"Collegium Ressoviense w życiu Polaków, 1658-1983", Józef Świeboda, Rzeszów 1983 : [recenzja]

R E C E N Z J E 2 1 9

zacyjna polityka państw zaborczych spo-tykała się teraz częściej z negatywną postawą wsi. Chłop był nie tylko świa-domy swej odrębności klasowej, ale i przynależności narodowej.

Zgodnie z zakresem publikacji ok-reślonym w tytule: Dzieje szkolnictwa i oświaty..., czytelnik zapoznaje się z drugim nurtem kształcenia młodego pokolenia wsi — edukacją zawodową, której u-dzielały niższe, średnie i wyższe szkoły rolnicze. I do tej formy edukacji chłopi początkowo odnosili się nieufnie. W a u -tonomicznej i rolniczej Galicji ukształ-towały się trzy stopnie organizacyjne szkół rolniczych. Placówki te obejmowały swoją działalnością prawie wszystkie przedrozbiorowe ziemie polskie. Szkoły rolnicze w Wielkopolsce także upow-szechniały wiedzę rolniczą, ale służyły też germanizacji. W okresie złagodzenia ucisku politycznego w Królestwie wy-kształcił się polski typ szkoły rolniczej. Łączyła ona dwa istotne zadania oświa-towe: przygotowanie dobrego rolnika i wychowanie świadomego obywatela.

W połowie XIX w. równolegle z edu-kacją szkolną powstawał i rozwijał się potężny ruch społeczny. Jego działacze inspirowali i organizowali m.in. dokształcanie zawodowe rolników. Do tego n u r -tu społeczno-oświatowego, zainicjowane-go początkowo przez ziemiaństwo, inte-ligencję i duchowieństwo, stopniowo włączali się chłopi, początkowo tylko j a -ko „odbiorcy" pracy oświatowej, później coraz częściej jako j e j współorganizato-rzy. Tendencje germanizacyjne i rusy-fikacyjne władz niwelowano częściowo w społecznej pracy oświatowej. Dzia-łalność różnego rodzaju towarzystw i kółek rolniczych wspomagała pracę szko-ły i w efekcie przyczyniła się do wy-chowania chłopa Polaka-obywatela. O-degrał on istotną rolę w walce z

wy-naradawiającą polityką zaborcy, bronił ziemi i języka ojczystego.

Rozdziały I—III w sposób wszech-stronny, wnikliwy, a czasem może nawet zbyt drobiazgowy,. zapoznają czytel-nika z edukacją wsi. Zdecydowanie syn-tetyczny i interpretacyjny charakter ma-ją końcowe fragmenty. W rozdziale czwartym dokonano analizy procesu kształtowania się u progu niepodległo-ści nowoczesnego systemu edukacji na-rodowej. Polscy pedagodzy i oświatow-cy opracowując wizję ustroju szkolnego uwzględnili teorię europejską, ale korzy-stali też z rodzimych doświadczeń. Szko-ła elementarna — powszechna i obo-wiązkowa — miała stać się podstawą dalszej edukacji i głównym ogniwem systemu oświatowego.

Przedmiotem rodziału piątego jest charakterystyka osobowości chłopa pol-skiego w pierwszych latach naszego stu-lecia. Odmienna sytuacja polityczno-go-spodarcza, inne warunki życia i dzie-dzictwo kulturowe wpłynęły na kształ-towanie zupełnie różnych osobowości. Bardzo ciekawy jest rejestr cech spo-łeczno-kulturowych wielkopolskiego chło-pa, który zdecydowanie różnił się oso-bowościowo od mieszkańca Galicji czy Królestwa.

Książka Dzieje szkolnictwa i oświa-ty na wsi polskiej do 1918 jest bogaoświa-tym źródłem wiedzy o edukacji chłopa pol-skiego. Autorzy przedstawili główne ten-dencje rozwojowe oświaty na wsi pol-skiej na tle najważniejszych problemów szkolnictwa na ziemiach polskich. Uka-zali wielowiekowy proces kształtowania się świadomości klasowej i narodowej mieszkańców wsi — tych, którzy „ży-wią i bronią". Należy oczekiwać na ko-lejne tomy zapowiadanej całości.

Jadwiga Sutyla Józef Swieboda: COLLEGIUM RESSOVIENSE W ŻYCIU POLAKÓW. 1658—1983, Rzeszów 1983, s. 166.

