Mária Ušaková
Osturňa - rezerwat zabytkowego
budownictwa ludowego na Słowacji
Ochrona Zabytków 40/4 (159), 289-294
s ie n iq . Z a b u d o w a n ia m ajq ko n stru kcję zrębow q z d a ch a m i dw uspadow ym i krytymi gontem . Ś ciany sq o ty n k ow ane i po m a lo w a n e . Rezerwat o b e jm u je cały obszar wsi, która je s t dziś je d y n q na S ło w a cji, w której nie w p ro w a d z o n o now ego b u d o w n ic tw a .
2 d i a r (p o w ia t P oprad). W ieś ta p o w sta ła na pra w ie w o ło skim w poczqtku XVII w. Jej mieszkańcy z a jm o w a li się ro ln ictw e m , pasterstw em i wyrębem d re w n a . 2<Jiar ma luźnq, ła ń c u c h o w g zabudow ę. Z a g ro d y sq za m kn ię te ze wszystkich czterech stron. P ierw otny pla n dom u
je s t tró jd z ie ln y , asymetryczny (s ie ń -izb a -ko m o ra ), przy czym do sieni można się do sta ć z w nętrza zagrody. D ru g i typ dom ów upow szechnił się na poczqtku XX w .; je s t to dom z trzem a pom ieszczeniam i (iz b a -sie ń -ko m o - ra), z sieniq d o stę p n q od fro n tu .Domy o ś cia n a ch zrębowych b u d o w a n o z połow izn, budynki g o s p o d a rs k ie wznoszono z cieńszych b a li. D achy dw u- i c z te ro s p a dow e kryte sq gontem .
Mór/a M e d v e c k â Śtó tn y us ta w p a m i ą t k o w e j starostlivosti, B ra tis la va (Państwo wy U rzq d O c h ro n y Zab ytk ó w w B r a tys ła w ie ) T łumaczenie — M a g d a l e n a C u m k o w s k a
Literatura
1. F r o l e c V a c l a v , Lud ov â s ta vebn â k u lt u ra na Sloven- sku a j e j vyznam p re p o z n a n ie k u ltu rn e h o vÿvoja v K a r p a - toch. „Pamiatky a priroda" 1980, ć. 4, s. 18-21.
2. M e d v e c k â M a r i a , Pa m ia tk o vé rezervacie Tudovej a rc h it e k tu r y v SSR. „Pamiatky a pri’roda'' 1980, с. 4, s. 10 -13.
3. M e d v e c k â M a r i a , Stav p a m ia t k o v ÿ c h rezerv âcii l'u- d o v e j a rc h it e ktu ry n a Slovensku. Pamiatkovâ starostlivost’ о l’udovu architektüru a technické pamiatky. Bratislava 1983,
s. 13-20.
4. N о v â к о v ó M i I a d a, Oć jd e v o ch ra n ë p a m à t e k lid o - vé a rchite kt ury . „Pamâtkovâ péce" 1971, c. 2, s. 66—74. 5. P r a z â k V i l é m , К p r o b le m a t ic e m a lb y śrubowy ch d o mu с Ć icm anec h. Ludové stavitel'stvo a bÿvanie na Sloven sku. Bratislava 1963, s. 9-88.
6. P u s k â r I m r i c h , Ludov â a rc h it e k t u r a a j e j o c h r a n a и nas a z a h r a n ia . Zbiornik SNM 58, Etnografia 5, 1964, s. 12— -47.
7. P u ś k a r I m r i c h , Sta w a pe rspektivy Tudovej a r c h i t e k tury n a Slovenku. „Pamiatky a priroda” 1971, c. 5-6, s. 3-14.
RESERVES OF FOLK ARCHITECTURE IN SLOVAKIA
From a viewpoint of the theory of monuments protection the preservation of historic complexes in form of reserves seems most suitable. Most of the values of folk building, quality of architecture as well as its urbanistic value are preserved and the entire historic environment is then protected. Natural and cultural diversity of Slovakia’s landscape has found its expression in a big number of different forms of folk architecture, which developed most rapidly at the end of the 19th and early 20th centuries. The first major cam paign for the protection of folk architecture in Slovakia was the reconstruction of the village of Ćićmany after fire in 1921 with its characteristic chipped houses covered with sophisticated geometric ornaments. Ćićmany was the first village to be recognized as a reserve in 1977.
