy d a tn y w przyszłej szero k iej p racy w K o leg iu m R zym sk im oraz dla c a łe g o za k on u przy red a g o w a n iu R atio studiorum .
N iespodziew anie w 1579 r. Jan A zor został p o w o ła n y do R zym u i p od ją ł pracę w n a jw a żn iejszej u czeln i zakonu, w ta m tejszy m k olegiu m . N a decyzję tę m iała w p ły w jego d otych czasow a praca, i to n a ta k w ie lu odcinkach d zia ła ln o ści zakonu. O sobiste k o m p eten cje n au k ow e spow odow ały, iż w szed ł do grona w y k ła d o w c ó w te o lo g ii sch olastyczn ej,
7 Por. In s titu tu m S o c ie ta tis J esu , F lo ren tia e 1893, II, 228—229, 539;
R a tio stu d io ru m e t in s titu tio n e s sch o la stic a e S o c ie ta tis J e su p e r G e r - m aniam o lim v ig e n te s c o lle c ta e c o n cin n a ta e d ilu c id a ta e a G. M. P a c h t -
i to od p oczątk u sw e j d ziałaln ości rzy m sk iej. T u biorąc u d zia ł w lic z n ych d y sk u sjach nad sy stem em ed u k a cji zak on n ej m ógł bezpośrednio d zielić ,sią sw y m i sp ostrzeżen iam i oraz p rak tyk ą n a b y tą w A lca la de H en ares, P la cen cia i Ocafia. P row ad zon e w y k ła d y p o zw a la ły m u nadal na czyn n e rea lizo w a n ie teo retyczn ych i p rak tyczn ych w sk a za ń cen tra l n ych w ła d z zakonu, czy p ro w in cji lu b też rek tora k olegiu m . O kres ten m im o w zb ogacen ia o n o w y od p ow ied zialn y o d cin ek pracy nad R atio stu d ioru m , trw a ł n iem a l do k ońca życia Jana Azora. W ykładał on b o w iem teo lo g ię, a n a stęp n ie b ył p refek tem stu d ió w przez k ilk a n a ście lat. B y ł zatem bezpośrednio od p ow ied zialn y za k oord yn ację i p ełne p rzestrzegan ie w y m o g ó w w zak resie regu lam in u stu d ió w u stalon ych zw ła szcza przez gen era ln e w ła d ze zakonu.
N a tym etap ie p racy w zak on ie Jan A zor p rak tyczn ie sam w c ie la ł w ży cie założenia K o n sty tu cji, a zw ła szcza ich czw a rtej części, oraz p óźn iejszych w sk azań odnośnie do sy stem u n au czan ia w zak on ie je zuitów . P r z e ja w ia ł tu jednak i w ła sn ą in w e n c ję jak i próby w y n ik a jące z p raktyki. O kres ten m ożna zatem w p ew n y m sen sie o k reślić, gdy id zie o sto su n ek do sy stem u ed u k acji, jako „czyn n y”. I to w sen sie jego rea liza cji jak i p oczątk ów w ła sn eg o w k ład u , c o b ęd zie szczeg ó l n ie ch a ra k tery sty czn e w n a stęp n y m ok resie jego ży cia i działaln ości.
III
Jan A zor prow adząc w y k ła d y w K o leg iu m R zym skim za p ew n e sam z a ob serw ow ał, w sposób bardziej w yraźn y, potrzebę n ow ocześn iejszego u n iw ersa ln eg o regu lam in u stu d ió w d la całego zakonu. W szystk ie w c z e śn iejsze próby n ie sta n o w iły zad a w a la ją cy ch u staleń , a dow odem tego b y ły m .in. w sp o m n ia n e w y ż e j często ja w ią ce się dodatkow e zarządze nia w ła d z gen eraln ych , n ie m ów iąc już o p m w in cja ln y ch czy rektorach p oszczególn ych kolegiów .
