Zabawa slajdy

Niedyrektywna

terapia zabawowa dzieci

Wykorzystanie zabawy w

diagnozie klinicznej i pomocy

psychologicznej dziecku

Eliza Kiepura

Zakład Wczesnej Interwencji Psychologicznej IMiD

eliza.kiepura@imid.med.pl

PROBLEMATYKA WCZESNEJ INTERWENCJI I ZDROWIA PSYCHICZNEGO MAŁYCH DZIECI

Model zabawy

Krasnor i Pepler (1980) vs Smith i Vollstedt (1985)

Elastyczność Wewnętrzna motywacja Brak dosłowności Koncentracja bardziej na zachowaniu niż środkach/celach Przyjemność Przyjemność Brak dosłowności Elastyczność

Rodzaj aktywności Charakterystyka

Brak zaangażowanie Dziecko nie angażuje się w żadną aktywność

Obserwowanie Dziecko przygląda się zabawie innych

Zabawa samodzielna Dziecko bawi się samo, z dala od innych

Zabawa równoległa Zabawa przy innych, podobnymi przedmiotami, z ograniczeniem interakcji

Wspólna zabawa Współdziałanie w dzielonej zabawie

Współpraca/kooperacja Współdziałanie wg ustalonych ról, reguł

Rodzaje zabawy w kontekście partycypacji i rozwoju społecznych

wg Mildred Parten (1932, za Smith, 2010)

Rozwój zabawy wg Sary Smilansky

(1986, za: Smith, 2010)

Rodzaj zabawy Charakterystyka

Funkcjonalna Proste aktywności ciała lub działania na przedmiotach, np. rzucanie klockami

Konstrukcyjna Konstruowanie/tworzenie jednych

obiektów/przedmiotów z innych, np. budowanie wieży z klocków

Udawanie Przyjmowanie ról, konwencja na niby, np. zabawa w lekarza

Gry z regułami Granie w gry z utrzymaniem ustalonych społecznie/zwyczajowo reguł

Nieostry podział; nadal brak uwzględnienia aktywności fizycznej, ale też zabaw słownych

Rodzaje zabaw

• Zabawy wokół aktywności

fizycznej

• Zabawa związane z

przedmiotami

(zabawa

konstrukcyjna, lepienie, budowanie z

klocków, aktywności związane z

używaniem i wykorzystywaniem

obiektów)

• Zabawa na niby/z udawaniem

(Smith, 2011)

Propozycja Sue Jennings - zabawa

jako „dramatyzacja”

• Teatr jest tu rozumiany jako środek rozwoju relacji, komunikowania się i ekspresji, które koncentrują się wokół budowania ról.

• Każdy człowiek wchodzi w codziennym życiu w wiele ról określonych normami społecznymi i wiedzą kulturową. Zdolność do rozumienia niepisanych zasad rządzących kontaktem osób będących w różnych rolach oraz do elastycznego posługiwania się rolami adekwatnie do kontekstu to jedne z warunków satysfakcjonującego życia w społeczeństwie.

• Jennings należy do grona tych teoretyków, którzy fundamentów kultury dopatrują się w

udramatyzowanych zachowaniach i komunikacji pozawerbalnej niż w kodzie językowym

.

więź

opieka

zawieranie

Krąg „zawierania” – dziecko zamknięte

w łonie matki, otoczone wodami płodowymi. Kontakt i zabawy z dzieckiem w okresie prenatalnym

Krąg opieki – rosnąca rodzicielska troska

o dziecko i jego dobrostan, dbałość o komfort dziecka, jego bezpieczeństwo. Zaczyna się w okresie ciąży i rozwija już po porodzie

Krąg przywiązania – wyłania się z

kręgów :zawierania” i opieki;

naprzemienne, zabawowe interakcje, dzielone doświadczenia sensoryczne formujące podstawy dla rozwoju przywiązania.

