Mieczysław Lubański
"Cosmology: the science of the
universe", Edward R. Harrison,
Cambridge 1981 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 19/1, 205-209
nych lu d z i p r z e ja w ia się n a s tę p n ie n a p o z io m ie c a łe g o s p o łe c z e ń stw a w p o staci c e lo w e j r e a k c ji, d z ię k i k tó r e j m o ż liw e s ta je się z a s p o k o jenie p rz y s z ły c h p o trz e b . N a w e t je ś li d z ia ła ln o ś ć w d a n e j c h w ili w y daje się w y n ik a ć ty lk o z c z y s te j c ie k a w o śc i, to t a c ie k a w o ść n ie je s t zupełnie d o w o ln a , le c z „ f o r m u je się w k o n te k ś c ie d z ia ła ln o ś c i p r z y sto so w aw czej” (s. 189). K a ż d e p o ję c ie w n a u c e je s t w t e n sp o só b p e r sp ek ty w iczn e w ty m sen sie, że b ę d z ie je m o ż n a s to so w a ć ró w n ie ż w in n y ch o k o lic z n o śc ia c h . W y b ó r b o w ie m ty c h p o ję ć , n a w e t je ż e li nie je st to u ś w ia d a m ia n e , je s t d o k o n y w a n y ta k , a b y b y ły o n e o g ó l ne, ek o n o m ic z n e i z a p e w n ia ły p e w n ą sta ło ś ć n a u c e . W m a te m a ty c e jest p o d o b n ie. T a k ie p r z e w id y w a n ie p rz e z n ią p rz y s z ły c h p o tr z e b a u t o r pro p o n u je n a z w a ć „ w y p rz e d z e n ie m m a te m a ty c z n y m ” .
W ydaje się, że t a k i e ro z w ią z a n ie sa m o n a s u w a w ie le w ą tp liw o ś c i i w ym aga w y ja ś n ie n ia . K o n ie c z n e je s t ja s n e s p r e c y z o w a n ie zało ż eń , na k tó ry c h o p ie r a się c a ła k o n c e p c ja P ie r m in o w a . A u to r p r z y jm u je , że d ziałaln o ść sp o łe c z e ń s tw a je s t z d e te rm in o w a n a . P is z e w p ra w d z ie o elem encie p rz y p a d k o w o ś c i, g łó w n ie je d n a k n a p o zio m ie a k ty w n o ś c i poszczególnych je d n o s te k . W r a m a c h s p o łe c z e ń s tw a tr a k to w a n e g o ja k o całość u w a ż a , że t e in d y w id u a ln e d z ia ła n ia „ w y g ła d z a ją się ” i p o d le g a ją praw o m , k tó r e są ju ż n ie z a le ż n e od p o sz c z e g ó ln y c h osób. T a k i d e- termimizm je s t je d n a k tr u d n y do p rz y ję c ia . H o la p o d ś w ia d o m o ś c i te ż nie zo stała t u w y ja ś n io n a . P o w s ta je b o w ie m p y ta n ie , d la c z e g o n a sz a podśw iadom ość je s t t a k u k s z ta łto w a n a , że „ p r z e w id u je ” i to t a k t r a f nie p rz y sz łe p o trz e b y . Z a ło ż e n ia k o n c e p c ji P ie r m in o w a n ie w y d a ją się u z a sa d n io n e , p o z o s ta je w ie le w ą tp liw o ś c i. T ru d n o je s t w ię c zgo dzić się z ty m , że g łó w n y p ro b le m te g o ro z d z ia łu z o s ta ł n a w e t c zęś ciowo w y ja ś n io n y .