Książka Józefa Swiebody należy do pożytecznego, a jeszcze stosunkowo rzad-ko spotykanego w polskiej historii oś-wiaty typu publikacji, prezentującego

rozwój ważniejszych szkół polskich, zachowujących ciągłość istnienia mimo b r a ku ciągłości w politycznym rozwoju n a -szego państwa. Niewiele zachowało się

też szkół, które swymi początkami się-gają czasów Rzeczypospolitej szlachec-kiej i które są świadome — jeśli moż-na użyć takiego określenia w odniesie-niu do instytucji — własnej dawnej tra-dycji. Do tych szkół należy obecne Li-ceum im. Stanisława Konarskiego w Rze-szowie. Jego związek z założonym w XVII w. kolegium pijarskim — związek również materialny, bowiem Liceum mieści się w murach popijarskich — odsłaniają badania Józefa Swiebody, na-leżącego do powojennej generacji nau-czycieli tej szkoły. Książka jego konty-nuuje ponadto żywy w przeszłości, zwła-szcza w okresie międzywojennym, nurt zainteresowań nauczycieli szkół średnich, którzy na marginesie pracy zawodowej podejmowali badania regionalne.

W kolejnych częściach książki au-tor zawarł dzieje kolegium pijarskiego w latach 1658—1786 (część I), przekształ-conego następnie przez władze austriac-kie w gimnazjum (część II, lata 1786— 1918), a następnie, po odzyskaniu nie-podległości, w I Gimnazjum i Liceum (część III, lata 1918—1983). Autor nie wyodrębnił więc okresu autonomii Ga-licji, lat okupacji hitlerowskiej, okresu Polski Ludowej, co może budzić pew-ne zastrzeżenia. Ale — jak się wyda-je — posłużył się kryterium rodzimych i obcych władz oświatowych, którym szkoła podlegała w wyniku losów poli-tycznych kraju.

Do tematu autor ustosunkował się oryginalnie. Wszystkie kwestie organi-zacyjne, programowe, kształcenia nau-czycieli i ich rekrutacji, funduszy, usta-wodawstwa szkolnego rzutującego na funkcjonowanie szkoły przedstawił zwięźle. Rozwinął natomiast części trak-tujące o nauczycielach i uczniach, by przy ich pomocy zaznaczyć miejsce szko-ły w różnych dziedzinach polskiego ży-cia oświatowego, kulturalnego, nauko-wego i politycznego. Dlatego też zapew-ne niektóre ciekawe problemy postawio-ne są tezowo, bez dostateczpostawio-nego dowo-du.

W części poświęconej okresowi pi-jarskiemu autor zwrócił uwagę na fakt, że kolegium rzeszowskie było

znaczą-cym ośrodkiem życia intelektualnego polskich pijarów, a także szkołą, która dostarczała kadr dla innych szkół pijar-skich w Rzeczypospolitej. Na dowód przytacza liczne grono nauczycieli, któ-rzy przewinęli się przez to kolegium, a także uczniów, którzy następnie uczyli w innych szkołach pijarskich. Autor wskazał także na Rzeszów jako na

oś-rodek, w którym powstawały oryginal-ne, własne podręczniki, a niektóre z nich, drukowane, stosowano w wielu szkołach w Koronie i na Litwie. Na tym tle skonstatował, że właśnie w Rzeszowie dojrzała idea reformy szkół pijarskich Stanisława Konarskiego. Stwierdził bo-wiem, że jeszcze przed objęciem przez przyszłego reformatora szkół pijarskich pracy nauczycielskiej w Rzeszowie ko-legium miało poważne osiągnięcia w za-kresie nauczania historii, geografii i wy-mowy, a ponadto pracowało tam wielu wybitnych nauczycieli po studiach w Rzymie i Paryżu, obeznanych z ówczesną pedagogiką europejską. O otwartości pi-jarów rzeszowskich na nowatorstwo w zakresie programów nauczania świad-czyć może — zdaniem autora — także szybkie, tuż po opublikowaniu, wprowa-dzenie do zajęć podręcznika Konarskie-go. do gramatyki łacińskiej, a także De emendandis eloquentiae vitiis (s. 18—19). Teza Swiebody, wskazująca na ko-legium rzeszowskie jako miejsce inspi-racji dla idei reformy Konarskiego, jest niewątpliwie interesująca. Ale niestety tezy tej autor przekonywająco nie udo-wadnia, a podana w przypisie 63 na s. 18—19 literatura nie wskazuje, by ten dowód przeprowadził w innym miejscu. W omawianej zaś książce nie znajduje-my analizy treści nauczania wyżej wska-zanych przedmiotów w czasie, gdy w kolegium znalazł się Konarski, nie znaj-dujemy też pogłębionej charakterystyki innych pijarów, którzy tworzyli ową sprzyjającą nowatorstwu atmosferę •— ich nazwiska wymienił autor w części poświęconej nauczycielom i rektorom. Ale czytelnik musi je wydobyć z powo-dzi innych. Tak więc postawiony przez autora problem narodzin reformy

pijar-R E C E N Z J E

221

ocze-k u j e na weryfiocze-kację.