Zabawa a kontekst kulturowy

• Przywiązanie można opisać na różnych

wymiarach – również jako fenomen związany z

doświadczeniami zmysłowymi, doświadczeniem

fizycznej bliskości matki i dziecka.

• Każda kultura posiada swoje własne rytmy i formy

bliskości. To one ujawniają się i wybrzmiewają we

wczesny (również prenatalnym) kontakcie

rodzic-dziecko, a jednocześnie przygotowują dziecko do

rozwoju zgodnego z normami

społeczno-kulturowymi.

• Proces: od teatru ciała do teatru umysłu, np.

przejście od mimikry, przez imitację do mimesis

• Ciało-Projekcja-Rola

Sue Jennings: Doświadczenia z ciała –

projekcja-rola (EPR)

• EPR jest podejściem „wolnym od szkoły psychologicznej”, to

paradygmat rozwojowy, w którym w centrum uwagi znajduje

się rozwój „dramatyzacji”, przebiegający równolegle z

rozwojem emocjonalnym, poznawczym, fizycznym i

społecznym.

• EPR obrazuje rozwój zdolności, które są podstawą/gruntem

dla używania wyobraźni, fantazji, symbolu; rozumienia i

tworzenia opowieści, poezji, przestawień teatralnych.

Wczesne doświadczenia cielesne z (kształtującego więź)

kontaktu opiekun-dziecko są oparte na naprzemienności i

zabawowości-charakteryzują się sensorycznością,

Propozycja Sue Jennings – zabawa jako

„dramatyzacja”

„Ludzie, którzy nie mają kontaktu ze swoimi

uczuciami i nieustannie blokują wyrażanie

emocji, zwykle nie mają też kontaktu ze swoimi

zmysłami”

Sue Jennings: Ciało-Projekcja-Rola

Kompetencje związane z EPR są kluczowe dla dziecięcego

rozwoju, ponieważ:

• stanowią rdzeń zabawowej warstwy relacji przywiązaniowej

• umożliwiają podejmowanie rytmicznych, sensorycznych i

udramatyzowanych zabaw

• wspierają kształtowanie się „udramatyzowanego ciała”, tzn. na

przykład ciała, które może tworzyć

• są związane ze strukturą narracji i opowieści

• dają dziecku poczucie kompetencji i przygotowują do

uczestniczenia w świecie społecznym

• Doświadczenia ciała: wczesne

doświadczenia wokół ciała: zmysłów,

ruchu, kontaktu fizycznego i bliskości,

zyskiwania kontroli i zaufania do ciała

•

Projekcja: woda i piasek, malowanie

palcami, rysunki, projekcyjna zabawa

przedmiotami, puzzle, opowiadanie

historii

•

Rola: wcielanie się w różne postacie,

przebieranie się, wymyślanie

Nurty terapii zabawowej:

wybrani przedstawiciele

• Virginia M. Axline: „Play Therapy”

• Garry L. Landreth: „Play Therapy. The Art of the Relationship”

– Terapia zabawą, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016

• Ann Cattannach: „Introduction to Play Therapy”

• Violet Oaklander: „Windows to Our Children”

Terapia zabawą skoncentrowana na dziecku

• „Zabawa to sposób wypróbowywania świata i uczenia się o nim i dlatego jest niezbędna dla zdrowego rozwoju dziecka. Zabawa jest tez językiem dziecka – symbolem, który zastępuje słowa” (Oaklander, 1988)

• „ W podejściu skoncentrowanym na dziecku zabawa jest podstawą zdrowego rozwoju dzieci. Zabawa nadaje konkretną formę i wyraża wewnętrzny świat dzieci. Znaczące doświadczenia emocjonalne w

zabawie nabierają znaczeń. Główną funkcją zabawy jest zmiana tego, co nie podlega kontroli w rzeczywistości w sytuację dającą się opanować na poziomie symbolicznej reprezentacji” (Landreth, 2002)