L ek tu ra k s ią ż k i d o s ta rc z a w ie le in te r e s u ją c e g o m a te r ia łu d la d a l szych s tu d ió w . A u to rz y w sp o só b o r y g in a ln y u k a z u ją z a ró w n o h i storię p ro b le m ó w , ja k i a k tu a l n e ic h ro z w ią z a n ia . K s ią ż k a , m im o że przeznaczona d la s tu d e n tó w w y k ra c z a z n a c z n ie p o za r a m y p o d rę c z n i kowe. Z a le tą p r a c y je s t ró w n ie ż to , że a u to r z y u s tr z e g li się p rz e d zbyt je d n o s tro n n y m i o c e n a m i p r e z e n to w a n y c h p o g lą d ó w . W p a r u m ie js cach m o że ty lk o z b y tn io u p ro ś c ili pew ine z a g a d n ie n ia . N a p rz y k ła d w e w stęp ie do ro z d z ia łu d ru g ie g o (s. 28) z o s ta ł w k r ó tk i sp o só b s c h a ra k te ry z o w a n y o k re s ś r e d n io w ie c z a w filo z o fii m a te m a ty k i. A u to rz y uw ażają, że o p ie r a n o się w te d y n a p o g lą d a c h p la to ń s k ic h i n e o p la to ń -' skich o raz, że m a t e m a t y k a b y ła u w a ż a n a za w ie d z ę w ro d z o n ą i a b s o lutną. W yidaje się je d n a k , że te;n n u r t n ie b y ł je d y n y .
A n n a L e m a ń s k a
Edward R . H a r r is o n , C o sm o lo g y , T h e sc ie n c e o f th e u n iv e r s e , C a m bridge U n iv e r s ity P re s s , C a m b rid g e 1981, X I + 430.
W łodzim ierz Z o m n1 w y r a z ił n ie g d y ś p o g lą d g ło szący , że k o sm o lo
g ia jest n a u k ą z a ra z e m tr a g ic z n ą i n ie s ły c h a n ie in te r e s u ją c ą . T r a gizm k o sm o lo g ii m a p o le g a ć n a o d e rw a n iu się je j (z k o n ie c z n o śc i) od
b e z p o ś r e d n ie j e m p irii, n a o p ie r a n iu się je j w d o c ie k a n ia c h n a n ie je d n o z n a c z n ie w e ry fik o w a ln y c h h ip o te z a c h , a ta k ż e n a b a rd z o k r ó t k im o k re s ie c zasu , w c ią g u k tó re g o b a d a n y je s t w s z e c h ś w ia t ja k o c ało ść w p o ró w n a n iu do c a łe g o o k re s u jeg o is tn ie n ia . A le k o s m o lo g ia t a k a p o d o b n o m u s i b y ć, a w ię c b y ć p rz e d w c z e s n a i z a ra z e m p rz e ś c ig a ć s a m ą sieb ie. I d z ię k i te m u je s t o g ro m n ie a tr a k c y jn a , w z b u d z a n ie u s ta n n e z a in te re s o w a n ie .
N ie z a le ż n ie od te g o , czy p o d p is z e m y się p o d w y ra ż o n y m p o g lą d e m , czy te ż n ie , n a le ż y o b ie k ty w n ie stw ie rd z ić , że p r o b le m a ty k a k o sm o lo g ic z n a n ie s tr a c iła n ic n a sw e j a k tu a ln o ś c i do c h w ili o b e c n e j. Z a g a d n ie n ia m i k o sm o lo g ic z n y m i in te r e s o w a ł się p ie rw s z y m y ś lą c y czło w ie k . F ilo z o fo w a n ie ro zp o częło się od p ro b le m ó w ty p u k o sm o lo g ic z n e g o : ja k i je s t ś w ia t, w k tó r y m ż y je m y , z czego je s t on z b u d o w a n y , k ie d y i ja k p o w s ta ł itd . P r o b le m a ty k a ta p o z o sta ła do d ziś żyw a. Z e w n ę trz n y m w y ra z e m je j ż y w o tn o śc i są u k a z u ją c e się n o w e lic z n e k s ią ż k i z z a k re s u k o sm o lo g ii. M a m y w ła ś n ie p rz e d sobą te g o ro d z a ju po zy cję , je d n ą z n a jn o w s z y c h . P o d a je o n a n a p o zio m ie e le m e n ta r n y m (co w c a le niie z n aczy , że cz y n i to w sp o só b b a n a ln y ) c a ło k s z ta łt o b e c n e j w ie d z y z z a k re s u k o sm o lo g ii.
R e c e n z o w a n e j p r a c y tr z e b a p rz y p is a ć co n a jm n ie j d w ie w ła ś c iw o ś ci: w s z e c h s tro n n o ś ć i w sp ó łc z e sn o ść . P ie r w s z a z n ic h p o le g a n a ty m , że k s ią ż k a p o ru s z a k a ż d y is to tn y te m a t w c h o d z ą c y w z a k re s k o sm o lo g ii, in n y m i sło w y je s t o n a tr e ś c io w o k o m p le tn a , d r u g a z aś —- że cz y n i to n a o b e c n y m p o zio m ie w ie d z y . A w ięc z n a jd u je m y w p ra c y o m ó w ie n ie n ie ty lk o k w e s tii p o w s ta w a n ia i s t r u k t u r y g w ia z d o ra z g a la k ty k , a le ta k ż e p ro b le m ó w z w ią z a n y c h z p o ję c ie m czasu , p r z e s tr z e n i, c z a rn y c h d z iu r, e k s p a n s ji k o sm o su , p r z e s u n ię c ia k u c z e rw ie n i, d z ie jó w k o sm o su , jeg o m o d e li, ż y c ia w e W sz e c h ś w ie c ie itp . W sz y s tk ie te t e m a ty są o m ó w io n e w e d łu g s ta n u b a d a ń w ro k u 1980. W sp ó łczesn o ść u ję c ia w id a ć w z a łą c z o n e j p o d k o n ie c w s tę p u b ib lio g r a f ii o g ó ln e j. Z o s t a ła o n a p o d z ie lo n a n a d w ie części: p r a c e z r o k u 1965 i w c z e ś n ie j sze o ra z p r a c e po r o k u 1965. T y c h o s ta tn ic h je s t 24. A w ięc p r z e c ię t n ie ro c z n ie u k a z u je się p ó łto r e j n o w e j k s ią ż k i z z a k re s u k o sm o lo g ii. P rz y p o m n ijm y , że c h o d z i tu ty lk o o p o z y c je n a p o z io m ie e le m e n ta r n y m . O g ó ln a „ p r o d u k c ja k o sm o lo g ic z n a ” je s t w ię c o w ie le w ię k sza. W y d a je się, że r o k 1965 n ie z o s ta ł w y b r a n y p rz y p a d k o w o . W ó w c zas borwiem o d k ry to p ro m ie n io w a n ie tła , p ó ź n ie j p rz y s z ły ró w n ie d o n io s łe w y d a rz e n ia : o d k ry c ie p u ls a ró w , c z a rn y c h d z iu r, ja k te ż p o s z u k iw a n ia f a l g ra w ita c y jn y c h .
K s ią ż k a s k ła d a się (o p ró cz w s tę p u ) z 20 ro z d z ia łó w . K a ż d y z n ic h je s t z a o p a trz o n y w w y k a z ź ró d e ł, ja k te ż w e w s k a z ó w k i o d n o śn ie do d a ls z e j le k tu r y . T y c h o s ta tn ic h n ie m a w d w u je d y n ie ro z d z ia ła c h , w je d n y m p o św ię c o n y m p ro b le m o w i p r z e s u n ię c ia k u c z e rw ie n i i d r u g im — z a g a d n ie n iu h o ry z o n tu . Z a sa d n ic z y te k s t k a ż d e g o ro z d z ia łu k o ń c z y się r e f le k s ja m i. S k ła d a j ą się n a n ie u w a g i u z u p e łn ia ją c e s a m e go a u to r a , w z g lę d n ie c y ta ty z p ra c in n y c h a u to r ó w . U w a g i t e m a ją b ą d ź c h a r a k t e r b a r d z ie j o g ó ln y , g ra n ic z ą c y z ro z w a ż a n ia m i ty p u f i lo zo ficzn eg o , b ą d ź b a r d z ie j te c h n ic z n y k ie d y p o d a ją o d n o śn e w z o ry m a te m a ty c z n e i ic h in te r p r e ta c ję . U m ie s z c z e n ie w s p o m n ia n y c h r e f l e k s j i n a le ż y o cen ić ja k o b a rd z o sz c z ę śliw y p o m y s ł r e d a k c y jn y . W idać, że A u to r p r z e m y ś la ł tr e ś ć sw e j k s ią ż k i i z a le ż y m u n a ty m , b y w u m y ś le c z y te ln ik a u g ru n to w a ć w y ło ż o n y m a t e r i a ł o ra z p o g łęb ić go d o d a tk o w y m i in f o rm a c ja m i, p o g lą d a m i, id e a m i, jalk te ż z a c h ę c ić go do
dalszych w ła s n y c h p rz e m y ś le ń w o p a rc iu o w y s u n ię te w r e f le k s ja c h sugestie, ja k te ż z a p ro p o n o w a n ą d a ls z ą le k tu r ę . D o b re jeist ró w n ie ż podaw anie p rz y n a z w is k a c h d a t ż y c ia o m a w ia n y c h w z g lę d n ie c y to w anych a u to r ó w . C z y te ln ik , z w ła sz c z a m ło d y , u z y s k u je d z ię k i te m u lepszą o r ie n ta c ję w ro z w o ju h is to ry c z n y m k o sm o lo g ii. W k sią ż c e w y stępują n a z w is k a m y ś lic ie li ze · w s z y s tk ic h o k re s ó w h is to rii. S p r a w ia to , że l e k t u r a d a je sty c z n o ść z w ie lk im i u m y s ła m i n ie ty lk o czasó w daw n iejszy ch , a le i n.am w s p ó łc z e s n y c h . M . P la n c k , A. E in s te in , G. L e - m aître, E. W h itta k e r , A .N. W h ite h e a d , E . S c h rö d in g e r, H . W ey l, K . G ö del, E. P . W ig n a r, F . H o y le , J . N a r li k a r — oto p rz y k ła d o w o w y b r a n e z te k s tu k s ią ż k i n a z w is k a u c z o n y c h z o s ta tn ic h d z ie s ią tk ó w la t, w zględnie jesz c z e ż y ją c y c h . W y d a je się to b y ć sz c z e g ó ln ie ce n n e . U w spółcześnia to w p e łn i ro z w a ż a n ia A u to ra , j a k ró w n ie ż p o z w a ła ujrzeć z m a g a n ia u m y s łu lu d z k ie g o w ro z s z y fro w y w a n iu z a g a d e k , k tó r e staw ia o ta c z a ją c y n a s W sz e c h ś w ia t.
Nie t u m ie js c e , a b y stre s z c z a ć c a łą k s ią ż k ę . J a k ju ż s y g n a liz o w a liśm y p r a c a m a c h a r a k t e r e le m e n ta r n y i je d n o c z e ś n ie z u p e łn y . M oż n a więc ją c z y ta ć b e z ż a d n e g o p rz y g o to w a n ia z k o sm o lo g ii p r z y rodniczej u z y s k u ją c d o b rą , o g ó ln ą o r ie n ta c ję w c a ło ś c i w sp ó łc z e s n e j p ro b le m a ty k i k o sm o lo g ic z n e j. W y k ła d je s t p r z e jr z y s ty , i n t e r e s u jący. O d p o w ie d n ie w y k r e s y i z d ję c ia , a ta k ż e p o m y s ło w e r y s u n k i, u ła tw ia ją z ro z u m ie n ie o m a w ia n y c h z a g a d n ie ń . A w y p a d a d o d ać, że n ie są o n e b a n a ln e . T o też, m im o e le m e n ta r n e g o p o z io m u w y k ła d u , n ie kiedy n ie z b ę d n y je s t s p o ry w y s iłe k in t e le k t u a ln y c z y te ln ik a a b y p o p raw nie o d c z y ta ć m y ś l A u to r a i w g łę b ić się w d y s k u to w a n e p r o b le m y. Nie tr z e b a d o d a w a ć , że m a ją o n e b a rd z o s p e c y fic z n y , u n ik a ln y c h a ra k te r. B ie rz e się to s tą d , że ż a d n a in n a n a u k a p rz y r o d n ic z a n ie p odejm uje b a d a ń n a d W s z e c h ś w ia te m ja k o c a ło śc ią . R o z w a ż a n ia k o sm ologiczne o s c y lu ją m ię d z y ś c is ły m i ro z w a ż a n ia m i f iz y k a i ś m ia łym i u o g ó ln ie n ia m i m e ta fiz y k a . N ie z b ę d n a je s t z n a c z n a k u l t u r a in te le k tu a ln a , a b y n ie p o p a ść a n i w s k r a jn o ś ć p r z e s a d n e j o stro żn o ści, a n i też b e z tro s k ie g o u o g ó ln ia n ia . U w a ż n a l e k t u r a k s ią ż k i u p o w a ż n ia do postaw ienia te z y g ło s z ą c e j, że A u to r z d a je so b ie s p r a w ę z z a z n a c z o nych p rzed c h w ilą tr u d n o ś c i, co w ię c e j z a b ie g a o u ś w ia d o m ie n ie ich czytelnikow i i je d n o c z e ś n ie p rz e z w s k a z a n ie w ie lu ró ż n y c h p u n k tó w w idzenia p r a g n ie u p rz y to m n ić m u b o g a c tw o o ra z zło żo n o ść p r o b le m a ty k i k o sm o lo g iczn ej p o z o s ta w ia ją c m u w y p r a c o w a n ie i z a ję c ie w ła s nego, k ry ty c z n e g o s ta n o w is k a .
Przy p o m o c y w y b r a n y c h p rz y k ła d ó w z ilu s tr u je m y s ty l A u to r a i u - m iejętność p r e z e n t a c ji z a g a d n ie ń .
A więc f a k t, że n ie b o je s t w n o c y c z a rn e s t a r a się w y ja ś n ić p rz e z odw ołanie się do a n a lo g ii ze z b io r n ik ie m w o d y . W a ru n k i, p rz y s p e ł nieniu k tó r y c h p o zio m w o d y w z b io r n ik u p o z o s ta je n is k i są p o d o b n e do w aru n k ó w p rz y s p e łn ie n iu k tó r y c h n ie b o w n o c y je s t c z a rn e . N iech t o z n acza czas, w cią g u k tó re g o m ia ło m ie js c e p ro m ie n io w a n ie , s — czas p o tr z e b n y n a „ n a p e łn ie n ie ” W s z e c h ś w ia ta p ro m ie n io w a n ie m , T — czas p o tr z e b n y n a u tw o r z e n ie się o b e c n e j p o s ta c i W sz e c h ś w ia ta . Jeżeli t je s t m n ie js z e od s, to n ie b o w n o cy b ę d z ie c ie m n e n ie z a leżnie od teg o , czy W s z e c h ś w ia t się ro z s z e rz a , czy te ż je s t s ta ty c z n y . Je ż e li n a to m ia s t s o ra z T są je d n o c z e ś n ie m n ie js z e od t , to w ó w c z a s w aru n k iem k o n ie c z n y m d la te g o , b y n ie b o b y ło c z a rn e je s t o d p o w iednio sz y b k a e k s p a n s ja p r z e s tr z e n n a K o sm o su . P o d o b n ie w o d a w zbiorniku b ę d z ie 'z a jm o w a ć n is k i p o zio m b ą d ź z r a c j i zb.vt k ró tk ie g o
c z a su n a p e łn ia n ia z b io r n ik a , b ą d ź p rz y sz y b k im z w ię k s z a n iu jeg o o b ję to śc i. M o żn a p o d a ć p r o s ty w a r u n e k n a to , b y n ie b o w n o cy by ło c z a rn e . W ję z y k u m a te m a ty k i d a je o n się w y sła w ić w p o s ta c i z a le ż n o ś c i: l / s m u s i b y ć m n ie js z e od su m y a /t + b /T , g d z ie a o ra z b są lic z b a m i b lis k im i je d n o ś c i (s. 264).
J e ż e li k to ś m a tr u d n o ś ć ze z ro z u m ie n ie m p rz e n o s z e n ia się e n e rg ii g r a w it a c y jn e j — c z y ta m y n a s tr. 41 — n ie c h w y k o n a n a s tę p u ją c e d o św ia d c z a n ie . N a le ż y o b c ią ż y ć s z n u r e k c ię ż a rk ie m i p rz e c ią g n ą ć d r u g i k o n ie c s z n u r k a p rz e z d ło ń . C iep ło p o w s ta ją c e w d ło n i p o ch o d zi z p rz e n o s z e n ia się e n e rg ii g r a w ita c y jn e j. I n t e r e s u j ą c a je s t a n a lo g ia , k tó r ą ro z w ija A u to r b io rą c za p u n k t w y jś c ia s ły n n e w y n ik i u z y s k a n e p rz e z G ö d la (s. 120). P rz y p o m n ijm y , że o d n o sz ą się on e do p ro b le m u n ie s p rz e c z n o ś c i o ra z z u p e łn o ś c i a r y tm e ty k i. G ö d e l w y k a z a ł, że je ś li a r y t m e t y k a lic z b n a t u r a ln y c h je s t n ie sp n z e c z n a , to je j niiesprzeoznościi n ie d a się w y k a z a ć p rz y p o m o cy ro z u m o w a n ia m e ta m a te m a ty c z n e g o p o s ia d a ją c e g o r e p r e z e n ta c ję w r a m a c h fo r m a liz m u a r y t m e t y k i 2. A u to r s u g e r u je , że m a m ie js c e p o d o b n a a n a lo g ia w o d n ie s ie n iu do k o sm o lo g ii. U m ie ję tn o ś ć sz e ro k ie g o p a tr z e n ia n a z a g a d n ie n ia , u m o ż liw ia ją c a d o s trz e g a n ie p o d o b ie ń s tw w s to s u n k u do p o z o rn ie c a łk o w ic ie o d iz o lo w a n y c h od sie b ie p ro b le m ó w d o d a tn io c h a r a k t e r y z u j e o m a w ia n ą k sią ż k ę . C z y te ln ik u c z y się p o d o b n e g o s z e ro k ie g o , ro z u m n e g o , o tw a rte g o p a tr z e n ia n a o sią g n ię c ia u m y s łu lu d z k ie g o u m ie ją c e g o o d n a jd o w a ć a n a lo g ie o ra z o d k ry w a ć is t n ie ją c e re la c je . N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że n a le ż y to u z n a ć za b a rd z o p o z y ty w n ą w ła śc iw o ś ć p ra c y . D ziś o d c z u w a m y c o ra z p o w s z e c h n ie j p o tr z e b ę o g ó ln eg o , h u m a n is ty c z n e g o k s z ta łc e n ia w k a ż d e j s p e c ja ln o śc i. Z te g o te ż w z g lę d u re c e n z o w a n a k s ią ż k a z a s łu g u je n a p o le c e n ie , z w ła sz c z a oso b o m m ło d y m .
C z y te ln ik in t e r e s u j ą c y się m a te m a ty k ą m ile p rz y jm ie n a w ią z a n ie do k o n c e p c ji p ita g o re js lk ie j ty c z ą c e j się p o w s ta n ia ś w ia ta i p r z y p o m n ie n ie p rz y t e j o k a z ji p e w n y c h p o ję ć o ra z fa k tó w z z a k re s u m a te m a ty k i. L ic z b y tr ó jk ą t n e , lic z b y k w a d ra to w e , n ie w y m ie rn o ś ć p i e r w ia s tk a k w a d r a to w e g o z lic z b y d w a , ś r e d n ia a r y tm e ty c z n a , g e o m e try czn a, h a rm o n ic z n a — oto k o n c e p c je m a te m a ty c z n e w y m ie n ia n e w o m a w ia n e j k sią ż c e (s. 93). A u to r p o b u d z a c z y te ln ik a do a k ty w n e g o m y ś le n ia . W w ie lu m ie j s c a c h s ta w ia c a ły s z e re g p y ta ń , f o r m u łu je p ro b le m y do ro z w ią z y w a n ia , z a p y tu je j a k i je s t p o g lą d c z y te ln ik a w o d n ie s ie n iu do k o n k r e t n e g o z a g a d n ie n ia itd . L ic z n e te g o ro d z a ju z a b ie g i m e r y to r y c z n o - r e - d a k c y jn e p o d n o sz ą d y d a k ty c z n y (i n ie ty lk o d y d a k ty c z n y ) w a lo r p r a cy. A u to r o d ró ż n ia rz e c z y p e w n e w k o sm o lo g ii od n ie p e w n y c h , b a r d z o h ip o te ty c z n y c h je d y n ie . I u c z y te g o c z y te ln ik a . J e s t to rz e c z m e to d o lo g ic z n ie o g ro m n e j w a g i. L e k tu r a r e c e n z o w a n e j k s ią ż k i d a je n ie ty lk o w sp ó łc z e s n y o ra z p e łn y o b ra z w ie d z y k o sm o lo g ic z n e j, d a je o n a je d n o c z e ś n ie o b ra z m e to d o lo g ic z n ie b e z z a rz u tu . K s ią ż k a je s t d o s tę p n a d la k a ż d e g o c z y te ln ik a p o s ia d a ją c e g o w y k s z ta łc e n ie ś r e d n ie . L e k tu r a k s ią ż k i p o zw o li m u d o s k o n a le z o rie n to w a ć się w a k tu a l n y m s ta n ie k o sm o lo g ii p rz y ro d n ic z e j. D zięk i t e m u m oże b y ć p o le c o n a k a ż d e m u filo z o fo w i in te r e s u ją c e m u się k o s m o lo g ią filo z o fic z n ą . T a o s ta tn ia p rz e c ie ż w in n a b a z o w a ć n a w y n ik a c h
2 E. N a g e l, J . R . N e w m a n , T w ie r d z e n ie G ödla, tłu m . B. S ta n o sz ,
pierw szej z n ic h , a p r z y n a jm n ie j n ie p rz e c h o d z ić o b o k n ic h o b o ję t nie. W p rz e c iw n y m p rz y p a d k u ro z w a ż a n ia filo z o fic z n e z a w ia n ą w p o w ietrzu, p r z e s ta n ą p rz e m a w ia ć do w sp ó łc z e s n e g o czło w ie k a.
Z a sy g n a liz o w a n e w a lo r y k s ią ż k i (a je s t ic h z n a c z n ie w ię c e j) są p rzesłan k ą do tw ie r d z e n ia , że b ę d z ie o n a p rz e z w ie le la t s łu ż y ła z p o żytkiem n a n iw ie w ie d z y k o sm o lo g ic z n e j. B y ło b y rz e c z ą p o ż ą d a n ą , a b y praca t a u k a z a ła się w p rz e k ła d z ie n a ję z y k p o lsk i.