Również oryginalna jest teza Swie-body o swego rodzaju demokratyzmie szkół pijarskich. Autor podważył mnie-manie o szlacheckim charakterze szkół typu średniego prowadzonych w daw-nej Polsce przez pijarów. Pokazał, że w kolegium rzeszowskim gromadziła się młodzież plebejska obok szlacheckiej. Na poparcie tego przytacza interesujący fragment statystyki uczniowskiej: dane liczbowe zachowane dla 1670 r. wskazu-ją,. że blisko 80°/o uczniów kolegium rze-szowskiego było pochodzenia plebejskie-go. Stan ten utrzymywał się widocznie w następnych dziesięcioleciach, skoro w 1743 r. J. I. Lubomirski wydał zarzą-dzenie zabraniające przyjmowania sy-nów chłopskich do szkoły. Z tekstu tego zarządzenia, przytoczonego przez J. Swie-bodę w aneksach, wynika, że szkoła rzeszowska otwierała synom chłopskim możliwości awansu i ucieczki przed lo-sem chłopa pańszczyźnianego. Czytamy w nim, że „wieśniacy nauczywszy się czytać, pisać, rachować etc., a dopieroż łaciny, wychodzą z poddaństwa {...] od-mieniwszy sobie przezwiska chłopskie w szlacheckie, udają się w cudze pań-stwa na administracje, podstaropań-stwa, pisarstwa prowentowe {...]" (s. 145).

W kolejnych częściach książki autor zaznaczył, że dostępność szkoły rzeszow-skiej dla dzieci chłopskich została po-ważnie ograniczona w czasach austriac-kich ustawą z 1826 г., wprowadzającą „czesne". Na skutek tego o blisko poło-wę zmniejszyła się liczebność szkoły. J e j ponowny rozwój w tym względzie nastąpił w okresie autonomii Galicji. Przekształcenie wówczas szkoły z gim-nazjum sześcioklasowego na ośmioklaso-we zwiększyło jego popularność wśród młodzieży chłopskiej, tak że z począt-kiem XX w. stanowiła ona 43°/o ogółu uczniów, a synowie rzemieślników 22°/o. (s. 54—55). Również w okresie między-wojennym charakterystyczny dla szko-ły rzeszowskiej był znaczny odsetek mło-dzieży pochodzenia chłopskiego, robot-niczego i rzemieślrobot-niczego (dane na s. 108).

W rozdziałach poświęconych uczniom uwagę czytelnika przyciąga charaktery-styka atmosfery wychowawczej szkoły, obyczajowości uczniowskiej, zwłaszcza w okresie staropolskim, o której wiedzę czerpie autor m.in. z akt sądowych. W okresie porozbiorowym wskazał J. Swie-boda na udział młodzieży w ruchach i organizacjach patriotycznych, a następ-nie na działalność uczniów szkoły rze-szowskiej w różnych organizacjach po-litycznych Polski Niepodległej, przy czym podkreślił, że skład socjalny młodzieży sprzyjał angażowaniu się jej w organizacjach lewicowych. Autor omówił t a k -że pracę szkoły w środowisku lokalnym, poczynając od inicjatyw ekonomicznych pijarów, którzy m.in. propagowali nowo-czesne metody uprawy drzew owoco-wych, aż do organizowania teatru ucz-niowskiego, pracy nauczycieli na rzecz szerzenia kultury muzycznej, a także na ich udział w szerzeniu postępu pe-dagogicznego w innych szkołach regio-nu. O istotnej roli tej szkoły dla życia naukowego w Rzeszowie stanowią też dzieje biblioteki, której organizację za-początkowali jeszcze pijarzy, a która stała się zaczynem księgozbioru Wyższej Szkoły Pedagogicznej.

Najwięcej miejsca poświęcił J. Swie-boda zestawieniom nazwisk rektorów, dyrektorów, nauczycieli i słynnych wy-chowanków w poszczególnych okresach istnienia szkoły. Z powodzi nazwisk pi-jarów i ich uczniów wyłania się syl-wetka Stanisława Konarskiego, a następ-nie współpracowników Komisji Eduka-cji Narodowej, autorów podręczników Onufrego Kopczyńskiego i Wincentego Skrzetuskiego, reprezentanta postępowej pedagogiki reformatora kolegium p i j a r -skiego w Warszawie w pierwszych dzie-siątkach XIX w. Kajetana Kamieńskiego. W latach późniejszych wśród n a u czycieli gimnazjum w Rzeszowie o d n a j -dujemy Tadeusza Łopuszańskiego, dzia-łaczy ruchu ludowego, towarzystw oś-wiatowych i związków nauczycielskich. Nauczyciele z gimnazjum rzeszowskiego uczestniczyli, jako członkowie TNSW, w obradach „sejmu nauczycielskiego" w 1919 r.

