"Sławianskije komitiety w Rossii w 1858-1876 godach", S. A. Nikitin, Moskwa 1960 : [recenzja]

jąca a n a liz a s ił sp o łe c z n y c h ” (sło w a w y d a w c ó w ) je s t w r z e c z y w isto śc i raczej p ły tk a i o g ó ln ik o w a . P a m ię tn ik n ie o d d aje p o sta w y i p o g lą d ó w O stro w sk ieg o w d o b ie p o w sta n ia . J e st p r a w ie w y łą c z n ie o d b iciem p o g lą d ó w e m ig r a c y jn y c h 0 p ow stan iu .

M im o dużej ilo ś c i p racy w ło żo n ej p rzez w y d a w c ó w w p r z y g o to w a n ie p u b lik a ­ c ji n ie u n ik n ięto ró żn o ro d n y ch b łęd ó w . N a jw a ż n ie jsz y — to sa m e zasad y ed y to r ­ skie. W y d a w cy o g r a n ic z y li ,się do. la k o n iczn eg o stw ie r d z e n ia w e w stę p ie , ż e sk r ó ­ c ili p u b lik o w a n y te k st w sp o m n ień z 1000 n a 548 stro n o p u szcza ją c p o w ta rza ją ce się ro zd zia ły . A le w te k ś c ie n ig d z ie n ie zazn aczon o, k tó rą red ak cję d an ego roz­ d zia łu p r z y ję to za p o d sta w ę . N ie w y ja śn ia n o , czy i ja k ie różn ice w y stę p u ją m ię ­ dzy p o szczeg ó ln y m i red a k cja m i -tego sa m eg o rozd ziału . N ie k ie d y są za zn a czo n e lu k i, a le b ez w sk a za n ia , czy w y n ik a ją o n e z b ra k ó w lu b n ie c z y te ln o śc i ręk op isu , czy te ż są o p u szczen iem ja k ieg o ś p o w ta rza ją ceg o s ię fra g m en tu . W n iek tórych p a rtia ch w y d a w n ic tw a n ie u n ik n ię to ch aosu zam ieszcza ją c m a teria ły źró d ło w e 1 n o ty w e w n ą tr z rozd ziałów ; g d z ie in d ziej, ja k np. s. 242— 290, b ra k w y ra źn eg o od d zielen ia ty c h m a te r ia łó w od te k s tu w sp o m n ień . N ie w y ja śn io n a , a za sk a k u ją ca jest też n u m eracja n o t i m a te r ia łó w itd . P u b lik o w a n e d o d a tk i do w sp o m n ień n a j­ c zęściej n ie zo sta ły op a trzo n e ża d n y m i op isam i, czy ro b o czy m i ty tu ła m i. W o d sy ­ ła cza c h p rzesa d n ie u w z g lę d n io n o m ilita ria i d o sło w n e tłu m a c z e n ia (a n a w e t w y ­ ja śn ien ia ) zn a n y ch często w y r a z ó w i z w r o tó w ła ciń sk ich . B r a k u je za to n ie k tó ­ ry ch n a p ra w d ę n iezb ęd n y ch w y ja śn ie ń m e r y to r y c z n y c h (;np. „ w y sk ro b a n ie” u w a g sejm o w y ch , p rzy czy n y n ie z b y t dużej p o p u la rn o ści W ła d y sła w a Z a m o y sk ieg o itd.) i w ia d o m o śc i o m n iej z n a n y c h o so b isto ścia ch p o lity czn y ch .