D opiero jed n ak n a stęp ca M ercuriana, s ły n n y K lau d iu sz A c q u a v iv a (1581-1615) przystąp ił do b ardziej k o m p lek so w eg o op racow an ia jed n o li teg o R atio stu d io ru m d la c a łe g o zakonu. W ty m c elu już w 1581 r. p o w o ła ł sp ecja ln ą k o m isję a d co n fic ie n d a m F o rm u la m stu d io ru m . W skład jej w eszło 12 człon k ów , m .in. P . F o n seca — P ortu galczyk , F. A dorno i B. Sordi — W łosi, A. D eza, F. R ibera, G. G onzales i J. M aldonado — H iszp an ie. W yn ik i pracy tej k o m isji n ie są jed n ak znane, a b yć m oże ich w o g ó le niie o s ią g n ię to 8. J. Azor jak zn an y już w ó w cza s w y k ła d o w ca teo lo g ii sch o la sty czn ej b ył b aczn ym o b serw atorem ty ch prac, choć sam b epośrednio n ie brał w n ich udziału.
P o ty ch d ośw iad czen iach g en erał A c q u a v iv a p o w o ła ł w r. 1584 k o le j n ą k o m isję złożoną ty m razem ty lk o z sześciu członków : J. A zor — H iszp an , G. G on zalves — P ortu galczyk , J. T irius z F rancji, P. B u ys
8 Por. R a tio stu d io r u m e t in s titu tio n e s sch o la stica e, R a tio s tu d io ru m
[7] K om unikaty 313 z A ustrii, A. Guisainus z N iem iec i S. T u cci z K o leg iu m R zym skiego. P racując k o leg ia ln ie m ie li oni zaproponow ać n o w e ratio. P race o fi cja ln ie rozpoczęte z o sta ły w dniu 8 gru d n ia 1584 r. au d ien cją u p a p ie ża Grzegorza X III. P rzez sześć m iesięc y p racow an o w b u d yn k u P e n i- temcjarii u św . P iotra, a d a lsze trzy u św . A n d rzeja na K w iry n a le (z racji upałów letnich). K ażdego d nia o d b y w a ła się trzygod zin n a sesja, a resztę czasu p o św ięca n o na o so b iste stu d iu m i k o n su lta cje k sią żek o ra z m anuskryptów. P race r ed a k cy jn e zakończone z o sta ły w sierp n iu 1585 r. i przedłożone g e n era ło w i zakonu. T en z krolei p rzek azał je do zaopiniow ania profesorom K o leg iu m R zym sk iego. N a stęp n ie p rojek t w ra z z ich u w a g a m i b y ł przed m iotem n arad y g en era ła i jego a s y s te n tó w , po czym w e r sję k oń cow ą przekazano do druku 9.
a). „Ratio a tą u e In s titu tio s tu d io r u m p e r s e x P o tr e s a d id iu ssu
R .P . P raepositi G e n e ra lis d e p u ta to s co n scrip ta . Riomae In C ollegio S o -
cieta tis Jesu. A n n o D om in i M D L X X X V I. C um F a cu lta te Superiorum , k . 3, ss. 330, k. 3” 10. N a k artach n a d liczb o w y ch zam ieszczon o słow o do czytelnika (k. 3-3v), a n a stęp n ie n a p o czą tk o w y ch stron ach ak t k on gregacji z 1584 r., która zap oczątk ow ała prace p rzy g o to w a w cze n in ie j szego Ratio (s. 1-8). Z atem w ła śc iw y te k st rozpoczyna s ię od stron y 9. Natom iast na k oń co w y ch k artach n a d liczb o w y ch zam ieszczon o erratę (k. 1-2), w yk az treści (k. 2v), a przy jego końcu: R o m a e E x c u d e b a t
Franciscus Z a n e ttu s M D L X X X V I .
Druga ed ycja źród łow a R a tio u k azała się w p ra w ie 300 la t p óźniej w m onum entalnym d z ie le M o n u m en ta G erm a n ia e P a e d a g o g ic a n . O bec n ie ta edycja je s t b ard ziej pop u larn a i znana n iż w y d a n ie o ry g in a ln e, k tóre powielono w m a ły m n a k ła d zie (80 egz.).