• „Terapia zabawą jest sposobem pomagania dzieciom w pokonywaniu ich trudności. Zabawa jest używana jako środek komunikacji, ponieważ jest dziecięcym sposobem przedstawiania swojego świata. To zauważona i usłyszana przez wrażliwego terapeutę zabawa dziecka oraz oparta na zaufaniu i trosce relacja dziecko-terapeuta mogą pomóc dzieciom radzić sobie z życiowymi trudnościami” (Cattanach, 2003)

Terapia zabawą skoncentrowana na dziecku

• „Terapię zabawą definiujemy jako dynamiczną relację pomiędzy dzieckiem (lub osobą w dowolnym wieku) a terapeutą wyszkolonym w terapii

zabawą, który zapewnia wybrane materiały i wspiera rozwój bezpiecznej relacji z dzieckiem (lub osobą w dowolnym wieku), by w toku zabawy,

naturalnego środka dziecięcej komunikacji, mogło ono (mogła ona) w pełni poznać i wyrazić siebie (swoje emocje, myśli, doświadczenia, zachowania) dla zoptymalizowania swego wzrostu i rozwoju”

(Landreth,2002) • Terapia zabawą jest skuteczną formą terapii, która pomaga dzieciom

modyfikować własne zachowanie, rozwijać samowiedzę i obraz siebie oraz budować zdrowe relacje. W toku terapii dziecko wchodzi w dynamiczną relację z terapeutą, dzięki której może wyrazić trudne, bolesne

doświadczenia, przepracować je i nadać im znaczenie” (BAPT)

Cele terapii zabawą według Garry’ego Landretha

• Cele terapii obejmują:

– Komunikowanie myśli, emocji i potrzeb

– Wspieranie rozwoju osobowej tożsamości, poczucie

samoakceptacji, poczucia własnej wartości i pewności siebie

– Wspieranie rozwoju samokontroli, zaufania do samego siebie, poczucia odpowiedzialności za własne

zachowania i wybory – Towarzyszenie dziecku w

rozpoznawaniu i wyrażaniu emocji

•

W toku zabawy dziecko może ujawnić:

▪

Czego doświadczyło

▪

Reakcje na te doświadczenia

▪

Emocje związane ze swoimi doświadczeniami

▪

Swoje marzenia, potrzeby, nadzieje

▪

Sposób postrzegania samego siebie

Zasady niedyrektywnej terapii zabawowej

VIRGINIA M. AXLINE GARRY L. LANDRETH 1. Terapeuta nawiązuje z dzieckiem dobry kontakt poprzez

ciepłą, przyjazną postawę

2. Terapeuta akceptuje dziecko w pełni takim, jakie jest 3. Terapeuta daje dziecku poczucie przyzwolenia na

wyrażanie wszystkich uczuć

4. Terapeuta rozpoznaje i odzwierciedla emocje dziecka 5. Terapeuta ma głęboki szacunek dla dziecięcej zdolności

samodzielnego rozwiazywania problemów. Odpowiedzialność za dokonywanie wyborów i wprowadzanie zmian należy do dziecka

6. Terapeuta nie próbuje kierować aktywnością dziecka lub rozmową. Dziecko prowadzi, terapeuta podąża

7. Terapeuta nie próbuje przyspieszać procesu terapeutycznego

8. Terapeuta ustala tylko takie granice, które pomagają dziecku powiązać doświadczenia z terapii z codziennym życiem oraz wspierają dziecięcą świadomość własnej odpowiedzialności za swoje relacje z innymi

1. Dzieci nie są miniaturowym dorosłymi 2. Dzieci to osoby zdolne do odczuwania

emocjonalnego cierpienia oraz radości 3. Dzieci są wyjątkowe i wymagają

szacunku

4. Dzieci cechują się „odpornością psychiczną”

5. Dzieci mają wrodzoną tendencję do wzrostu i dojrzewania

6. Zabawa jest naturalnym językiem dzieci

7. Dzieci posiadają zasoby, by kierować własnym rozwojem

8. Dzieci mają prawo do milczenia 9. Decyzja o kierunku zabawy należ do

dzieci

10. Osobowego wzrostu dzieci nie wolno przyspieszać

1. Terapeuta nawiązuje z dzieckiem dobry kontakt poprzez ciepłą, przyjazną

postawę. Bardzo ważne, by porozumienie budować od samego początku. Pierwsze spotkanie ma ogromne znaczenie dla powodzenia w dalszym budowaniu relacji.

