R O C Z N I K I G L E B O Z N A W C Z E T . X X V I I , N r 2, W A R S Z A W A 1976
H JA L M A R U G G LA
„RĘDZINY” POJEZIERZA MAZURSKIEGO
In sty tu t G leb ozn aw stw a i M elioracji A k a d em ii R oln iczo-T echn iczn ej w O lsztynie
Podwodne gleby jeziorowe zajmują na świecie około 2,5°/o powierzch ni w szystkich gleb [21]. W wyniku procesu osuszenia i lądowienia jezior, któremu to zjawisku sprzyja obniżenia się poziomu wody gruntowej, a także zamulania jezior osadami pochodzącymi ze zlewni (erozja w ietrz na i wodna), z biegiem czasu osady podwodne w yłaniają się na po wierzchnię, stając się tym samym osadami subaeralnymi. W tych zu pełnie zmienionych warunkach tworzą się specyficzne gleby gytiow e na leżące początkowo do typu bagiennego, a przekształcające się następnie w sem iterestyczne gleby pobagienne typu murszowego [17, 18, 19]. G le by gytiow e (bagienne i murszowe), występujące w w ielu m iejscach na Pojezierzu Mazurskim (i Zachodnim), zostały dość szeroko opisane m. in. przez autora. Na szczególną uwagę zasługują jeziorowe osady wapien ne. Osady te powstały przeważnie w holocenie. Po osuszeniu jezior uleg ły one w m niejszym lub większym stopniu diagenezie i występują obec nie często pod użytkami zielonym i jako tzw. „wapno łąkowe”. Na utw o rach tych (o ile są odpowiednio osuszone i twarde) tworzyć się mogą gleby nazwane przez autora „rędzinami po jeziorowy m i” lub też „czwar torzędowym i”, a w łaściw ie rędzinami wytworzonym i z osadów wapien nych czwartorzędowych [15, 16, 18, 19, 20]. Jeśli uw zględnim y ich spe cyficzny charakter uwarunkowany wysoką zawartością C aC 03, w yno szącą często ponad 80°/o, określenie tych gleb jako „rędziny pojezioro- w e ” wydaje się uzasadnione. System atyka PTG tej nomenklatury nie uwzględnia i gleby te znajdują się w klasie gleb pobagiennych, jako gy-
tiowo-m urszowe. M ü c k e n h a u s e n określa je jako „graubraune
M ullrendzina” [5].
W przedstawionym opracowaniu omówione zostały gleby „subaeral- ne”, wytworzone z w ęglanowych utworów pojeziorowych. Wśród utw o rów tych (o różnej nomenklaturze) wyróżnia się najczęściej tzw. „kredę
jeziorową” zawierającą ponad 80% CaC 03 oraz gytię wapienną, w któ
rej C aC 03 stanowi 60— 80°/o [3, 19].
Osady węglanowe powstają przez wytrącanie soli wapnia z wody
114 H. Uggla
ziora. Zachodzić tutaj mogą różne reakcje: fizyczne, fizykochem iczne i biochemiczne. Dominującą rolę odgrywają czynniki biotyczne. Szcze gólną rolę odgrywa świat roślinny. Już od dawna wiedziano, że wskutek
pobierania przez rośliny chlorofilowe C 02 z wody wytrąca się węglan
wapnia [1, 9]. Największe znaczenie w_ wytrącaniu CaC 03 m a-tzw . bio
logiczne odwapnienie wody jeziorowej, związane z reakcjami fotosyntezy planktonu [13, 11]:
Ca(HC03 ) 2 ^ C 02+ CaC0 3 + H2 0
Wytrącone drobne kryształki kalcytu opadają i osadzają się na dnie je ziora, tworząc tam warstwy różnej grubości. Niemałą rolę w tworzeniu
się CaC03 odgrywają glony, a zwłaszcza ramienice (Chara) tworzące nie
kiedy rozległe łąki podwodne oraz według S t a s i a k także jezierze
(Najas) [1 2]. N a u m a n podaje [6, 7], że szczątki ramienic powodują
często w kredzie jeziorowej powstawanie specyficznej rurkowatej struk tury. Ale i drobne glony, tworzące „poduszki” na różnych przedmiotach (kamienie, drewno itp.) nie są bez znaczenia. Na przedmiotach tych tw o
rzą się bowiem skorupki wapienne. Podkreślić należy [2, 8, 10] rolę róż
nych gatunków sinic i okrzemek. W płytkich, ciepłych zatokach jezioro
wego litoralu pewne ^znaczenie dla tworzenia się С а С О з mają rośliny
wyższe, takie jak żabiściekowate, osoka alcesowata, rdestnica, moczar- ka, jaskier, wywłócznik, rogatek i inne [4, 9].
Znaczenie zwierząt w tworzeniu osadów СаСОз jest m niejsze, choć według niektórych badaczy rola mięczaków, których skorupy tworzą warstwy w strefie litoralnej jezior, jest poważna. Stangenberg przypi suje w tworzeniu się osadów wapiennych jeziora Charzykowskiego duże znaczenie mięczakom Dreisseria i Anodonta [11].
Osady wapienne tworzą się głównie w litoralnej oraz w sublitoralnej części jeziora, pokrytej łąkami ramienicowymi. W głębinowej, profun-
dalnej powstają rzadziej, gdyż kryształki С а С О з w tej strefie ulegają
rozpuszczeniu w obecności C 0 2.
Pow stawanie złóż С а С О з na dnie jezior uzależnione jest jeszcze od
w ielu czynników (skład chemiczny i mechaniczny utworów geologicz nych i gleb zlewni oraz jej ukształtowanie, falowanie wody, warunki termiczne jeziora itp.). Szczególnie obficie tworzą się złoża wapienne w jeziorach otoczonych młodymi utworami lodowcowymi.
Powstające w opisany sposób utwory wapienne lub detrytusowo-w a- pienne [19] występują najczęściej wokół lub w pobliżu jezior żyw ych lub osuszonych. W wyniku procesów diagenezy kreda jeziorowa staje się (szczególnie w wyżej położonych partiach terenu) utworem dość zw ięz łym , przypominającym wapienie,* ale bardziej miękkim. Procesy diage nezy jeszcze nie są zakończone. Niekiedy utwory te spotykane są w roz szerzonych partiach dolinowych rzek (np. nad Łyną w okolicach Ol sztyna).
„Rędziny” Pojezierza Mazurskiego
mieszkę części obcego pochodzenia (piasek, pył, glina), osadzoną na dnie jeziora w w yniku przebiegu erozji eolicznej lub wodnej. Gleby takie można by przez analogię do system atyki rędzin typowych określić jako „rędziny po jezior o we m ieszane”.
Spośród w ielu zbadanych profilów rędzin pojeziorowych zostaną omó wione 3 profile typowe.
M OR FO LO G IA GLEB
M iejscowość 'Kurki k. Nidzicy, dolina Łyny, w pobliżu w ysoczyzny morenowej. Pole pod pszenicę jarą średniej jakości.
0— 25 cm — A p barwy ciemnoszarej, składa się z utworu pyłowego pochodzenia deluwialnego, z dużą domieszką CaC03. Silnie burzy z HC1. Próchnica murszowata, struktura
gruzełkowa;
25—40 cm — poziom akum ulacyjny A 1 barwy czarnej, silnie burzy z HC1;
40— 55 cm — A XC barwy jasnoszarej z czarnymi plamkami;
55— 72 cm — wapno łąkowe barwy białawej z żółtobrunatnymi plam kami;
72— 95 cm — wapno łąkowe barwy czysto białej;
R ys. 1. P r o fil ręd zin y po jeziorow ej pod u żytk iem zielon ym . G ietrzw ałd.
Fot. H. Uggl a P o st-la k e ren d zin a u tilized as g r a ss
116 H. Uggla
95— 150 cm — wapno łąkowe barwy białej w niższej części profilu z rdzawymi plamkami.
Poziom wody gruntowej poza zasięgiem profilu.
Glebę zaliczono do rędzin pojeziorowych m ieszanych, klasy IV a, kompleksu zbożowo-pastewnego mocnego.
Miejscowość Gietrzwałd, okolice jeziora Wulpińskiego. Miejsce nieco wyniesione. Gleba użytkowana przemiennie (rys. 1).
0— 25 cm — A x barwy ciemnoszarej, struktura drobnogruzełkowa, dość
gęsto przerośnięty korzeniami, pojedyncze muszelki,
świeży;
25— 55 cm — A tC barwy jasnoszarej, niżej ‘białej. Struktura drobno- orzechowa, świeży. Liczne korytarze dżdżownic i kreto- winy;
55— 100 cm — С barwy białej, nieco ciem niejszej, w rdzawe cętki. Gle ba bardziej zwięzła, struktura płytkowa. Poszczególne płytki strukturalne miejscami podziurawione korytarza mi dżdżownic. Gleba świeża;
poniżej 1 0 0 cm — gytia detrytusowa barwy ciemnobrunatnej, wilgotna.
Poziom wody gruntowej — 150 cm.
Rys. 2. R ędzina p ojeziorow a, poziom A XC. D uże ciem n e pola — su b stan cja o rg a niczna, m ałe ciem n e pola — p rzestw ory, b iałe — ziarna m in eraln e, pola szare — C a C 03 z d om ieszką su b stan cji organicznej. N ik ole sk rzyżow an e. P o w ięk szen ie 60Х .
Fot. Z. Róg P o st-la k e rendzina, horizon А гС. L arge black patch es — organic m atter, sm a ll black patches — voids, w h ite p atch es — m in eral crystals, gray p atch es — C a C 03 w ith
„Rędziny” Pojezierza Mazurskiego Ц 7
R ys. 3. R ędzina pojeziorow a, poziom C. W idoczne dw a przekroje sk oru p m ięczaków . Z iarna b iałe i czarne — su b stan cja m in eraln a (przew ażnie kw arc), szare tło — C a C 03 z n iew ielk ą dom ieszką ziarn m in eraln ych . N ik o le skrzyżow an e. P o w ię k sz e
n ie 40 X .
Fot. Z. Róg P o st-la k e rendzina, horizon С. M ollusc sh ells. W hite and black grains — m in eral m atter (m ainly quartz), gray patch es — C a C 03 w ith lo w ad m ix tu re of m in eral
m atter. Crossed polarizers. 40X
Jest to rędzina pojeziorowa wytworzona z wapna łąkowego na gytii
detrytusowej, klasy IV b, kompleksu 8.
M iejscowość Jęcznik k. Szczytna. Dolina ciągnąca się na południe od jeziora Grom, około 12 km na zachód od Szczytna. Gleba użytkowana przemiennie (pastwisko, gleba orna). W chwili badań koniczyna szwedz ka. Otaczające gleby należą przeważnie do brunatnych w łaściw ych w y tworzonych z piasku gliniastego. W ich skale macierzystej obficie w y stępuje CaC03.
0— 2 0 cm — Ap barwy szarej, struktura drobnogruzełkowata, świeży,
przejście łagodne;
20— 50 cm — С skała macierzysta barwy białej, świeża, przejście ostre; 50— 70 cm — przewarstwienie silnie zamulonego torfu;
70— 150 cm — kreda jeziorowa barwy białej, wilgotna. Poziom wody gruntowej — 100 cm.
Jest to rędzina pojeziorowa przewarstwiona torfem, wytworzona
z wapna łąkowego. Należy do klasy V, kompleksu 9 lub 2z.
118
mikroszlifów. Na rys. 2 widoczna jest w poziomie A tC dość licznie w y
stępująca amorficzna substancja organiczna. Liczne makropory świadczą o korzystnej strukturze i przewiewności. W skale m acierzystej (rys. 3) zawarte są dość liczne skorupy ‘ mięczaków. Substancji organicznej jest w tym poziomie niewiele, natomiast pojawiają się dość liczne ziarna mineralne, przeważnie kwarcu. W poziomie tym makropory występują w małej ilości, co świadczy o gorszych stosunkach wodno-powietrznych
panujących na głębokości około 1 0 0 cm.
W ŁAŚC IW O ŚCI FIZYK OC H EM IC ZN E I CHEM ICZNE
O d c z y n i p r ó c h n i c a . Odczyn rędzin pojeziorowych jest zasa dowy: pHc 7,6— 8,3, pHw 7,2— 7,7. Zawartość próchnicy kształtuje się bardzo różnorodnie w zależności od warunków siedliskowych. W ba danych 3 profilach wynosi ona w poziomach próchnicznych 1,9—4,5%', w poziomach A^C 1,3— 3,9%. Próchnica w rędzinach wyżej położonych
ma charakter m ullowy, w położonych niżej — murszowaty. Analiza
frakcjonowana próchnicy (z m iejscowości Kurki) wykazała, że stosunek Ch:Cf w wyciągu 0,2n NaOH poziomu А г waha się w granicach 0,3— 0,6, wzrasta ku dołowi do 1,8, a w skale macierzystej m aleje do 0,26. Zawar tość С bitumin (w przeliczeniu na glebę wyjściową) wzrasta ku dołowi, wahając się w profilu od 1,4 do 4,1%), zaś С pozostałości wynosi 34,9— — 41,6%), osiągając w poziomie A p najniższą wartość, a pod warstwą or- nopróchniczną (o znacznie gorszych warunkach tlenowych) — najw yż szą 1.
C:N. W poziomie próchnicznym gleby z m iejscowości Kurki stosunek
С do N wynosi 8— 9.
СаСОз. W poziomach próchnicznych badanych gleb zawartość ;węgla- nu wapnia wynosi 45— 71%), natomiast w skale macierzystej wzrasta do 76— 98%).
A n a l i z a g l e b y w w y c i ą g u 2 0- p r o c e n t o w e g o HC1. N aj
bardziej charakterystyczną cechą rędzin pojeziorowych jest wysoka za wartość wapnia, którego ilość waha się w poziomach wierzchnich (Ap, A d, A J w granicach 23,7— 49,4%) CaO, w poziomach niższych natomiast {AtC, C) — 37,8— 50,9%. Również dość wysoka w tych glebach jest za wartość magnezu, którego ilość waha się w szerokich granicach 0,40— — 1,85%, przy czym składnik ten jest na ogół rozmieszczony w profilach równomiernie. Kształtuje się on jednak rozmaicie w poszczególnych zło żach. W przytoczonych przykładach zawartość MgO jest największa w obiekcie Kurki, natomiast w złożach Gietrzwałd i Jęcznik jest o w iele mniejsza. Z innych badań (10 złóż) wynika, że zawartość MgO najczęściej sięga 0,50— 0,60%.
Również zawartość żel&za kształtuje się w rędzinach pojeziorowych
„Rędziny” Pojezierza Mazurskiego ц д
różnorodnie. W złożu Kurki ilość tego składnika do głębokości 50 cm waha się w granicach 0,6—2,0°/c. W innych złożach ilość Fe203 kształtuje
się podobnie. S t a s i a k [1 2] podaje dla złoża Kruklin zawartość F e203
w granicach 0,23— 1,12%.
Fosforu w rędzinach po jeziorowych jest bardzo mało. Jego zawartość waha się w poziomach próchnicznych w granicach 0,013— 0,070%. Mała
zawartość P2O5 w ystępuje głównie w rędzinach m ieszanych z dużą przy
mieszką części kwarcowych ze zlewni. W skałach m acierzystych ilość fosforu waha się w granicach 0,1— 0,003%, najczęściej jednak wynosi około 0,0 2%).
Rędziny po jeziorowe są również ubogie w potas, którego ilość w po ziomach A wynosi 0,01— 0,13%, zaś w skale macierzystej 0,01— 0,06%.
Zawartość S i02 kształtuje się w poszczególnych rędzinach rozmaicie
w zależności od ilości części organicznych (resztki roślinne) i domieszek mineralnych z zewnątrz (erozja). Najczęściej zawartość krzemionki w po ziomach A v (oznaczonej w wyciągu 20% HC1) waha się w granicach 0,3— 0,6%). Czyste wapno łąkowe zawiera 0,07— 0,70% S i0 2.
M i k r o e l e m e n t y . Zawartość mikroelem entów, zarówno ogółem jak i przyswajalnych, układa się ilościowo w następujący szereg:
M n > Z n > B > C u > C o > M o
W wapnie łąkowym stwierdzono na głębokości 110— 190 cm nastę pujące ilości m ikroelem entów rozpuszczalnych w 20-procentowym HC1 (w mg na 1 kg s.m.): Mn 498,57—482,09, Zn 46,29— 51,65, В 40,00— 46,44, Cu średnio 7,5, Co 2,03— 5,09, Mo 2,52—3,56.
Ilościowe w ystępow anie mikropierwiastków przyswajalnych przed stawia się następująco (w mg na 1 kg s.m.): Mn 68,00— 89,25, Zn 1,00— — 6,00, В 0,92— 2,26, Cu 0,47— 1,15, Co 0,08— 0,13, liczba molibdenowa
zaś waha się w granicach 6,57—6,8 6.
Ogólnie stwierdzono, że zawartość mikropierwiastków przyswajal nych była około 5—30 razy niższa niż ilości ogółem. Rędziny pojezioro- w e powinny być zasilane nawozami, w skład których wchodziłyby spo śród mikroelementów: miedź, molibden i kobalt.
Stasiak w złożach gytii wapiennej z jeziora Kruklin stwierdziła ilo ściowo obecność następujących mikropierwiastków: Ba, Mn, Cu, Pb, As, jakościowo natomiast: Ti, Sr, V, Cr, Ni, Zr, Zn, Mo, Ga, Rb i Li. Z w y żej wym ienionych tylko Ti, Sr i Li wykryto we w szystkich próbkach, pozostałe tylko w niektórych, zaś obecność molibdenu nie została stw ier dzona w ogóle. W yniki naszych badań są więc w pewnym stopniu róż ne od uzyskanych przez cytowaną autorkę, zaś zgodne (co do molibdenu) z T i t o w e m [14].
W ł a ś c i w o ś c i s o r p c y j n e . Rędziny czwartorzędowe są gleba mi nasyconymi, których stopień nasycenia zaöadami (V) zbliżony jest do
100%. Wśród kationów wym iennych dominuje wapń: 16,8— 18,7 m.e./ /100 g gleby. W poziomie A v obiektu Kurki stopień nasycenia wynosi
120 H. Uggla
93%, w poziomie С około 100% Spośród pozostałych kationów o charak terze zasadowym drugie m iejsce zajmuje magnez: 0,26— 0,30 m.e./100 g gleby w poziomie A p i około 0,2 m.e./100 g gleby w skale macierzystej. Zawartość kationów potasu jest bardzo niska: w poziomie A p wynosi 0,02— 0,04 m.e./100 g gleby,, przy czym jest on rozmieszczony dość rów nomiernie w profilu. Kationów sodu jest jeszcze mniej, a skała macie rzysta (wapno łąkowe) zawiera jedynie ślady tego kationu.
N IEK TÓ R E W ŁAŚC IW O ŚCI FIZYC ZNE 2
W pobliżu obszarów m orenowych (przeważnie wzgórz) spotyka się rędziny ze znaczną ilością domieszek mineralnych pochodzących z gleb zlewni. Są to tzw. rędziny pojeziorowe mieszane. W łaściwości fizyczne tych gleb kształtują się podobnie jak w glebach mineralnych. Potw ier dza to przede wszystkim ciężar w łaściw y, który kształtuje się w pozio mach próchnicznych w granicach 2,55— 2,70. Ciężar objętościowy rzeczy w isty waha się w wierzchnich partiach profilów w granicach 1,27— 1,58 i stopniowo maleje w głąb.
W glebach wytworzonych z wapna łąkowego z mniejszą ilością do mieszek ciężar w łaściw y jest niższy — 2,33— 2,52, a ciężar objętościowy rzeczywisty z reguły spada poniżej jedności. Porowatość kształtuje się odwrotnie. W rędzinach pojeziorowych „czystych” jest ona wysoka, w a hając się w profilu w granicach około 60— 70%, podczas gdy w m ie szanych jest zbliżona do wartości spotykanych w silnie porowatych gle bach mineralnych: w poziomach A p wynosi 41— 58%.
Pojemność wodna kapilarna (objętościowa) waha się w poziomie A p rędzin m ieszanych w granicach 33— 50%, wzrasta ku dołowi, osiągając na głębokości około 100 cm wartości wahające się w granicach 46— 61%. W rędzinach czystych wynosi w poziomach A około 70% i tylko nie znacznie wzrasta ku dołowi.
Wilgotność aktualna zależy w poziomach wierzchnich głównie od za wartości próchnicy. W poziomach akum ulacyjnych badanych gleb waha się od 14 do 34%, w skale macierzystej natomiast od 30 do 56%.
Zawartość wody higroskopowej wahała się w badanych próbkach w granicach 0,6— 1,5%.
O przepuszczalności gleby można sądzić na podstawie szybkości w sią kania wody. Szybkość ta jest tym większa, im gleba jest bardziej struk turalna, porowata i rozluźniona przez działanie m ezofauny. Jak już po dano wyżej, wierzchnie poziomy gleby rędzinowej po jeziorowej do około 60 cm mają strukturę drobnogruzełkową lub ziarnistą (rys. 4, 5), a niżej gruzełkową, czasem polyedryczną. W tej części gleba jest silnie przepu szczalna. Poniżej 60 cm w ystępuje struktura płytkowa, a przepuszczal ność gleby znacznie maleje. I tak na głębokości 10— 20 i 30—40 cm przy
„Rędziny” Pojezierza Mazurskiego
bliżona szybkość wsiąkania wody w ynosiła 0,3 cm/s, co świadczy o znacz nej przepuszczalności badanych gleb. Poniżej 50 cm prędkość przesiąka nia wody m aleje i w ynosi na głębokości 60— 70 cm około 0,01 cm/s. Gle by po jezior o we o strukturze płytkowej są zawsze słabo
przepuszczalne-R ys. 4. K retow isk o. W idoczna b u d o w a drobnogruzełkow a.
Fot. H. Uggl a M o le-h ill. S m a ll aggregate stru ctu re
Rys. 5. S truktura orzechow a (po- lyedryczna) ręd zin y p ojeziorow ej. Fot. H. Uggl a P olyed ric stru ctu re o f th e p o st-la k e
rendzina
NIEKTÓRE W ŁAŚC IW O ŚCI BIOLO G IC ZNE
Orientacyjne oznaczenie występowania otworów dżdżownic i innych
organizmów dało w yniki dość interesujące. Na 1 m2 stwierdzono na głę
bokości około 30 cm w glebie ornej 100 otworów dużych (ponad 5 mm)
i ponad 1 2 0 0 otworów o średnicy mniejszej od 5 mm, co świadczy o bar
dzo intensywnej działalności fauny glebowej. Głębiej (60— 70 cm) zw ięk
szała się ilość otworów dużych, a zmniejszała m niejszych (poniżej 5 mm).
Fot. 6. R ędziny pojeziorow e z p o zio m u C. W idoczne d żd żow nice i ich
korytarze.
Fot. H. Uggla P o st-la k e rendzina, horizon С. V i sib le d ew w orm s and corridors m ad y
122
Duże okazy mezofauny wdrążają się do gleby głębiej niż okazy średnie i małe. Dżdżownice przyczyniają się w sposób bardzo istotny do dreno wania pionowego i przewietrzania rędzin pojeziorowych (w poziomie A v lub A d ze względu да strukturę gruzełkową i sypkość gleby oznaczenie otworów fauny glebowej jest bardzo trudne, a wyniki są niepewne, dla tego oparto się głównie na oznaczeniach wykonanych pod poziomem A)
Rędziny pojeziorowe są glebami bardzo młodymi i ilość ich jest nie wielka, niemniej są to gleby z punktu widzenia teoretycznego bardzo in teresujące. Gleby te są tym lepsze, im większą mają domieszkę m ateria łów doprowadzonych ze zlewni (pył, piasek, glina), im są wyżej położone i im głębszy mają poziom próchniczny. Rędziny pojeziorowe, zwłaszcza wyżej położone, są glebami w ybitnie strukturalnym i i do pewnej głębo kości (60— 100 cm) biologicznie czynnymi. Głębiej stosunki wodno-po- wietrzne się pogarszają, ale poziom wody gruntowej występuje niekiedy na głębokości 100— 150 cm i niżej. Na glebach tych stosuje się często uprawę przemienną (okopowe, użytki zielone) (rys. 7). Niekiedy sieje się
R ys. 7. R ędzina pojeziorow a. P a stw isk o częściow o zaorane w okolicach Szczytna..
P o st-la k e rendzina. P a stu re partly ploughed. Szczytno en viron m en ts
pszenicę jarą (Kurki), ale głównie uprawia się kapustę, brukiew, ziem
niaki. Są to gleby klasy IVa i IVb, niekiedy V, kompleksu 8 lub 9. Niżej
położone partie tych gleb o w iele lepiej nadają się na użytki zielone i na leżą do kompleksu 2z. Dobrze udają się na nich mieszanki m otylkowych (koniczyna szwedzka) z trawami.
(rys. 6)
W ŁAŚC IW O ŚCI ROLNICZE
„Rędziny” Pojezierza Mazurskiego 1 2 3
Gleby te przede w szystkim wymagają uregulowania stosunków wod- dno-powietrznych, są wdzięczne za nawożenia mineralne NPK z dodat kiem m ikroelem entów Mn, Có i Mo. Szczególnie korzystnie działają na nie nawozy organiczne (komposty itp.).
M ETO DY K A
Analizę chemiczną gleb wykonano w w yciągu 20-procentowego HC1, kationy wym ienne oznaczono w wyciągu Pallmanna. Analizę frakcjono waną próchnicy wykonano zmodyfikowaną metodą Tiurina. Mikropier- wiastki przyswajalne — metodami zalecanymi przez PTG: В — metodą kurkuminową, Cu — metodą Scharrera i Schaum löffela, Mn — metodą ekstrakcyjną przy użyciu M g S 04, Zn — metodą ditizonową, Co — m eto dą octanową, Mo — metodą szczawianową. Pozostałe oznaczenia w yko nano metodami konwencjonalnym i.
Z powodu braku miejsca nie podano w pracy tabel z wynikam i analiz.
L IT ER A TU R A
[1] В a r t h H.: A u fn ah m e und A bgabe von C 0 2 und 0 2 b ei su b m ersen W asser planzen. G ew ässer und A b w ässer. V erlag D ü sseld o rf 1957, 17/18.
[2] B a r t l i n g R.: D ie Seen des K reises H erzogtum L auenburg m it besonderer B erü ck sich tig u n g ihrer organogenen Schlam m absätze. Abh. P reu ss. G eol. L a n desam t, B erlin 1922.
[3] G г о s s e -B r a u с к m a n n G.: Zur T erm in ologie organogener Sedim en te. G eol. Jb. B an d 79, H annover S eptem ber 1961.
[4] M u t t k o w s k i R. A.: T he fau n a of L ake M endota. A q u a lita tiv e and q u a n tita tiv e su rv ey w ith sp ecia l referen ce to th e in sects. Transa, W isconsin Acad, o f Sc., Bd 19.1. M adison 1918.
[5] M ü c k e n h a u s e n E.: E nstehung, E ig en sch riften und S y stem a tik der Bödeji der B u n d esrep u b lik D eu tsch lan d . F ran k fu rt am M ain 1962.
[6] N a u m a n n E.: D ie B od en ab lageru n gen des S ü sw assers. A rch. f. H ydrobiol. Bd. 13, S tu ttgart 1922.
[7] N a u m a n n E.: E in fü h ru n g in die B odenkunde der Seen. D ie B in n en g e w ässer, Bd. 9, S tu ttgart 1930.
[8] P a s s a r g e S.: D ie K alk sch lam m ab lageru n gen in den Seen von L ynchen. U ckerm ark. Jahrb. P reuss. G eol. L andesam t, B erlin 1904.
[9] P i a J.: K oh len säu re u. K alk. D ie B in n en g ew ä sser. Bd. 13, S tu ttg a rt 1933. [10] P o l l o c k J. B.: B lau gren alg a e as agen ts in th e d ep osition o f m arl in M ich i
gan lak es R epts. M ichigan A cad, of Sc. 20, 1918.
[11] S t a n g e n b e r g M., Ż e m a y t e l K.: Skład chem iczn y osad ów jez. C harzy k ow sk iego. W PIG, W arszaw a 1952.
[12] S t a s i a k J.: C h arak terystyk a g y tii w ap ien n ej złoża K ruklin. Rocz. N auk roi., 92-A -3, 1966.
[13] T h i e n e m a n n A.: L im n ologie. Eine E infü h ru n g in die biologisch en P ro b le m e der S ü ssw asserforsch u n g. B reslau 1926.
[14] T i t o w E. M.: T rudy S w ierd ło w sk o g o S ie lsk o ch a jstw ien n eg o In sty tu ta . 10, 1962.
[15] U g g l a H.: O gólna ch a ra k tery sty k a gleb P ojezierza M azurskiego. Zesz. nauk. W SR Olszt. 1957.
1 2 4 H. Uggla
[16] U g g l a H.: N iek tóre gleb y w oj. olszty ń sk ieg o w św ie tle k u rsok on feren cji t e renow ej PTG . Rocz. glebozn. 6, 1958.
[17] U g g l a H.: E w olu cja i w ła śc iw o śc i k ilk u gleb g y tio w y ch P o jezierza M azur skiego. Zesz. nauk. W SR Olszt., 12, 1962, 162.
[18] U g g l a H.: B a g ien n e i m u rszow e gleb y g y tio w isk a G ązw a. Rocz. glebozn. 18, 1968, 2.
[19] U g g l a H.: G leby g y tio w e P ojezierza M azurskiego. I. O gólna ch a ra k tery sty k a gleb g y tio w o -b a g ien n y ch i g y tio w o -m u rszo w y ch . Zesz. nauk. W SR Olszt. 25T 1969, 702.
[20] U g g l a H.: G leby g y tio w e P ojezierza M azurskiego. II. W łaściw ości fizyczne, chem iczne i biologiczn e gleb g y tio w o -b a g ien n y ch i g y tio w o -m u rszo w y ch . Zesz. nauk. W SR Olszt. 25, 1969, 703.
[21] W a s m u n d E.: L a k u strisch e U n terw asserb öd en . H andbuch der B od en leh re, Bd. 5, 1930. X . У ГГ Л Я „Р Е Н Д ЗИ Н Ы “ М А ЗУ РС К О ГО П О О ЗЕРЬЯ И нститут почвоведения. С ель ск охозя й ст в ен н о-техн и ч еск ая академ ия в О лы иты не Р е з ю м е На д р ев н еозер н ы х пл ощ адя х нередко встречаю тся почвы, которы е во м но гих отнош ениях близки типичным рендзи нам . Почвы эти образовали сь из о с у ш енны х озер н ы х осаж ден и й : озерного мела (содер ж ащ его свы ш е 80% СаСОз) и известкового сапропеля (содер ж ащ его 60 — 80% СаСОз). Н азванн ы е и зв ест к о вые осаж д ел и я образовали сь в водной сф ер е путем вы падения в осадок (из в о ды содер ж ащ ей бикарбонат кальция) С а С 0 3 согласно реакции С а(Н С 03)2^ ^ С О о + СаСОз + НгО. Эта реакция вы звана преим ущ ествен но деятельностью хл ор оф и лл он осн ы х водн ы х растений (в основном ф итоп лан ктон а), поглощ аю щ и х из воды СО2. П осле осуш ения озера известковы е о са ж д ен и я затвердеваю т и составляю т п оздн ее м атеринскую породу, из которой образую тся так н азы ваемы е „поозерны е р ен д зи н ы “ либо „рендзины , сф орм ированн ы е из ч етвер тичны х обр азов ан и й “. Почвы, зал егаю щ и е вблизи м оренны х возвы ш енностей, содер ж ат знач ительны е иногда примеси к в арцевы х и силикатны х частиц — и те почвы им еную т обычно смеш анны ми поозерны м и рендзинам и. О б с у ж д а е мые почвы занимаю т небольш ие площ ади всегда вблизи озер, актуально с у щ ествую щ и х или осуш енны х. Ф орм ирование отлож ен и й озерного мела о собен но интенсивно протекает в так и х озер ах, где водосборны е бассейны сл ож ен ы из легко проницаем ы х и одноврем енно богаты х СаСОз почвенны х м атериалов. Н аходящ и еся па территории М азурского П оозерья др евн еозер н ы е рендзи ны бы ли испы таны сотрудникам и С .-Т .А в Олы иты не. О пределено сод ер ж а н и е г у муса и азота, кислотность, проведено ф ракционн ы й анализ гумуса, оп ределен о сод ер ж а н и е м акроэлементов и главны х микроэлем ентов — и х общ ее количество и в усвояем ой ф орм е. Бы ли определены т а к ж е некоторы е ф и зи ч еск и е и би ол о гические свойства (число отверстий от д о ж д ев ы х червей на 1 м2). О зерны е р ендзи ны с пр оф и л ем A -С и л и А - А С - С и спользую тся в качестве пахотн ы х и л и 4 луговы х угодий. Это почвы бонитировочны х классов IVa, IVb или V (комплекс 8 или 9), па которы х обычно вы ращ иваю т, брю кву, кап усту, к артоф ел ь, иногда яровую пш еницу. Часто на эти х почвах прим еняется п е р е менный севооборот: пропаш ны е — клевер или травосмеси. В качестве пахотн ы х
„Rędziny” Pojezierza Mazurskiego 1 2 5 почв являю тся деф ек тн ы м и почвами, н уж даю щ и м и ся в регули ровке в о д н о -в о з д уш ного реж и м а и внесении м инеральны х удобрений . Особенно пол ож и тел ьн о отзы ваю тся на калийн ое и ф о с ф о р н о е удобрение, а т а к ж е на некоторы е м икро элементы . П ри пахотном пользовани и сл абоперегнойны х видов рен дзи н х о р о ш и е резул ьтаты дает вн есение орган и ческ и х удобрений (напр, компоста). З а легаю щ ие в п о н и ж ен и я х грунта озерны е „м урш евы е“ р ен дзи н ы могут и сп ол ь зоваться только в качестве луговы х угодий IV и V класса (комплекс 2z). H. U G G L A R E N D Z IN A S IN THE M A Z U R IA N L A K E L A N D D ep artm en t of P ed ology, C ollege of A gricu ltu re in O lsztyn
S u m m a r y
On p o st-la c u str in e areas the soils can be en cou n tered freq u en tly , w h ich are in m any resp ects sim ila r to proper rendzinas. T h ese soils had been d evelop ed from drained p o st-la cu strin e sed im en ts: lacu strin e ch alk (containing over 80% C a C 0 3) and calcareous g y ttja (containing 60—80% C a C 0 3). T h ese calcareous sed im en ts form in w ater m edium by p recip itation of C a C 0 3 from w ater (containing acid calcium carbonate) according to the fo llw in g reaction: С а(Н С 0з)2^1±С 02+С аС 0з+Н Ю . T his reaction is caused u su a lly by th e a ctiv ity o f ch lorop h yll w ater p lan ts (m ainly p h y - toplancton), tak in g up C 0 2 from w ater. A fter d rain in g up th e lake, calcareous s e
d im en ts becom e hard and e v e n tu a lly a p a ren ta l rock is form ed from w h ich so -c a lle d ’’p o stla cu strin e ren d zin a s” or ”rendzinas o f Q uaternary fo rm a tio n s” w ou ld develop e. S oils situ ated in th e v icin ity of m orain e uplands contain so m etim es a con sid erab le a d m ix tu re of quartz and silica p articles — such ren d zin as are d efin ed * as m ix ed p o st-la c u str in e rendzinas.
The so ils in q u estion occupy sm a ll areas, situ ated , as a rule, in th e v icin ity of liv in g or drained up lakes. T he form ation o f la cu strin e chalk dep osits occurs p articu larly in te n siv e ly in lak es, th e catch m en t area of w h ich is b u ilt of perm eable m aterials and at th e sam e tim e rich in C a C 0 3. P o stla cu strin e rendzinas, occurring in th e M azurian L ak elan d territory w ere in v e stig a te d by th e sp ecia lists from the C ollege of A gricu ltu re in O lsztyn. In them h u m u s and nitrogen con ten t and acidity w ar determ in ed , fra ctio n a l a n a ly sis of hu m u s w as accom p lish ed as w e ll as th e con ten t of m ajor elem en ts and m ost im p ortan t m inor elem en ts, a v a ila b le and total ones, determ in ed . A lso som e p h y sica l and b io lo g ica l prop erties (num ber o f rain - -w o rm ch an n els on the, 1 m2 area) w ere d eterm ined.
P o st-la c u str in e ren d zin as w ith th e p ro file of A -С or A - A C - C are u tilized as arab le lan d s or grasslan d s. T hey b elon g to th e soils of th e b on itation class I Va, IVb or V (of th e com p lex 8 or 9), on w h ich sw ed es, cabbage, potatoes and less o ften su m m er w h ea t, are cu ltivated . O ften th ese soils are cu ltiv a ted a ltern a tiv e ly : root crops — a lsik e clover or m ix tu re. T hus th e y are less su ita b le for arab le utilization , as th e y req u ire regu lation of air and w a ter condtions as w e ll as m in era l fe r tiliz a tion. T hey are p articu larly g ra tefu l for p otassiu m and phosphorus and for som e m inor elem en ts. Good resu lts at cu ltivation o f w ea k ly hu m ou s rendzina so ils g iv es organ ic fertiliza tio n (e. g. w ith com post). L ow er situ ated p o st-la cu s trin e rendzinas of „ m u ck y ” typ e can b e u tilized only as grasslan d s of the b on itation class IV or V (of th e co m p lex 2z and 3z).
P r o f . d r H j a l m a r U g g l a
I n s t y t u t G l e b o z n a w s t w a i M e l i o r a c j i A R - T O l s z t y n — K o r t o w o