Rezultaty pracy dydaktycznej i wy-chowawczej szkoły pokazał autor w ze-stawieniach wychowanków, wśród któ-rych, zarówno w okresie austriackim, jak i po odzyskaniu niepodległości, znalaz-ło się liczne grono ludzi znaczących w wyższej hierarchii Kościoła, w życiu po-litycznym, administracyjnym i wojsko-wym, m.in. Władysław Sikorski, który w latach 1893—1897 był uczniem klasy I—IV gimnazjum, w życiu naukowym m.in. Julian Krzyżanowski, poeta Julian Przyboś, a po II wojnie światowej — pianista Adam Harasiewicz, reżyser K a -zimierz Dejmek. Nazwisk wybitnych wy-chowanków oraz nauczycieli w książce t e j są setki. Siłą rzeczy zostały zaopa-trzone tylko w krótkie, jednozdaniowe, czasem kilkuwyrazowe charakterystyki. I mimo że większość z nich ma oczy-wistą dla polskiego czytelnika wymowę, żałować należy, że zostały podane w

sposób właściwy dla słownika ułożonego według działów ich aktywności zawodo-wej. Z imponującym rozmachem i rzetel-nością zebrane materiały biograficzne nie zostały w pełni wyzyskane do analiz socjologicznych, które dokumentowałyby na przykład znaną skądinąd tezę o chłop-skim rodowodzie inteligencji galicyjskiej. Zarysowany przez Józefa Swiebodę fa-scynujący, ale szkicowy tylko obraz udziału gimnazjum i liceum rzeszowskie-go w tym procesie wymaga jeszcze uzu-pełnień.

Powyższe uwagi nie pomniejszają wartości książki Józefa Swiebody, opar-tej na rzetelnej wiedzy źródłowej, czer-panej z archiwów krajowych i zagra-nicznych, z druków i innych materiałów rękopiśmiennych w posiadaniu autora. Książka po prostu otwiera nowe perspek-tywy badawcze.

Irena Szybiak

Dagmar Capkovä: MYSLENKA LIDSKË AKTIVITY V KOMENSKÉHO POJETI DËJIN, Rozpravy Ceskoslovenské Akademie Vëd, ftada Spolećenskych Ved. Roćnik 93 seśit 3, Praha 1983, ss. 96

Jest to kolejna praca niestrudzonej badaczki dzieł Komeńskiego, znanej z wielu prac oryginalnych i edytorskich, specjalizującej się w problematyce teo-rii i praktyki wychowawczej. Obecna działalność Capkovej w zakresie badań komeniologicznych zdaje się jednak wy-chodzić poza dotychczas ustalone ramy i wkraczać na szersze obszary zagadnień humanizmu i kultury naukowej Ko-meńskiego. Jest to zjawisko naturalne i bardzo pozytywne, znamionuje, iż a u -torka mająca w dorobku dziesiątki mniejszych artykułów i rozpraw zmie-rza w kierunku obszerniejszej mono-grafii lub syntezy. Oczywiście Komeń-skiego, który jest dla Capkovej autorem nie tylko godnym usilnego trudu ba-dawczego, ale również autorem ciągle jeszcze nie dointerpretowanym wobec nieprzebranego bogactwa jego myśli.

Autorka, chociaż doskonale zna twórczość Komeńskiego, nie podjęła się tym razem napisać o jego historyzmie. Z całości historycznych poglądów Ko-meńskiego Capkovä wybrała tylko

jed-no ogniwo — koncepcję aktywjed-ności czło-wieka, i rozważała je na szerokim tle sytuacji wyznaniowej, społecznej i poli-tycznej, w którą uwikłany był Komeń-ski przez całe życie, tudzież na tle za-dań, które sobie stawiał. Capkova tłu-macząc niejako brak pełnego wywodu o historyzmie Komeńskiego zaznaczyła, że w rzeczy samej Komeński nie był ani teoretykiem historiografii, ani nawet pi-sarzem historycznym, lecz teoretykiem i inspiratorem praktycznej działalności ludzi.

Ale przecież — twierdzi autorka — historia była dla Komeńskiego stałym, nieodzownym punktem odniesienia we wszystkich rozważaniach nad współczes-ną i przyszłą działalnością ludzi. Ta dzia-łalność współczesna ma swoje historyczne uwarunkowania. Historyczne uwarunko-wanie działalności wytwórczej ludzi mia-ło być dla Komeńskiego — jak pisze Capkovä — kluczem do zrozumienia wszystkich różnic rozwojowych między narodami.