Ratio z 1586 r. op racow an e m .in. p rzez J. A zo ra sk ła d a się z d w u części: De o p in io n u m d e lic tu in th eo lo g ica fa c u lta te oraz P ra x is e t
o r d o studiorum . C zęść p ierw sza p od aje w sk a za n ia d otyczące nau czan ia
teologii, m .in. stw ierd za się , że n a leży w y k ła d a ć w zasad zie n aukę Doktora A n ielsk ieg o z w y ją tk ie m p e w n y c h tw ierd zeń te g o autora, k tó ry ch jezuici n ie są zob ow iązan i w y k ła d a ć w duchu św . Tom asza, gd yż przeciwnych im tez m ożna rów n ież bronić bez ob aw y jako bardzo praw dopodobnych. T ak ie p o sta w ien ie au torytetu A k w in a ty .spow odow ało zainteresow anie się d ok u m en tem ze stron y in k w iz y c ji h iszp a ń sk iej pro w adzonej przez d om in ik an ów . D ruga część w y ja śn ia m etod y i porzą d e k jakimi w in n y k iero w a ć się w y k ła d y z n au k h u m a n isty czn y ch , f i lozofii i teologii. D ok on an o tu tak że sz c zeg ó ło w y ch a n a liz w ie lu dok u m entów zw ią za n y ch z tą p rob lem atyk ą, m .in. sta tu ty u n iw ersy tetó w , 9 Por. G a r c i a - V i 1 l o s 1 a d a, dz. cy t., 97—98; R a tio stu d io ru m , II, 7—8.
10 A rch ivu m R o m a n u m S o c ie ta tis J esu , R om a sygn . Instit. I 142; P or. także J. E. de U r i a r t e, C ata lo g o R a zo n a d o d e ob ra s an on im as
y sendonim as d e a u to r e s de la C o m p a n ia d e J e su s, M adrid 1914, IV,
107.
d ek rety k on gregacji gen era ln y ch a tak że sły n n ą czw artą część K on sty tu cji. W m y ś li R atio w sk ła d te o lo g ii w ch od zą n a stęp u ją ce d y sc y p lin y szczegółow e: P ism o św ., teo lo g ia sch olastyczn a, k on trow ersje, k a zu sy su m ien ia i hebrajski. N atom iast w ram ach filo z o fii w in n a ob ok in n y ch p rzed m iotów , być w y k ła d a n a m atem atyk a. Z k o le i n au k i h u m a n isty czn e to stu d iu m gra m a ty k i (łacina, grecka), h istorii, p o ety k i i r e to r y k i12.
T ak w y p ra co w a n y d ok u m en t, przez w sp o m n ia n y ch sześciu ek sp er tów , n ie m iał jednak ch a ra k teru u sta w y , lecz sta n o w ił jed yn ie p rojekt p rzyszłego u sta w o d a w stw a w ty m w zg lęd zie. Choć w y d a n y drukiem w n ie w ie lk im n ak ład zie, p osiad ał ch arak ter ręk op isu i m iał słu żyć za p o d sta w ę do p rzem y śleń i d y sk u sji w e w szy stk ich p row in cjach z a k o n u 13. P o szczeg ó ln e egzem p larze p rzesłan e d o p r o w in cja łó w opa trzone zostały sp ecja ln y m pism em gen erała d atow an ym 21 k w ie tn ia 1586 r., w k tórym p o leca ł stw o rzen ie k o m isji złożon ej przyn ajm n iej z 5 n a jw y b itn iejszy ch p rofesorów i zn a w có w przedm iotu. J ej zada n ie m m iało być w y czerp u ją ce p rzed ysk u tow an ie ca łeg o p rojektu i p rze s ła n ie s w y c h u w a g do R zym u. U w a g i te z k o le i m ia ły być rozw ażone przy d e fin ity w n y m op racow an iu R atio przez w yzn aczon ą przez g e n e r a ła n o w ą kom isję.
W w szelk ich d okum entach g en era ła zaikonu J. A zor w y m ie n ia n y jest za w sze n a p ierw szy m m iejscu w śró d red agu jących R ato sześciu c zło n k ó w k om isji. Ś w ia d czy to o p ozycji zajm ow an ej przez n ieg o w (grupie ek sp ertó w ■u . Z resztą jego d otych czasow e p race p red y sp o n o w a ły
go do teg o typ u pracy. A zor dosk on ale god ził w tym o k r e sie prace n a u k o w o -d y d a k ty czn e w K o leg iu m R zym skim , prow ad zen ie ćw iczeń u św . A n d rzeja na K w iry n a le i red agow an ie prezen tow an ego n o w eg o
R a tio stu d io ru m . Zresztą w szy stk o to daw ało m u bezpośrednie m o żli
w o ści w ciela n ia w p rak tyk ę dydak tyczn ą w szelk ich dop u szczaln ych prób i in n o w a cji w z a k resie reg u la m in u stu d iów . Z dobyte szero k ie do św ia d czen ie, zw łaszcza z A ica la d e H en ares oraz R zym u, J. A zor m ógł w pracach nad R atio zaproponow ać, jak god n e u znania dla całego za k onu. P ó źn iejsze d ecy zje g en era ła zakonu w sk azu ją jedn ozn aczn ie na k o m p eten cje A zora, ich u zn an ie oraz w o lę dalszego w y k o rzy sta n ia w pracach nad R atio.