W e w s tę p ie za b ra k ło o m ó w ien ia sejm o w ej d zia ła ln o ści A. O strow sk iego (w o k resie K ró lestw a i p o w sta n ia ). M ocno d y sk u sy jn e, a dla o k r e su p r z e d e m ig r a - cy jn eg o w r ę c z n ie słu sz n e , w y d a je się p r z y p isy w a n ie m u id e o lo g ii b u r ż u a z y jn o -li- b era ln ej. S a m i w y d a w c y n ie są tu k o n se k w e n tn i i przeczą so b ie w k ilk u m ie j­ scach, a n iek tó re fra g m e n ty p a m ię tn ik a m ogą .potw ierdzić n in ie jsz e zastrzeżen ia. Z e sp r a w d ro b n y ch : d w u k ro tn e b e z k r y ty c z n e p r z y ję c ie m y ln eg o d a to w a n ia sły n ­ n eg o „ w y sk ro b a n ia ” u w a g se jm o w y c h na r. 1818 (p ow in n o b yć 1825 r.), m y ln e p rzy p isa n ie d o w cip n eg o p o w ie d z e n ia o w o jn ie 1812 r. Ig n a cem u (zam iast M arci­ n ow i) B ad en iem u , n ie r o z w ią z a n ie in ic ja łó w H fenryk] Ł[ub:ieński], „ E n cy k lo p ed ia ”

[za m ia st „ B ib lio g r a fia ”] E s t r e i c h e r a , d rob n e u ste r k i ję z y k o w e , a n iek ied y zb ytn ia, p rzesa d n a d b ałość o c a łk o w itą w ie r n o ść p rzy o d tw a r z a n iu tek stu .

T ru d n o w sk a za ć ja k ieś is to tn ie js z e zn a czen ie n ow ej p u b lik a cji. P a m ię tn ik i A. O stro w sk ieg o m o g ą być w y k o r z y sta n e g łó w n ie d la le p s z e g o p o zn a n ia n ie k tó ­ ry ch p o g lą d ó w au tora p odczas em ig ra cji, a ta k ż e p rzy b a d a n iu d z ie jó w w a r s z a w ­ sk iej G w a rd ii N a ro d o w ej. L ek tu ra ty c h w sp o m n ień m o g ła b y p r o w a d z ić do zb yt p och o p n eg o stw ierd zen ia , że w za sa d zie c a ła w a ż n ie js z a i c iek a w sza litera tu r a p a ­ m iętn ik a rsk a d otycząca p o w sta n ia listo p a d o w eg o jest ju ż ogło szo n a d ru k iem i n a r e w e la c je lic z y ć itiu n ie podobna.

J e r z y S k o w r o n e k

S. A. N i k i t i n , S ł a w i a n s k i j e k o m i t i e t y w R o ssii w 1858— 1876 godach, Iizdatielstw o M o sk o w sk o g o U n iw e r sitie ta , M o sk w a I960, 's. 362.

K sią żk a S e rg iu sza N i k i t i n a je s t o w ocem jeg o w ie lo le tn ic h b ad ań nad p r o ­ b lem a ty k ą sło w ia ń s k ą w Riosji i stan'ow i sy n te z ę a r ty k u łó w o p u b lik o w a n y c h k ilk a la t tem u. Ta p ie r w sz a rozp raw a o d z ia ła ln o śc i k o m ite tó w s ło w ia ń sk ic h w R o sji

n a p isan a zo sta ła n a p o d sta w ie n ie w y k o r z y sta n y c h d o tą d m a te r ia łó w a rch iw a ln y ch i r ę k o p isó w b ib lio te c z n y c h ze z b io ró w rad zieckich . A u to r p r z e d sta w ił d z ie je ko­ m ite tó w w o k resie ic h n a jw ię k sz e j a k ty w n o śc i (od p o w sta n ia p ie r w sz e g o z n ich w M o sk w ie w 1858 r. d o w y b u c h u w o jn y r o sy jsk o -tu r e c k ie j 1877— 78 r.).