There are nine reserves of folk architecture in Slovakia: Brhlovce and Velke Levare in west Slovakian district, Ćićma ny, Podbiel’, Sebechleby, Spania Dolina and Vlkolinec in Central Slovakia, Żdiar and Osturna in east Slovakian d i strict.
In Brhlovce the protection is extended to a complex of housing and farming quarters hewn in a steep rock slope, In soft porous tuff of volcanic origin. In the village of Vel
ke Levare protection covers the so-called "Habansky ma
nor", i.e. a group of clay houses erected around a square market place and making an independent entity.
Rooms in the attick under high roofs were used for drying earthenware pots, which was the main job of anababtists. A group of cellars and wine houses, situated at the out skirts of Sebechleby, were also recognized as a reserve. The cellars were hollowed in the bed rock and over them one- or two-room plastered stone houses were put up. Hip roofs, protruding on one part and supported with wooden pillars, make additional semi-open quarters. Spania Dolina, situated on an uneven site, has houses with high underpinning brick work and "wooden storage rooms” . There are more living-in than farming quarters in there as the main job of villagers was mining.
Vlkolinec is a village arranged as a densely built-up street
with elongated crofts. The reserve covers the entire village, which is the only village in Slovakia with no modern build ings. Żdiar has a "loose chain" construction and the crofts are encircled from all four sides. Chipped houses are built from the halves and ridge and hip roofs are covered with
shingle. A similar kind of buildings is found in Osturna. Various criterions have been taken into account when choo sing complexes to be recognized as reserves. First and fo remost these were ethnographic elements and also present technical condition of the buildings and possibilities to use them for touristic purposes.
MARIA USAKOVA
OSTURNA - REZERWAT ZABYTKOWEGO B U D O W N IC TW A L U D O W E G O NA SŁOWACJI
Jednym z dzie w ię ciu rezerw atów a rc h ite k tu ry lu d o w e j na S łow acji, o którym p ragniem y w ię ce j pow iedzieć, je s t g ó ra lska w ieś O sturńa. Położona na styku pasm a W ysokich Tatr i S piskiej M a g u ry w części p ó łn o c n e j gra n iczy z Polskq. O ry g in a ln a a rc h ite k tu ra lu d o w a i zachow any c h a ra k te r stru ktu ry o sa d n icze j zad e cyd o w a ły o tym, że 3 X 1979 r., w myśl rozporzqdzenia Rzqdu SRS nr 315, O stu rń a została uznana za re ze rw a t a r ch ite ktu ry lu d o w e j. W yznaczone zostało je d n ocze śn ie pasm o o chronne.
O sturńa je s t n a jb a rd z ie j rozle g łq i najw iększg w siq ma- gurskq. M a 9 km d łu g ości, leży w S piskiej M a g u rze w d o lin ie potoku o s tu rn ia ń s k ie g o , w o d le g ło ś c i 20 km na p o łu d n io w y zachód od S piskiej S tarej W si. A d m i n is tra c y jn ie należy do p o w ia tu Poprad w w o je w ó d z tw ie w sch o d nio sło w a ckim . W ieś została założona przez pasterzy u kra iń skich , którzy o s ie d lili się tu w XVI w. w czasie ko lo n iz a c ji w o ło skie j.
Pierwszy d o k u m e n t pisany na te m a t te j m iejscow ości pochodzi z 1593 r. P ierw otnie na le żała ona do fe u d a
-1. W i d o k o g ó ln y z a b u d o w y środ ko we j części wsi
1. A g e n e r a l view of the b u il d in g s in the m id d l e p a r t o f the v il la g e
łó w z N iedzicy, H orvath-Palocsay, n a stę p n ie z T opor ca, a także do innych rodów . W 1787 r. wieś liczyła 200 do m ó w i 1339 m ieszkańców. W 1828 r. stały tu 252 domy, a liczba m ieszkańców w ynosiła 1809. Dziś je s t 236 dom ostw i około 1100 m ieszkańców. D a w n ie j tu te jsza lu d n ość z a jm o w a ła się g łó w n ie pasterstw em , a z czasem także pracą na ro li i w lesie.