W od p ow ied zi na p rzesła n e tek sty p rojek tu n a p ły n ę ły do R zym u liczn e u w a g i i w n io sk i. D la ich rozpatrzenia, u sy stem a ty zo w a n ia i w y k orzystan ia n a n a stęp n y m eta p ie prac red a k cy jn y ch o d d eleg o w a n i zo sta li trzej z sześcioosob ow ej p ierw szej grupy: J. A zor, S. T ucci i G.
32 Por. T am że, 65— 125, 141—200.
13 Por. U r i a r t e , dz. cyt., IV , 107; A. P a l a u y D u l c e t, M anuał
d e l L ib re r o H isp a n o -A m e ric a n o , B arcelon a 194$, I, 606.
14 Por. R a tio stu d io ru m , II, 7—8; G a r c î a - V i l l o s l a d a , dz. cyt., 97; J. J u a n A z o r . El es p re c is a m e n te el p r im e r o d e los co m isio n a -
d o s qu e se n o m b ra n al p rin c ip ia de la o b ra m ism a ( U r i a r t e , dz. cyt.,
[9] Komunikaty 315 Gonzalves. W raz z p rofesoram i K o leg iu m R zym sk iego p rzep row ad zili oni szczegółową n a lizę tek stó w otrzym an ych n iem a l z ca łeg o św iata. W śród tych osta tn ich w arto w y m ie n ić m.in.: G. V azqueza, B. G iu sti- n ian i, B. P erera, R. B ella rm in a , M. V itellesc h i, K. C lavio, F. Beraci i o. T o rsellin i15. O stateczn ie w sp ółp raca tak szerok iego g rem iu m po zw oliła na o g ło szen ie dru k iem już w 1591 r. k o lejn eg o p rojek tu Hatto
studiorum dla ca łeg o zakonu.
b). „Ratio a tq. In s titu tio stu d io ru m . R om ae. In C ollegio S o cieta tis Jesu. Anno D iii X D X C I. C um fa c u lta te S u p erioru m , k. 4, ss. 382, k. 2, ss. 4 + 4 + 4 + 48” 16. N a k artach n a d liczb o w y ch w stęp n y ch o p u b li kow ano in d ex r e g u lo ru m z p od an iem ty tu łó w i stra n (k. 2) oraz słow o do czytelnika (k. 4-4v). P o zo sta łe n ie z o sta ły zad ru k ow an e. P o w ła ściw ym tek ście R atio n a k artach n a d liczb o w y ch k oń co w y ch z a m iesz czono erratę (k. 1) oraz re g e s tr u m , w k tórego zakończeniu: „Romae. In Collegio eiu sd em S o cieta tis. A nno D ńi M D X C I” (k. lv ) . P o jednej karcie niezadrukow anej w d od atk ach p od an o a p p en d ix do reg u ł p ro fe sorskich odnoszących s ię do gram atyk i, h u m a n isty k i, reto ry k i w k la sach niższych. T ej o sta tn iej p ro b lem a ty ce p ośw ięcon o n a jw ię c e j u w agi. N ieco inne w y d a n ie tej w e r sji R atio zn ajd u je się w A rch iw u m Rzymskim: „R atio a tq. In s titu tio S tu d io ru m . R om ae. In C o lleg io S o c ie tatis Jesu. Anmio D ń i M D C X I. C um fa cu lta te S u p erioru m , k. 2, ss. 332, k. 2, k. 26” 17. W ed y cji tej w k o le jn o śc i op u b lik ow an o: sło w a do cz y teln ik a (k. 2-2v), w ła śc iw y i o e łn y te k st R a tio oraz erratę (k. 1) i r e -
g istru m w raz z in form acją „Rom ae. In C ollegio e iu sd e m S o c ie ta tis
A nno Dńi M D C X I”. P o k a rcie n ieza d ru k o w a n ej (k. 2-2v) w form ie r ę kopisu zam ieszczono tek st rozp oczyn ający się: c irc a o rd in e m s tu d io ru m