N a łcsliążkę N ik itin a z ło ż y ły się potza k ró tk im w stęp em , za k o ń czen iem i in d e k ­ sem osób, trzy ro zd zia ły , k tó re p r z e d sta w ia ją d z ia ła ln o ść k o m ite tó w w la ta c h 1858— 74, zja zd y sło w ia ń sk ie la t sz e ść d z ie sią ty c h oraz s ta n o w isk o k o m ite tó w w o b ec S ło w ia n b a łk a ń sk ich w p rzed ed n iu w o jn y ro sy jsk o -tu r e c k ie j 1877— 78 r. Z k w e s tii o g ó ln y ch n ajb ard ziej k o n tr o w e r sy jn y je s t rcik 1876 p r z y ję ty ja k o ce z u r a ak ty w n ej d z ia ła ln o śc i k o m ite tó w s ło w ia ń sk ic h w R osji. A u to r u za sa d n ia p rzy jętą d a tę p rzejściem k o m ite tó w w 1876 ro k u sp o d o p iek i. M in isterstw a S p r a w Z a g ra n icz­ n y ch i p o d p o rzą d k o w a n iu ich M in isterstw u S p r a w W ew n ętrzn y ch . F a k t ten o zn a czen iu fo r m a ln o -p r a w n y m m ia ł p e w n e n a stę p stw a d la d zia ła ln o ści k o m i t e - . tó w , a ie n ie itak d a lek o id ą ce, ja k .przypuszcza a u to r, g d y tw ierd zi, ż e .podpo­ r z ą d k o w a n ie k o m ite tó w M in iste r stw u S p r a w W ew n ętrzn y ch o g ra n iczy ło ich a k ty w n o ść. T w ie r d z e n ie N ik itin a n ie p rzek on u je, z w ła sz c z a k ie d y s ię zw a ży , że fa k t te n i z w ią z a n e z ty m .za tw ierd zen ie s ta tu tó w d la k o m ite tó w n a stą p iło w k w ie tn iu 1877 r. S ta tu ty le g a liz o w a ły fo r m y d o ty ch cza so w ej d z ia ła ln o śc i i b y ły ro zu m ia n e p r z e z d zia ła czy ja k o fa k t sp rzy ja ją cy z w ię k sz e n iu a k ty w n o śc i k o m i­ te tó w . M in isterstw o S p r a w W ew n ętrzn y ch , c z u w a ją c e nad d zia ła ln o ścią k o m ite tó w od m a ja 1877 r., p od czas w o jn y rosyjsko:-tureckiej n ie k o rzy sta ło z e sw y c h k o m ­ p e te n c ji in g ero w a n ia w ic h ż y c ie 1. S łu sz n ie jsz ą cezu rą dla p racy N ik itin a w y d a je się rok 1878, k ie d y n a stęp u je ap o g eu m a k ty w n o śc i k o m itetó w . G ranicą tej a k ty w ­ n o śc i b ę d z ie K on gres B erliń sk i, z k tó reg o u ch w a ła m i n ie z g a d za ły się k o m ite ty s ło w ia ń sk ie. W id ać to w y r a ź n ie n a p r z y k ła d z ie k o m ite tu m o sk ie w sk ie g o , k tó ry sta n ą ł w te d y w o p o z y c ji do p o lity k i za g ra n icz n e j caratu i u w a ża ł, że u stęp stw a R o sji p o czy n io n e w B e r lin ie b y ły za p rzep a szczen iem sp ra w y sło w ia ń sk ie j. P o sta ­ w a p o lity c z n a c z ło n k ó w k o m ite tu m o s k ie w s k ie g o d ała te ż p o w ó d d o sz y k a n i o sta ­ te c z n e g o z a m k n ię c ia 2. G d y b y aultor p r z e d sta w ił d zia ła ln o ść k o m ite tó w do 1878 r., ty m sa m y m d ałb y oibraz całej d z ia ła ln o śc i g łó w n e g o k o m itetu , ja k im b y ł k o m ite t m o sk ie w sk i za m k n ię ty 2 sierp n ia 1878 r. B y ło b y to ty m b ard ziej u za sa d n io n e, że au tor p o ś w ię c ił w p ra cy n a jw ię c e j m ie jsc a k o m ite to w i m o sk iew sk iem u , ja k o k o m i­ te to w i c e n tra ln em u , p o k tó ry m za c h o w a ło się n a jw ię c e j m a te r ia łó w . P rzy czy n sp a d k u a k ty w n o śc i k o m ite tó w sło w ia ń sk ic h n ie n a leży szu k ać ty lk o w p od p o­ r z ą d k o w a n iu ich M in iste r stw u S p ra w W ew n ętrzn y ch , a le p rzed e w sz y stk im w z m ia n ie p o lity k i .zagranicznej R o sji p o K o n g resie B erliń sk im . U stę p stw a R o sji n-a ty m K o n g resie i z w ią z a n ie się jej z N iem ca m i i A ustro-W ęgram -i sp o w o d o w a ło o d su n ię c ie się ad ca ra tu S ło w ia n b ałk a ń sk ich . N o w y m in iste r sp r a w z a g r a n ic z ­ n y c h R osji, M ik ołaj G iers, z w o le n n ik tr a d y c y jn e g o trój p rzym ierza, b ęd zie u w a ż a ł d zia ła ln o ść k o m ite tó w za n ieb ezp ieczn ą d la ro sy jsk iej p o lity k i, co· o tw a rcie w y r a ­ z ił w z w ią z k u z p ró b a m i od rod zen ia k o m ite tu s ło w ia ń s k ie g o w M o sk w ie. W ta k iej s y tu a c ji, k ie d y S ło w ia n ie z a w ie d li s ię n a R osji, a ta p o d ejm o w a ła n o w ą n ie p r z y ­ ch y ln ą w o b e c n ic h p o lity k ę , k o m ite ty sło w ia ń s k ie str a c iły p o d sta w ę d o szerszej d z ia ła ln o ś c i3.