Pierwsze spotkanie z Jankiem Scenariusz I

P.: Dzień dobry Jasiu. Miło Cię widzieć. Spodobała Ci się Myszka Mickey tam na stole?

Jaś odwraca się plecami.

P.: Chciałbyś pójść ze mną do pokoju zabawy i zobaczyć wszystkie zabawki? J.: Nie

P.: Chodź Jasiu. Jest glina, są farby i żołnierzyki. Lubisz żołnierzyki, prawda? J.: Nie, i nie chce iść!

P. Dużo dzieci tu przychodzi i bardzo podoba im się pokój zabaw! Mamy dom lalek i całą rodzinę lalek. J. Nie chcę, mamo, nie chcę iść!

M.: No już Jasiu, idź z tą miłą panią. Pani ma dla Ciebie dużo ciekawych zabawek. J.: (zaczyna szlochać) Nie chcę, chcę iść do domu!

M. No już Jasiu, dosyć. Ta miła pani proponuje Ci pokój pełen zabawek, a ty się tak zachowujesz. Pani cię nie polubi.

PODSTAWOWE ZASADY NIEDYREKTYWNEJ

TERAPII ZABAWOWEJ wg VIRGINII AXLINE

Scenariusz II

P.: Dzień dobry Jasiu. Miło Cię widzieć. Spodobała Ci się

Myszka Mickey tam na stole?

Jaś odwraca się plecami.

P.: Och, nie chcesz ze mną rozmawiać. Nie znasz mnie.

M.: Jasiu, nie odwracaj się, gdy pani do ciebie mówi.

J.: Nie chcę, chcę do domu.

P.: Nie chcesz tu ze mną być. Chcesz po prostu wrócić

do domu. / Pokój do zabawy jest tam, jeśli chcesz go

zobaczyć, nim podejmiesz decyzję, żeby wrócić do

domu.

2. Terapeuta akceptuje dziecko w pełni takim, jakie

jest

Akceptacja wyraża się w postawie terapeuty: spokój,

opanowanie, przewidywalność, przyjazne podejście.

Terapeuta nie ocenia, nie ponagla, jest uważny,

przyjmuje i odzwierciedla. Akceptacja nie jest tożsama z

przyzwoleniem na negatywne (szkodliwe tak dla dziecka

jak i jego otoczenia) zachowania.

PODSTAWOWE ZASADY NIEDYREKTYWNEJ

TERAPII ZABAWOWEJ wg VIRGINII AXLINE

D siada na podłodze i przez dłuższą chwilę milczy.

P: Nie wiesz, co teraz zrobić? Zobacz, tam jest dom lalek. Chcesz pobawić się lalkami?

D kręci głową, nie zgadza się.

P. Nie chcesz bawić się lalkami. A widzisz tu coś, czym miałabyś ochotę się pobawić? Możesz się bawić wszystkimi zabawkami tutaj, w to co chcesz.

Cisza

P. Uhm, nie chcesz. Chcesz sobie spokojnie posiedzieć. Dobrze.

Cisza, dłuższa przerwa w interakcji

P.: Asiu, a wiesz dlaczego tu jesteś?

D patrzy na P z zaangażowaniem

P.: Mama Cię przyprowadziła, żebyś mogła mi powiedzieć o wszystkich swoich problemach, które Cię męczą.