C h a ra k te r rolniczy i pasterski w ieś za ch o w ała po dzień dzisiejszy. Podstaw ową sferą d z ia ła ń p o zo sta je g o s p o d a rka ro ln a w o p a rc iu o g o s p o d a rs tw a p ryw atne. W 1970 r. użytki rolne zajm ow ały p o w ie rz c h n ię 646 ha, gdzie g łó w n ie h o dow ano ję czm ie ń , ow ies i zie m n ia ki. D o sta te k paszy stwarza d o g o d n e w a ru n k i d la h o d o w li zw ierząt dom ow ych i trzody. W przeszłości h o d o w a n o tu g łó w n ie owce. Później ro zw in ę ła się także h o d o w la trzody ch le w n e j. W ram ach so cja lis ty c z n e j ko le ktyw iza c ji ro ln ic tw a rozpatryw ane je s t p rze kszta łce n ie wsi O stu rń a w sam ow ystarczalne g o s p o d a rs tw o s p ó łd z ie l cze u k ie ru n k o w a n e na h o d o w lę ow iec.
Poza ro ln ic tw e m i h odow lą zw ierząt, m ieszkańcy te j wsi z a jm o w a li się też innym i p ra ca m i. W y ra b ia li np. n a rzę dzia ro ln ic z e z drew na, a w XIX w. także sukno. W y szywanie, tk a n ie p łó tn a , w yrób szm acianych d y w a n i
ków, szycie kierpców - to za ję cia , które mieszkańcy wsi w ykonyw ali aż do połow y XX w. W okresie p o w o je n nym coraz częściej m ieszkańcy wsi p o d e jm o w a li p racę w S piskiej N ow ej Wsi — S piskiej H anuszow ce i w Kież marku.
W ie lo le tn ia ekonom iczna i ku ltu ro w a izo la c ja zam a- gurskich wsi s p o w o do w a ła , że za ch o w ał się tu re g io nalny c h a ra k te r sztuki, obyczajów , a także w a rc h ite k turze.
Z p u nktu w id ze n ia u k ła d u o sa d n icze g o dom y we wsi O sturńa tw orzą ła ń c u c h o w ą zabudow ę, c ią g n ą c ą się d o lin ą w zdłuż potoku o s tu rn ia ń s k ie g o . Pojedyncze za grody położone są n a jczę ście j po je d n e j stro n ie d ro g i, w różnej od siebie o d le g ło ś c i. G ru n ty je d n e g o g o s p o darstw a c ią g n ą się d łu g im pasem po obu stronach od środka d oliny, gdzie przy drodze p rze b ie g a ją c e j w zdłuż potoku usytuow ane są za b u d o w a n ia . Pasma g ru n tó w c ią g n ą c e się przez d o lin ę od je d n e g o g rze b ie n ia p a g ó rkó w do d ru g ie g o d zielą cały obszar wsi na swoiste pasy. Taki pas g ru n tu nosi nazwę zóru- bok.
Pierwotna szerokość d z ia łk i w ynosiła 110-130 m. Na skutek p o d z ia łó w m ajątkow ych d zia łki u le g a ły zm n ie
j-3. Zespól z a g r ó d za mknię tych 3. A g ro u p o f e n c lo se d crofts
4. Z a g ro d a z a m k n ię ta z trzech stron 4. A c roft e n c ir c le d on three sides
szeniu, ta k że dziś m ieszkańcy wsi nie sq w sta n ie o kreślić p ie rw o tn ych g ra n ic „z a ru b k u ” . Z a n ik a ły też w olne przestrzenie pom iędzy dom am i i z p ie rw o tn e j zabudow y ła ń c u c h o w e j p ow stała gęsta z a b u d o w a u li czna, co szczególnie w id o czn e je s t w ce n tru m w si. W
g ó rn e j i d o ln e j części wsi za ch o w ały się do dziś e le
menty za b u d o w y ła ń c u c h o w e j. W o b rę b ie wsi p ow stały trzy ce n tra , z których najw iększe zna cze n ie ma c e n trum ze szkołę p o dstaw ow ą, przedszkolem i b u d yn ka m i a d m in is tra c y jn y m i.
O d stru ktu ry o s a d n icze j wsi zależy rozm ieszczenie i c h a ra k te r za b u d o w y poszczególnych g o s p o d a rs tw . P od staw ow a je d n o s tk a b u d o w la n a — z a g ro d a , za ch o w ała się w kilku form ach. N a jsta rszą je s t z a g ro d a o tw a rta dw u stro n n a , z któ re j sto p n io w o p o w sta w ały zag ro d y o tw a rte tró js tro n n e i z a b u d o w a n ia za m kn ię te lu b o tw a r te z czterech stron. W e fro n to w e j części z a g ro d y stoi dom u sta w io ny ka le n icą ró w n o le g le do d ro g i. Za nim z n a jd u je się m ałe podw órze, tzw. o b o ra , z a b u d o w a n e budynkam i g o sp o d a rskim i. W ty ln e j części za g ro d y - ró w n o le g le do dom u — z n a jd u je się s to d o ła , a po b o kach pozostałe, m niejsze z a b u d o w a n ia - chlew y, o w czarnie, w ia ty d la wozów, szopy.