A n a liz u ją c treść b o g a tej k sią żk i N ik itin a , tru d n o w w a ru n k a ch recen zji o m a­ w ia ć w s z y s tk ie jej te z y , d la te g o m u szę ogran iczyć się do sp r a w n a jisto tn iejszy ch . N a jo b szern iejszą część 'książki s ta n o w i r o zd zia ł p ie r w sz y , p r z e d sta w ia ją c y 1 C entralny) G osudarstw iennyj fetoriczeskij Archiw w L eningradzie, fond 1282, opis 1, jed. chran. 819.

2 CG-IA w Moskwie, f. 109, j.c h . 81. 3 CGIA w Leningradzie, i. 1282, j. oh. 974.

g e n e z ę k o m ite tó w , ic h sk ła d so c ja ln y , stru k tu rę organizacyjna., śro d k i f i ­ n a n so w e o r a z d z ia ła ln o ść k u ltu ra ln ą , o św ia to w ą i 'polityczną w śró d S ło ­ w ia n . O grom m a te r ia łu ź r ó d ło w e g o i fa k tó w n ie p o z w a la ł aiutorowi z a ­ trzym ać s ię n a w sz y stk ic h w y d a r z e n ia c h w jed n a k o w y m sto p n iu ; jed n e o p ra co w a ł szerzej, w ie le ty lk o w z m ia n k o w a ł, a n iek tó re p o m in ą ł. N ik itin , p o ś w ię ­ ca ją c w p racy d u żo m iejsca p o w sta n iu p o sz c z e g ó ln y c h k o m ite tó w , je g o człon k om itp ., s k u p ił s ię na w e w n ę tr z n y c h d zieja ch k o m ite tó w , a w m n ie jsz y m sto p n iu p rzed sta w ił ic h d zia ła ln o ść p o za R osją. A u to r sta n o w czo za mało· u w a g i p o ś w ię ­ c ił p e n e tr a c ji k u ltu r a ln e j k o m ite tó w w k rajach s ło w ia ń sk ic h i roli, jaką od egrał d la k o m ite tó w k a p e la n am b asad y r o sy jsk iej w W ied n iu , M ich ał R a jew sk i. K ilk a zd a ń p o św ięca n y ch m u p rzez auitora to zb yt m a ło zw a ż y w sz y , że R a jew sk i b ył p r z e d sta w ic ie le m k o m ite tó w w o b e c S ło w ia n a u stro -w ęg iersk ich . Z w a ż n ie jsz y c h sp r a w , k tó re p o m in ięto w p ie r w sz y m ro zd zia le, n a le ż y w y m ie n ić sp r a w ę ro zsze­ rzen ia od 1868 r. d z ia ła ln o śc i k o m ite tó w n a S ło w ia n zach od n ich , z w ła szcza C ze­ c h ó w i U k r a iń c ó w z G a lic ji i R u si Z ak arp ack iej. M ożna też w y su n ą ć zarzu t, że autor o m a w ia ją c 'działalność k o m ite tó w w d zied zin ie k sz ta łc e n ia S ło w ia n , n ie się g n ą ł do m a te r ia łó w M in isterstw a O św iecen ia P u b liczn eg o . A k ta te g o m in iste r ­ stw a b y ły b y t e ż p om ocą d o w y ja śn ie n ia in n y ch spraiw, w n ic h b o w ie m zn ajd u ją się roczn e sp r a w o z d a n ia k o m ite tó w za okres k ilk u lat. M a teria ły te p o zw a la ją do­ k ła d n iej uk azać p o w ią z a n ie ak cji rząd ow ej i k o m ite tó w w d z ie d z in ie k szta łcen ia

S ło w ia n . R ząd carsk i, u trzy m u ją c s ty p e n d y stó w sło w ia ń sk ic h , p ra g n ą ł ptrzez k sz ta łc e n ie S ło w ia n w R o sji od ciągn ąć ich od u czeln i zach od n ich i u m o cn ić w śród n ich w p ły w y r o sy jsk ie 4.

R o zd zia ł d ru gi p ra cy N ik itin a , p o św ię c o n y .zjazdom sło w ia ń sk im la t sz e ś ć ­ d ziesią ty ch , a w ła ś c iw ie zja zd o w i z ro k u 1867 w R osji, jest p rzed ru k iem rozpraw y o p u b lik o w a n ej w 1948 r., do której au tor w p r o w a d z ił d rob n e u zu p ełn ien ia o ra z d od ał w stę p o sta n ie b ad ań i źród łach . N ik itin p rzed sta w ił zjazd 1867 roku, n ie zn ając p aru isto tn y ch p o zy cji, k tó re rzu ca ją św ia tło na sp ra w ę n a jm n iej zb ad an ą, tj. na p rzy g o to w a n ia do z j a z d u 5. N ie w y k o r z y sta ł te ż w sz y stk ic h m a teria łó w z a r c h iw ó w ra d zieck ich , z w ła szcza 'tych, k tó re zn a jd u ją się w zesp o ła ch III O d­ d zia łu i M in isterstw a S p r a w W ew n ętrzn y ch . Z a słu g ą autora jest jed n ak , że się g n ą ł d o r ę k o p isó w b ib lio te c z n y c h i p r a sy r o sy jsk iej i n a ich p o d sta w ie o m ó w ił ro lę p r z e d sta w ic ie li ro sy jsk ich na zjeźd zie 1867 r. W artość te g o ro zd zia łu p om n iejsza fa k t, że sk ła d a się on g łó w n ie z c y ta tó w z prasy, lu ź n o w ią z a n y c h k om en tarzem . O trzy m a liśm y w ie le c e n n e g o m a teria łu , a le n ie ro zw ią za n a zo sta ła k w e s tia sporna w ja k im c z a sie za częto r e a liz o w a ć id e ę zjazd u s ło w ia ń sk ie g o w R osji. N ik itin słu s z n ie stw ierd za , że zjazd o rg a n iz o w a li lu d z ie z w ią za n i z k o m itetem m o s k ie w ­ sk im , a le jego arg u m en ta cja n ie jest p rzek o n u ją ca . In teresu ją cy m fra g m en tem teg o rod zaju s ą p o d a n e p rzez au tora sz czeg ó ły o n ie z n a n y m d otąd zjeźd zie s ło ­ w ia ń sk im p od P ragą w 1868 r.

W r o z d zia le trzecim N ik itin o m ó w ił d zia ła ln o ść k o m ite tó w w p rzed ed n iu w o jn y r o sy jsk o -tu r e c k ie j 1877— 78, tj. w o k resie p o w sta ń w B o śn i, H erc eg o w in ie i B u łg a r ii oraz w o jn y S e r b ii i C zarnogóry z T urcją. R o zd zia ł te n p rzed sta w ia n a j­ b ard ziej d y n a m iczn y okres d z ia ła ln o śc i k o m itetó w , k tó re w c za sie p o w sta ń S ło ­ w ia n b a łk a ń sk ich b y ły n a js iln ie js z y m i w R o sji le g a ln y m i in s ty tu c ja m i, n io są c y m i

4 CGIA w Leningradzie, f. 733, o. 158, j.c h . 7 oraz f. 733, o. 147, j.c h . 311.

5 J . R a d i m s k y , Morava a p o u t’ do Moskwy r. 1867, „Casopis M atice M oravske“ t. LXVII, 1947, n r 3—4, s. 341—358; D o ku m ien ty к istorii sław ianow iedienija w Rossii 1850—1912, pod red. B. D. G r e k o w a, Moskwa—L eningrad 1948; E. K o ł o d z i e j c z y k , Zza ku lis panslaw izm u

w ro ku 1867 (P rzyczynek do genezy „pielgrzym ki słow iańskiej" na w ystaw ę etnograficzną w Mo-

p om oc w a lc z ą c y m współpl-em-ieńeom. N ik itin g łó w n ą u w a g ę p o św ię c ił m isjom k o m ita tó w w H e r c e g o w in ie i S erb ii o ra z p o m o cy w o jsk o w e j u d ziela n ej p o w sta ń ­ cem i rzą d o w i serb sk iem u . Sp oro m iejsca p o św ię c o n o p o m o cy n ie sio n e j przez k o m itety org a n iza cjo m b u łg a rsk im , p rzy g o to w u ją cy m p o w sta n ie w B u łg a rii. 0 ó w czesn ej a k ty w n o śc i k o m ite tó w n a jlep iej św ia d c z y fa k t, że p od czas p o w sta ń b a łk a ń sk ich p o tr a fiły on e zeb rać w śró d sp o łe c z e ń stw a r o sy jsk ie g o se tk i ty s ię c y rubli. Z m a te r ia łó w a r c h iw a ln y c h , z k tó ry ch au tor n ie k o rzy sta ł, w y n ik a , że z b ió r­ ka p ie n ię d z y n a S ło w ia n w o k r e sie p o w sta ń b a łk a ń sk ic h o sią g n ę ła w k o m itecie m o s k ie w sk im 750 tys., a w p etersb u rsk im 700 ty s. r u b l i6. C y fry te d a lek o o d b ie­ g ają od p od an ych p rzez N ik itin a za w y d a w n ic tw e m o ficja ln y m . S a m k o m itet p etersb u rsk i p rzek a za ł w 1876 r. r zą d o w i -serbskiem u 130 ty s. r u b li i w y d a ł na o c h o tn ik ó w 265 ty s. rubli. Z ły c h sa m y c h m a te r ia łó w w y n ik a , że k o m ite t p etersb u r­ sk i w y s ła ł n ie 816, lecz 830 o ch o tn ik ó w , w ty m 370 w y ż sz y c h i n iższy ch o ficeró w oraz 460 p o d o fic e r ó w i szereg o w y ch . W yd atk i n a te n -cel w la ta c h 1877— 78 z e str o ­ n y k o m ite tu p etersb u rsk ieg o w y n io s ły 479 ty s. rulbli. W ysok ość su m a,sygnow anych p rzez k o m itet p e te r sb u r sk i w c za sie w o jn y r o sy jsk o -tu r e c k ie j, n a w et b e z d o li­ czan ia w y d a n y c h 842 ty s. ru b li na p o m o c d la S ło w ia n , k tórzy u c ie r p ie li pod czas p o w sta ń i w o jn y , św ia d c z y , jak d a lece autor zig n o ro w a ł d zia ła ln o ść k o m ite tó w z la t 1877— 78. T ego rodzaju zarzu ty są ty m bardziej u zasad n ion e, że au to r m ia ł d o ­ sta teczn ą ilo ść m a te r ia łó w a r c h iw a ln y c h do d z ia ła ln o śc i k o m ite tó w sło w ia ń sk ic h w -okresie wo-jny rosyjsk o-tu treck iej 1877— 78 r.

Z e s p r a w d ro b n iejszy ch u w a d z e c z y te ln ik a n ie u jd z ie b ra k sp isu u ży w a n y ch sk r ó tó w n a zw a r c h iw ó w i b ib lio te k . W m ie jsc e teg o n a leża ło p od ać ch o cia ż p ełn ą n a z w ę b ib lio te k i czy a rch iw u m przy c y to w a n iu ich p o raz p ie r w sz y . W n iek tó ry ch m iejsca ch -brak p r e c y z ji w o k r e śle n iu osob y bądź w y d a rzen ia , ja k np. p o d a n ie J u lia n a K la czk i jak o em ig ra n ta z B ia ło r u si b ez o k reślen ia jeg o n a ro d o w o ści. M ożn a też ro ścić p reten sje, n ie t y le do· a-utora, co do w y d a w c ó w , ż e za m ieszcza ją c in d ek s osób, n ie p c d a li p e łn y c h im io n tylko, ich p ie r w sz e lite r y , k tó ry ch te ż zresztą bra-к w w ie lu w y p a d k a ch .

C zy teln ik a ipolskiego w k s ią ż c e .N ik itin a z a sta n a w ia b r a k ja k ie g o k o lw ie k z w ią ­ zku k o m ite tó w -słow iań sk ich z P o la k a m i. N ie w y n ik a to z su b ie k ty w n e g o p o d ejścia autora, a le z o b iek ty w n ej d z ia ła ln o śc i k o m itetó w , k tó r e n ie ro zcią g a ły jej na P o la ­ ków . K o n ta k ty P o la k ó w z k o m ite ta m i is tn ia ły a le m ia ły о-ne ch arak ter jed n o stk o w y 1 p rzy p a d k o w y . S p o śró d P o la k ó w n a js iln ie j z w ią z a n y z k o m ite ta m i b y ł p ra co w n ik n a u k o w y U n iw e r sy te tu W a rsza w sk ieg o , S ta n isła w M ik u ck i, k tóry b y ł n a w et h on o­ r o w y m czło n k iem k o m itetu p etersb u rsk ieg o . L u źn e z w ią zk i łą c z y ły te ż k o m itety z n ie k tó r y m i d zia ła cza m i w G a licji. W spółpracę z k o m iteta m i p ra g n ą ł n a w ią za ć A lfr e d S zczep a ń sk i, red ak tor p ism a „Kraij”. Z ty m -samym zam-iarem w y b itn i p o li­ ty c y g a lic y jsc y w y s to s o w a li w c z a sie w o jn y ro sy jsk o -tu r e c k ie j 1877— 78 r. ad-res d-о k o m itetó w . Z a in te r e so w a n ie P o la k a m i p rzeja w ia ł też k o m itet p etersb u rsk i w s-wej d z ia ła ln o śc i w y d a w n ic z e j. W ięcej u w a g i p o ś w ię c ili i-m c zło n k o w ie k o m itetu m o sk ie w sk ie g o n a Z jeźd zie S ło w ia ń s k im w Ros-jii w ro-ku 1867, -kiedy n a w ią z a li do sta n o w isk a z a jm o w a n eg o w c za sie pow stan-ia s-tyazniow ego.

K sią żk a Nifci-tina -bez -w zględu na jej -usterki n a le ż y d o cen n y ch p o zy cji w śró d o sta tn ich h isto ry czn y ch w y d a w n ic tw rad zieck ich .

M i e c z y s ł a io T a n t y β CGIA w Leningradzie, f. 1282, o. 1, j. ch. 819, 1. 194—195 i 245—246 oraz CGbA w Moskwie f. 730, o. 1, j.c h . 1879, 1. 1.