D. nie mam problemów.

PODSTAWOWE ZASADY NIEDYREKTYWNEJ TERAPII

ZABAWOWEJ wg VIRGINII AXLINE

3. Terapeuta daje dziecku poczucie przyzwolenia na wyrażanie wszystkich uczuć

„Przyzwolenie, najważniejsze dla udanej terapii, jest proporcjonalna do akceptacji dziecka. Jeśli dziecko czuje się bezpieczne i akceptowane przez terapeutę na tyle, że może pobić matkę-lalkę, zakopać dzidzię w piasku, lub leżeć na podłodze i „pić” z niemowlęcej butelki mimo wieku 8 czy 11 lat, i może robić te rzeczy bez poczucia wstydu lub winy, to znaczy, że terapeucie udało się zbudować poczucie przyzwolenia. Dziecko czuje się swobodne i wolne w

wyrażaniu emocji. Daje upust najbardziej agresywnym i destrukcyjnym impulsom. Krzyczy, wrzeszczy, rozsypuje piasek, wylewa wodę na podłogę. Pozbywa się napięcia. Staje się zrelaksowane. Wtedy ustanawia się baza dla pracy nad bardziej konstruktywnymi zachowaniami. Dziecko pozbyło się starych uczuć, jest gotowe na nowe emocje. Takie doświadczenie daje dziecku wgląd w jego zachowanie. Rozumie samo siebie nieco lepiej. Zyskuje pewność siebie. Jest bardziej gotowe, by samodzielnie rozwiązywać swoje problemy. Ze swojego

PODSTAWOWE ZASADY NIEDYREKTYWNEJ TERAPII

ZABAWOWEJ wg VIRGINII AXLINE

4. Terapeuta rozpoznaje i odzwierciedla emocje

dziecka

• D.: (pokazuje P farby) Co to jest?

• P.: Zastanawiasz się, co to jest.

• P.: To są farby. Można nimi malować na

tamtych kartkach.

5. Terapeuta ma głęboki szacunek dla dziecięcej zdolności

samodzielnego rozwiazywania problemów. Odpowiedzialność

za dokonywanie wyborów i wprowadzanie zmian należy do

dziecka

Kiedy terapeuta oddaje w ręce dziecka decyzję o tym, czy

zmienić się, czy nie, umiejscawia centrum spotkań w dziecku (…)

pomaga dziecku zdać sobie sprawę z tego, że jest za siebie

odpowiedzialne. (…) Zaczyna się to od drobnych elementów –

wyboru ,materiałów do zabawy w gabinecie. (Axline, 1974, s.

106-107)

PODSTAWOWE ZASADY NIEDYREKTYWNEJ TERAPII

ZABAWOWEJ wg VIRGINII AXLINE

PODSTAWOWE ZASADY NIEDYREKTYWNEJ TERAPII

ZABAWOWEJ wg VIRGINII AXLINE

6. Terapeuta nie próbuje kierować aktywnością dziecka lub

rozmową. Dziecko prowadzi, terapeuta podąża

7. Terapeuta nie próbuje przyspieszać procesu terapeutycznego

8. Terapeuta ustala tylko takie granice, które pomagają dziecku

powiązać doświadczenia z terapii z codziennym życiem oraz

wspierają dziecięcą świadomość własnej odpowiedzialności za

swoje relacje z innymi

Pierwszy kontakt z nieśmiałym,

wycofanym/lękowym dzieckiem

D: stoi naprzeciwko psychologa, „wykręca” rączki, patrzy na terapeutę, a potem na zabawki na półce.

T: Widzę, że patrzysz na zabawki tam

D: spogląda na lustro weneckie, widzi siebie i szczerzy zęby w uśmiechu

T: I zobaczyłaś siebie w lustrze. Pauza. Myślę, że czasem może….po prostu trudno jest zdecydować co robić najpierw. Pauza. Dziewczynka spogląda znów na zabawki). Ale tutaj możesz się bawić tymi zabawkami, którymi chcesz.

D: Zaczyna skubać postrzępiony paznokieć na jednym z paluszków dłoni.