Podział przestrzenny dom u o s tu rn ia ń s k ie g o je s t c h a ra k terystyczny d la wsi g ó ra ls k ie j z re g io n u Spiszą w są siedztw ie g ra n ic y z Polską. Jeśli przyjm iem y, że oś sy m etryczną p o d z ia łu stanow i w ejściow a sień, to dla wsi O stu rń a charakterystyczny je s t dom o n a stę p u ją cym u k ła d z ie : sień (n ie o p a la n a ), z której w chodzi się do izby, o b o k izby z n a jd u je się komora. D o dom u w chodzi się drzw iam i umieszczonym i asym etrycznie w szczyto w ej je g o ścianie. W najstarszych dom ach na uw agę z a s łu g u ją drzw i w e jścio w e z nadprożem w kształcie p o łowy łuku, o zdobionym drew nianym i gw oźdźm i. S poty kamy tu także tzw. dom y polskie, które nie są tu je d nak ch a rakterystyczne. M a ją symetryczny p la n : izba- -sie ń -ko m o ra . B udow ane były przez p o lskich m ajstrów po II w o jn ie św ia to w e j.
Podstawowym m a te ria łe m bu d o w la n ym je s t drew no. Domy zb u d o w a n e są na niskich kam iennych p o d m u rów kach. Ś ciany m ają konstrukcję zrębow ą z be le k c io sanych o b u s tro n n ie . W e w n ą trz domy są tyn ko w a n e i m alo w a n e . D achy półszczytowe o różnych p ro p o rc ja c h z a ła m a n ia szczytu (1 /4 —3/4 wysokości). D achy p ie rw o t nie p o kryw a n e były gontem . S to p n io w o te n m a te ria ł z a stę p o w a n o e te rn ite m lu b b la ch ą. W starszych d o
-5. O g ó ln y w id o k za g ro d y 5. A g e n e r a l vie w o f the cr o f t 6. Plany d o m ó w we wsi O s t u r ń a : A - izba, В - sień, С — k o m o ra , D - k u c h n ia 6. Plans o f houses in O s t u r ń a : A — a room, В - a vestibule, С — a r e c e p t a cle, D — a kitchen 7. Szczytowa strona d o m u z p rz e d z ie lo n ą sie nią
7. A g a b le side of the house w it h a p a * t it io n e d vest ib ule
8. D o m o trzech po m ie szc ze n ia ch asy metrycznie rozmieszczonych 8. A house w it h th re e rooms d i s t ri b u t e d a sy m e trica lly 9. D o m o trzech p o m ie sz cz e n ia ch asy metrycznie rozmieszczonych
9. A house w it h three rooms d i s t ri b u t e d a sy metrically
10. Część g o s p o d a r c z a za grody za m k n ię t e j z czterech stron
10. Farm p a r t o f the c roft enclo se d on fo u r sides
11. K a m ie n n a p iw n i c a prz y d ro d ze 11. A stone c e lla r by th e r o a d
(Fot. 1 - 3 — Jozef Usak, 1967; 4, 5, 7 - 1 1 - M a r i a Usako và , 1978; - rys. - M a r i a Us ako và )
mach na b e lka ch stropowych w izbach odczytać moż na d a to w a n ie . Belki zd o b ion e sq motywem solarnym . S todoły i p o zo sta łe budynki g o sp o d a rskie sq z b u d o w a ne z te g o sam ego m a te ria łu i tq samq te c h n ik q , co dom y m ieszkalne. M a jq dachy dw uspadow e, kryte g o n tem , szczyty z o ka p a m i. Do stodoły d o b u d o w a n a je s t s ta jn ia tw o rzq ca z niq je d n q całość.
O g ó ln y c h a ra k te r wsi n a d a jq jeszcze ka m ienne p iw n i ce i sp ich le rze p o sta w ion e naprzeciw ko zagrody, po d ru g ie j s tro n ie d ro g i.
Przedm iotem o ch ro n y w rezerw acie O stu rń a je s t zespół 84 za g ró d w p isa n ych do państw ow ego rejestru za b yt
ków ku ltu ry, a ok. 50 stanow i p rze d m io t za interesow ań służb ko n se rw a to rskich . Z a ch o w a n ie stru ktu ry o s a d n i czej wsi, poszczególnych zag ró d oraz w yjq tko w y typ dom u o s tu rn ia ń s k ie g o - sta n o w iq o u n ika to w o ści tejże
wsi na te re n ie c a łe j S ło w a cji. K ra jo b ra z S piskiej M a g u ry je s t niezwykle urozm aicony, dzięki b liskie m u sq- siedztw u W ysokich Tatr, dorzecza D u n a jc a i C zerw o nego Klasztoru. Z a ch o w a n a d re w n ia n a a rc h ite k tu ra we wsi O sturńa i zarazem a tra kcyjn o ść przyrody sq w a runkam i sprzyjajqcym i rozw ojow i re k re a c y jn e j fu n k c ji wsi.
U z n a n ie wsi O stu rń a za rezerw at za b y tk o w e j a rc h ite k tury lu d o w e j m ia ło na celu z a c h o w a n ie w a rto ści k u l turow ych w nowych w a ru n ka ch w spółczesnego życia oraz z a p e w n ie n ie system atycznej o p ie k i n ad zabytkam i i u m ie ję tn e g o ich w ykorzystania.
M a r i a Usakovà Śtótny ust aw p a m i ą t k o w e j starostlivosti, Bratislava (Państwo wy U r z ą d O c h ro n y Z a b y t k ó w w Braty sławie ) Tłuma czenie — M a g d a l e n a G u m ko wsk a
Literatura
1. M e d v e c k â M a r i a , Stav p a m ia tk o v ÿ c h rezervâcii l'u- d o w e j a rc h it e k t u r y n a Slovensku. Pa m ia tk o vâ starostlivost' o Tudovu a rc h it e k t û r u a te ch nic ké p a m ia tky . Studijné zvesti. SÛPS 1983, s. 13 n.
2. SÛPIS p a m i a t o k n a Slovensku. Zväzok II. SUPSOP. Obzor, Bratislava 1968.
3. N â vrh n a v yh là senie p a m ia t k o v e j rezervâcie l'u dov ej a r ch it e k tu r y V O s tu rn i. SÛPSOP. Bratislava 1978.
4. U ś a k J o z e f , Ludovê staviteTstvo a b ÿ va n ie na Zam a- guri. Diplomovâ prócó. FFUK, Bratislava 1969.
5. U s a k o v à M a r i a , O s tu rń a — p a m i a t k o v â rezervacia Tudového staviteTstva. Vlastivedny casopis, 1983, c. 3. 6. Vla st ive d n y slovnik o b c i na Slovensku II. Veda. Bratislava 1977.
7. Z a m a g u rie . Narodopisnà monografia oblasti. Kośice 1972.
OSTURŃA - A RESERVE OF HISTORIC FOLK BUILDING IN SLOVAKIA
One of main reserves of folk architecture in Slovakia is a mountaineers’ village of Osturńa, the largest village in Spi ska Magura. Situated in a stream valley it has a loose chain construction running along the road over the stream for 9 kms. A characteristic feature is the division of land. Land belonging to one farm runs — as a long belt — from the middle of the valley on two sides upwards. Such a belt is locally called as "zarembok t- zarubok” . The basic con structional unit, i.e. a croft, has been preserved in few de velopmental forms ranging from an open croft built-up on two sides to an enclosed croft built-up on four sides. A spatial division of the Osturńan house is typical for a mountaineers' house in the Spisza region neighbouring Po land. Houses with a chipped construction were raised from beams chopped on both sides; semi-gable roofs with va
rious proportions of the gable deflection were covered with shingle. Barns and farm houses are built in a similar tech nique and in the same material. Stone granaries and cellars raised opposite the croft, on the other side of the road, give the village a specific character.
The subject of the protection in the reserve of Osturńa is a group of 84 crofts written in a state register of monu ments. Further 50 crofts are the subject of interest to con servation services.
The preservation of a settlement structure of the village, of individual crofts and an exceptional Osturńan type of the house decide of a unique character of the village on the territory of Slovakia. Wooden folk architecture of Osturńa and attractive landscape of Spiska Magura promote de velopment of a recreative function of the village.