Societatis P ro p o sitio n u m c a ta lo g i du o a lte r d e fin ita r u m e x S u m m a S ti Thomae. L ib ru m a lte r. D e o p in io n u m ite m d e lic tu p ro s c r ip tu r a e e t c o n troversiaru m p ro fe sso rib u s C la u d iu s A q u a v iv a . P ra e p o situ s G en era lis S ocietatis J e su (k. l-25v). N ieza d ru k o w a n e p o zo sta ły k. 14-15v oraz
26-26v. Każda reg u ła dodatku pod zielan a została n a p oszczególn e t y tuły. Całość to za p ew n e te k st zw ią za n y z D e le c tu s o p in io n u m , k tó ry został pom inięty w w y d a n iu d ru k ow an ym d la u n ik n ięcia trudności, szczególnie na teren ie H iszp an ii. W p rzed m ow ie do R atio zaznacza się, że część ta n a razie n ie m o g ła być w y d a n a i przesłan a, a le istn ie je
15 Por. J. T h e i n e r , D ie E n tw ic k lu n g d e r M o ra lth eo lo g ie z u r e ig e n
ständigen D iszip lin , R egen sb u rg 1970, 146— 213, 368— 407; S. B e d n a r
s k i , Jezuici p o ls c y w o b e c p r o je k tu o r d y n a c ji s tu d ió w , P rzegląd P o wszechny 52 (1935) 69— 84, 223—240; G a r c i a - V i l l o s l a d a , dz. cyt., 98— 99.
16 Bibliotheca P o n tific iu m U n iv e rs ita s G reg o ria n a , R om a sygn . R is 100 F 1+2.
17 A rchivum R o m a n u m S o c ie ta tis J esu , R om a sygn . In stit. III. 17. Tą samą edycję, a le bez dodatku ręk o p iśm ien n eg o por. B ib lio tek a J a giellońska, K ra k ó w sygn. 110770.
n ad zieja, iż w k ró tce zostan ie dosłana. R zeczy w iście op u b lik ow an o ją już w 1592 r.18.
D robne fra g m en ty p rezen tow an ego drugiego p rojektu R a tio , zw łaszcza od n oszące się do zagad n ień n a u cza n ia teo lo g ii m oraln ej, przedrukow ano w części źród łow ej pracy n iem ieck ieg o jezu ity J. T h e in e r a I9.
R atio z 1591 r. ogłoszone aostało n a p raw ach ręk op isu i podobnie jak poprzednie p rzesła n e p row in cjałom , już n ie tylk o jako p od staw a od d ysk u sji, lecz cele m w p ro w a d zen ia go w ży ciu n a próbę. W p rzeci w ie ń stw ie do w en sji R a tio z ar. 15i86, k tó ra m iała pod w ie lo m a w zg lęd a m i ch arak ter drobnych rozpraw , p rzytaczających n iek ied y racje za i przeciw szczeg ó ln y m w sk azan iom , i w w ie lu sp raw ach zostaw iała
zn a czn ą sw o b o d ę p oszczególn ym k olegiom , R atio z r. 1591 posiad a ch a
rakter bardziej zw a rty i w w ięk szy m stopniu n o rm a ty w n y . N a 332 stron ach tek stu ca ło ść pod zielon a została aż na 834 reg u ły , k tóre d oty czą osób zw ią za n y ch z n au czan iem . Miożna zatem sp otk ać reg u ły od - nosizące s ię do prow in cjała, rek tora k olegiu m , p refek ta szk ół w y ższy ch i n iższy ch czy w reszcie reg u ły dla p oszczególn ych k la s szk o ły niższej (gram atykę, rekotyka). Z ostały zatem w p row ad zon e zn aczne zm iany. P om in ięto, jak już w spom n ian o, sły n n ą część D e le c tu s o p in io n u m , u n i- k)ając ty m sa m y m p ew n y ch n iep orozum ień, gdy idzie o sto su n ek za k o n u do Akwiinaty. Z w rócon o n a to m ia st w ięk szą u w a g ę n a środki jak im i w in n y być o sią g a n e coraz d osk on alsze w y n ik i nauczania.
Tak p rzed sta w ia n y przy w sp ó łp ra cy J. A zora p rojek t R atio w y w o ła ł, zgiodnie z o czek iw a n ia m i g en era ła zakonu, dość liczn e o d p o w ied zi i in te r w e n c je z p oszczególn ych prow in cji, p od k reślające p o n o w n ie potrzebę w ię k sz e j sy n te z y i zw artości tek stu . M ateriały p rzesłan e m ia ły służyć przy o sta teczn y m op racow an iu R atio studiorum .
Z arów n o sło w o do czy teln ik a jak i in n e sfo rm u ło w a n ia w sk azu ją na zn aczen ie p ierw szej k o m isji z 1584 r. jak i p óźn iejszej trzyosobo w ej, k tóra p rzy g o to w a ła osta teczn y gru n t pod k o le jn y p ro jek t z 1591 r.20. W ielu b iografów p od k reśla ich zn a czen ie red a k cy jn e oraz w sp ó ła u to rstw o , m .in. tak że i Jan a A z o r a 21. W ydaje się, iż odegrał on zn aczącą rolę, do czego zresztą p red y sp o n o w a ła go dotych czasow a p ra ca. G odne p od k reślen ia, i u zn an ia jest, iż A zor jako p rofesor te o lo g ii sch o la sty czn ej K o leg iu m R zym sk iego p ra k ty k o w a ł w sk a za n ia R a tio z 1591 ir. W szystk o to ł ą c z y ł. z szeroką ak ty w n o ścią w ew nątrzzakoniną. B y ł b o w iem cen zo rem k sią g teologiczn ych , g ło sił n ad al n a u k i rek o lek c y jn e oraz szeroko a n g a żo w a ł się w e w sz e lk ie d y sk u sje d otyczące p o szu k iw a ń np. w zak resie ślu b ó w jezu ick ich c z y d ok u m en tów S to licy A p o sto lsk iej o d n oszących s ię do jezu itów . Nazwiskio jego ja w i się
18 Por. R a tio z 1591 r., k. 4.
19 Por. Dz. cyt., 408—414.
20 Por. R a tio z 1591 r., k. 4.
21 Por. np. G. M e 1 z i, D izio n a rio d i o p ere a n o n im e e p seu d o n im e
d i s c r itto r i ita lia n i o com e ch e sia a v e n ti rela zio n e a W Italia, M ilano
[11] K om unikaty 317 często w liczn y ch ręk op isach p rzech o w y w a n y ch w A rch iw u m R zym sk im . Był au torem w w ie lu d zied zin ach w ied zy i adm in istracji, z w ła szcza kierow ania zak ład am i n a u k o w y m i zakonu.
Przygotow any przy w sp ó łu d zia le Jana A zora p rojek t R atio stu d io - ru m z 1591 r. poddany został szybko d alszej m odernizacji. U w zg lęd n io n o przy tym p o stu la ty z teren u oraz zdania p rofesorów K o leg iu m R zym skiego. W sposób szczeg ó ln y zajęła się ty m V K on gregacja g en era ln a (3 II 1593—18 I 1594), która rozpatrzyła m a teria ły p rzygotow an e przez specjalną k o m isję, w y p o w ia d a ją c się jed n ocześn ie n a tem a t w yb oru o p in ii w n au czan iu te o lo g ii i filo zo fii. P osta n o w io n o w ó w cza s m .in., ab y profesorowie w teo lo g ii sch o la sty ezn ej trzy m a li się naukii św . To m asza z A k w in u 22. P o sta n o w ie n ie to p rzestrzegał J. A zor w p row a dzonych nadal w y k ła d a ch oraz u w id aczn ia się to w p rzy g o to w y w a n y m fundam entalnym d ziele In s titu tio n e s m o ra les.
W wyniku liczn y ch k ry ty k i za strzeżeń o sta teczn y te k s t dok u m en tu przeredagow ano, sk rócon o o p o ło w ę i w ie lu regu łom dano zu p ełn ie n o w e brzmienie. U w zg lęd n io n o znaczną ilość su g e stii z teren u , n a jczęściej p rzez uogólnienie p rzep isó w czy u m ieszczen ie za m ia st ścisłej norm y — jed yn ie zalecenia lub fa k u lta ty w n o ści. Tak p rzep racow an y tek st u k azał się ostatecznie ja k n ajb ard ziej d ojrzała ó w czesn a red ak cja R atio oboi- wiązującego u n iw ersa ln ie w ca ły m zakonie.
c) „Ratio a tą . In s titu tio s tu d io r u m S o c ie ta tis Jesu . S u p e rio ru m p e r m is - su . Neapoli. In C o lleg ia e iu s d e m S o c ie ta tis. E x T y p o g ra p h ic T a rą u in ii L o n g i M D XCVIII, k. 2, ss. 208, k. 27” 23. N a k artach n ad liczb ow ych
w stępnych zam ieszczon o tyliko u w a g i o p o w sta n iu dokum entu (k. 2-2v). W łaściw y te k st o tw ie r a list J. D om in icu s, sek retarza g en era ła zakonu, datow any 8 sty czn ia 1599 r. (s. 1). N a k artach n a d liczb o w y ch k oń co w y c h opublikowano im p rim atu r w y sta w io n e przez L. B oidus, w ik a r iu sz a generalnego z N eap olu d atow an e w 1590 a p u d T a rą u in iu m L o n g -
h u m (k. 1). Po k a rcie p u stej (k. lv ) zam ieszczon o in d e x re g u lo ru m
(k. 2-2v) oraz in d e x r e r u m w raz z p od an iem h a seł i stro n (k. 3-24v). W reszcie krótką erra tę (k. 25-25v) p rzez pddanie stro n y oraz p op raw n e go brzmienia tek stu , O statnie k a rty poziostały n ieza d ru k o w a n e (k. 26-
-2 7 v ).
Ta sama w ersja Ratio u k azała się tak że w serii M onum enta G er- m aniae P aedagogica w raz iz n iem ieck im p r z e k ła d e m 24. N ieco p óźniej przedrukow anego p o n o w n ie w in n y m zbiorze jezu ick ich d ok u m en tów In - stitutum Societatis J e s u 25. W arto dodać, iż is tn ie ją tak że p rzek ład y
w innych język ach n ow ożytn ych .
Całość © pracowania na 208 stron ach zaw iera tylk o 4i66 regu ł, które ułożone zostały w tryptyk: teologia, filo z o fia i n a u k i humanistycarue.
22 Por. R a tio stu d io ru m , I, 80—81; II, 225; I n s titu tu m , II, 272—274. 23 A rchivum R o m a n u m S o c ie ta tis J esu , R om a sygn . In stit- III, 20. 24 Por. R atio stu d io ru m , II, 225—481.
O dstąpiono od zasad y p rzytaczan ia p rzyk ład u K olegiu m R zym skiego, jak o w zoru w zak resie p ra k ty k i dydak tyczn ej. D o k u m en t stał się d zię k i tem u b ardziej n o rm a ty w n y i p raw n iczy.
W spom niane w y ż e j r eg u ły d otyczące p ra w ie w szy stk ich osób i pro b lem ó w zw iązan ych z n au czan iem jezu ick im . S ą w ię c r eg u ły p ro w in cjała, rektora i p refek ta stu d iów , p rofesorów szk ół w y ższy ch oraz szcze g ó ło w e dla w y k ła d a ją cy ch p oszczególn e d y scy p lin y teologiczn e, filo z o ficzn e oraz p rzed m ioty w ch od zące w zakres szk oły śred n iej (np. P ism o św ., język hebrajski, teo lo g ia scholastyczm a, k a zu sy su m ien ia , gram a ty k a czy retoryka). Z najdują się n ad to r eg u ły d otyczące egzam in ów p isem n ych , nagród, d łu gości k u rsó w i sem estrów , m etod n au czan ia, prom ocji ak ad em ick ich , teatru , w a k a c ji i w ie lu innych. P od an o ta k że w y k a z k w e stii, zaczerp n iętych z S u m y A k w in aty, k tóre n a leży o m ó w ić podczas stu d ió w filo zo ficzn y ch i teologiczn ych . T en w y k a z sta n o w ił jedn ozn aczn e ro zstrzy g n ięcie k w e s tii sp orn ych z R atio z 1586 i 1591 r. O statnie zaś b yło p o m y śla n e jako w p ew n y m sen sies p rzew od n ik dla p rofesorów , ab y m ogli s ię ustrzec n iep otrzeb n ych p o w tórzeń lu b op u szczeń zagad n ień k o n ieczn y ch , k tó re p o w in n y być tra k to w a n e jed n o li cie przez różn ych w y k ła d o w c ó w i to w ca ły m zakonie.
P rezen to w a n e R atio po p ew n y ch m in im a ln y ch pop raw k ach d okona n y ch przez V II K on gregację g en eraln ą (5. II. 1615-26. I. 1616) b y ło obo w ią zu ją cy m d ok u m en tem p rzez ponad 200 lat. J ezu ici ty m sam ym
za m k n ęli jed en z isto tn y ch eta p ó w k o n so lid a cji zakonu w p ła szczy źn ie u n iw ersa lizm u regu lam in u stu d iów .
T ek st R atio n a k artach n ad liczb ow ych , podobnie jak i p oprzednie, w sp o m in a zn aczen ie sześciu czło n k ó w z k o m isji p o w o ła n ej w 1584 r.26. Z n an y b ib lio g ra f h iszp ań sk i J. E. de U riarte zw raca u w a g ę na zn aczą cą ro lę J. A zora w red a k cji osta teczn ej w e r sji R atio z 1599 r . 27. G en e ra ln ie jed n ak au torzy zesta w ó w b ib liograficzn ych i b iograficzn ych n ie podnoszą teg o elem en tu sp u ścizn y p isa rsk iej h iszp ań sk iego teologa. W yd aje s ię jednak, iż n ie jest przesadą w sk a za n ie n a w sp ó ła u to rstw o i w te j w ersji, k tóra w zasadniczym stop n iu op ierała się n a próbach z 1584 i 1591 roku. Jan A zor pod k o n iec życia prow adząc w y k ła d y z P ism a św . m ógł jeszcze p ra k ty k o w a ć w stę p n ie w yp ra co w a n e p rzy jego u d ziale p rzep isy stu d iów . R ea lizu ją c ich w y m o g i u k a zy w a ł p raktyczną ich przyd atn ość, co w y ra źn ie zd ołał u kazać w dw óch p ierw szy ch to m ach In stitu tio n es. O kres ten obok d ziałaln ości n a u k o w o -d y d a k ty czn ej cech o w a ł się szczeg ó ln y m o d d an iem p racy n ad R a tio studiorum . M ożna go w p ew n y m se n sie o k reślić, gdy id zie o sto su n ek do reg u la m in u stu diów , jako „ tw ó rczy ”.
Jan A zor n a p rzestrzen i sw eg o życia, ja w i się jako osoba znacząca 26 Por. R a tio z 1599 r., k. 2.
27 „(...) de 8 E n ero de 159t9 que lle v a al fren te (...) n o con sta, de s e - guro, pero se créé c o n b astan te fuindam ento, que ta m b ien in terv in o e n s u ainreglo e l P. A zor” (Dz. cyt., IV , 108).
113] Komunikaty 319 w całości p rob lem atyk i p oszu k iw ań R atio stu d ioru m o ch arak terze uniw ersalnym dla całego zakonu jezu itów . Jego p rzygotow an ie, n a stę p nie praca n a u k o w o -d y d a k ty czn a sta n o w iły dosk on ałe w p ro w a d zen ie do późniejszej p racy nad R atio. W ładze zak on n e p o tra fiły to u m iejętn ie w ykorzystać, i to z dużym pożytkiem . D o św ia d czen ie w P laoen cia, O cana i A lcala de H enares, a szczeg ó ln ie w K o leg iu m R zym sk im po zw a la ły Janow i A zorow i być sw o isty m ek sp ertem w zak resie p rob le m atyk i regulam inów stu d ió w . Sam w ie le szczeg ó ło w y ch p rojek tów spraw dził w prak tyce, z w ery fik o w a ł z rea lia m i n a u k o w o -d y d a k ty czn y
m i kolegiów jezu ick ich . Jak o profesor, rektor, redaktor, cenzor i p i sarz stał się o s o b ą . szczeg ó ln ie zasłużoną dla ca łeg o n o w o p o w sta łeg o zakonu św. Ignacego L oyoli. N ie jest jednak w p e łn i d ocen ian y, a to ze względu na brak b ad ań oraz szczu p łość za ch o w a n y ch źródeł. W ska zane jest zatem p od jęcie d alszych prac, cele m bard ziej sp ra w ied liw eg o oraz pełnego u k azan ia tej in teresu ją cej postaci.