T: Masz tam coś….zatrzymuje się i wskazuje palec dziecka…tam na paluszku. Hmm, wygląda jakbyś chciała coś oderwać od paznokcia

D: Taki kawałek. Jeden już oderwałam T: aha, już jeden taki oderwałaś

D: w przedszkolu

Skoncentrowanie na dziecku

Osoba

bardziej niż

problem

Teraźniejszość

bardziej niż

przeszłość

Odczucia

bardziej niż

myśli i działania

Zrozumienie

bardziej niż

wyjaśnianie

Akceptacja

bardziej niż

poprawianie

Kierunek dziecka

bardziej niż

instrukcje psychologa

PRZYKŁADY ZABAW

dla każdego z poziomów EPR

Doświadczenia związane z ciałem

-

Piórko

-

Worek przedmiotów (użytkowych, naturalnych)

-

Pokaż jaki to jest: gorący, lodowaty, ciągnący się,

ciężki, lekki itd.

-

Jaką rzecz najbardziej lubisz dotykać?

-

Uważne słuchanie (tego, co w ciele i tego, co poza

ciałem)

-

Uważne przyglądanie się

Projekcja – przykłady zabaw

• Moje ulubione miejsce

• Swobodny rysunek

• Moja kraina

• Ulubione zwierzątko

• Wymyślone zwierzątko

• Rodzina zwierzątek, która coś robi razem

• „Pączek uczuć”

• „Emoludek”

• Ktoś/coś, kim/czym dziecko chciałoby być

• Ktoś/coś z obcej planety

• Coś ze snu

Zabawy „z echem”

Ciało

- Zabawy naprzemienne, np. rzucanie do siebie piłką

- Granice, np. można rzucać piłeczką, ale tak, żeby nikogo nie uderzyć

- Przekształcenie starej aktywności w nową, np. ja będę stać na bramce, a Ty możesz kopać

Projekcja

- Podobna aktywność projekcyjna, np. razem robimy plamy z farby

- Granice na papierze – jedna część papieru jest ścianą graffiti, a druga ścianą kuchni - Nowa aktywność projekcyjna – zabawa w bazgroty

Rola

- Naprzemienność w zabawie symbolicznej, np. jeśli Ty jesteś zezłoszczonym królem, ja jestem królową, która nigdy nic nie mówi

- Granice w zabawie – miło jest być królem w zabawie, ale bicie zabawowych służących naprawdę nie jest dozwolone

Kwestie warte dyskusji

• Materiały i wyposażenie gabinetu

• Organizacja spotkań

– ustalanie reguł

– wybór technik

– trzymanie granic

Granice

„Granice nie są potrzebne do momentu, w

którym są potrzebne” (Landreth, 2002, s. 248)

• A – (acknowledge) potwierdzenie,

odzwierciedlanie uczuć dziecka

• C – (communicate) nazywanie granic

• T – (target) ukierunkuj emocje w stronę

zaproponowanych alternatyw/przekierowanie

zachowania

Materiały

1. Czy zabawki i materiały zapewniają możliwość wiele możliwości twórczego działania?

2. Czy umożliwiają dziecku wyrażenie emocji? 3. Czy zainteresują dziecko?

4. Czy mogą wesprzeć ekspresyjną i eksploracyjną zabawę?

5. Czy umożliwia ekspresję i eksploracje bez konieczności mówienia? 6. Czy umożliwią doświadczenie sukcesu mimo braku instrukcji i zasad? 7. Czy umożliwią zabawę z komunikatami/treściami wyrażanymi nie

wprost?

Landreth G. (2016). Terapia zabawą. Kraków, Wydawnictwo Uniwersytety Jagiellońskiego

Woźniak-Prus, M., Gambin, M. (2016). Niedyrektywna terapia zabawą skoncentrowana na dziecku w pracy z dziećmi chorymi somatycznie. w: L. Zabłocka-Żytka, E. Sokołowka (red.). Pomoc psychologiczna chorym somatycznie Wybrane zagadnienia. Warszawa, Engram

Piotrowicz R. (red.) (2018). Małe dziecko – poznanie w zabawie. Warszawa, Wydawnictwa Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej.