Widok Określenia miłości fizycznej w wybranych powieściach Romana Bratnego

(1)

JUSTYNA KOCIEMBA-ŻULICKA

Uniwersytet Wrocławski

Określenia miłości ﬁ zycznej w wybranych powieściach Romana Bratnego

Postać Bratnego nie jest lubiana przez historyków literatury ze względu na osobowość autora, jego częste zmiany poglądów. Krytycy opracowań literatury współczesnej albo unikają mówienia o Bratnym, albo też kończą przedstawie- nie jego sylwetki na pokazaniu powieści Kolumbowie rocznik 20. Powieść ta była lekturą obowiązkową w szkole średniej, stąd częste jej opracowania. Historycy krytykują Bratnego za upraszczanie tematów wojennych i zarzucają mu karyka- turalne przedstawianie żołnierzy AK. Prasa z lat siedemdziesiątych XX wieku¹ pokazuje Bratnego jako tytana pracy twórczej i wyjątkowego piewcę rzeczywi- stości. W „Kulturze”² (piśmie, które współredagował Bratny) Jerzy Ładyka pisze o sukcesie tego autora: „Własny sukces zawdzięcza Bratny, jak sądzę, głównie temu, że zdołał ukształtować w swoim pisarstwie zespół cech specyﬁ cznych dla twórczości odpowiadających potrzebom tzw. masowej kultury, w sensie jej po- ziomu, a nie sposobu upowszechniania wartości. Dba o to, aby utwory były czy- tane chętnie i masowo. Nasyca je odpowiednio dobieranymi treściami. Preferuje wątki sensacyjne, plotkarskie, zaludnia plan postaciami ze środowisk ekskluzyw- nych [...], z fachową swobodą obrazuje tematykę stosunków damsko-męskich, zwłaszcza w dziedzinie relacji ﬁ zjologiczno-konsumpcyjnych”. Nietrudno za- uważyć, że Ładyka doskonale zdaje sobie sprawę, iż Bratny pisze literaturę dla czytelników o niewielkim obyciu czytelniczym, szukających taniej sensacji. Piotr Kuncewicz w Leksykonie polskich pisarzy współczesnych³ stwierdza, że Bratny pokazuje bohaterów wojny, którzy „łajdaczą się beznadziejnie [...]. Wszystkie kobiety to w najlepszym razie półkurwia, a przy tym idiotki. Nie lepsi są mężczyźni, którzy łajdactwo łączą ze śmiesznością i głupotą”. Rzeczywiście Bratny dyskon-

1 „Głos Pracy” 1978, nr 232, s. 4.

2 „Kultura” 1987, nr 12, s. 10, 15.

3 P. Kuncewicz, Leksykon polskich pisarzy współczesnych, t. 1, Warszawa 1995.

III_kor_JaK_21.indd 157

III_kor_JaK_21.indd 157 2011-09-26 10:10:482011-09-26 10:10:48

Język a Kultura 21: Tabu w języku i kulturze, 2009

(2)

tuje historię i bohaterskie czyny na rzecz erotyki. Nie treść utworów Bratnego ani jego przeobrażenia ideowo-polityczne są punktem moich zainteresowań, ale po- mysłowy język, którym łamie zakaz mówienia o sprawach związanych z miłością ﬁ zyczną.

Tabu językowe jest to społecznie usankcjonowany zakaz mówienia o czymś lub wypowiadania pewnych wyrazów⁴. Jeżeli istnieje taki zakaz, język opisuje tabuizowane zjawiska, korzystając z innych środków językowych. Do określeń niełamiących tabu należą eufemizmy. „Przyczyny powstawania eufemizmów – jak pisze Anna Dąbrowska⁵ – są pozajęzykowe. Jest on zastępczą nazwą jakiegoś zjawiska, stosowaną zamiast nazwy wprost, która nie może być użyta, ponieważ skojarzenia z nią związane są negatywne”⁶. Nie wszystkie eufemizmy są war- tościowane dodatnio. Niektóre są nienacechowane, a specyﬁ czna grupa eufemi- zmów wulgarnych może być nacechowana negatywnie. Funkcję eufemizmu może przyjąć wyraz, fraza lub wyrażenie. Innym sposobem unikania verbum prioprium jest stosowanie wulgaryzmów. Są to najbardziej dosadne zamienniki wyrazów tabu, ujawniają negatywne emocje względem kogoś lub czegoś, łamiąc przy tym tabu językowe⁷. Wulgaryzmy zawsze mają zabarwienie negatywne.

Hiperonimia jest środkiem językowym, który zastępuje wyrazy tabu. Hipe- ronimy mają bardzo ogólną treść, mogą nadawać znaczenie wielu desygnatom, są niejasne. Funkcję hiperonimów przyjmują zaimki i wyrażenia zaimkowe typu ta noc, ten moment.

Poszczególne zjawiska językowe przenikają się, mogą występować jedno- cześnie.

Do analizy języka Bratnego wybrałam sześć powieści. Trzy z nich zostały napisane w latach osiemdziesiątych: Miłowanie kata (1986), CDN (1987), Szaleń- stwo rewizora (1989), a trzy na początku lat dziewięćdziesiątych: Super prezydent (1991), Rok 1999? Czyli dziura w płocie (1991), SB Love story (1994). We wszyst- kich tych utworach można znaleźć przykłady będące odpowiedziami na zakaz mó- wienia wprost o sprawach intymnych. Każdą sprawę można opowiedzieć mniej lub bardziej dosadnie. Bratny wykorzystuje eufemizmy (są nimi poszczególne wyrazy, frazy lub wyrażenia), metafory, wulgaryzmy i hiperonimy. Większość nazw jest wartościowana. Zebrany materiał podzieliłam na dwie grupy:

1) nazwy stosunku seksualnego, 2) nazwy inicjacji seksualnej.

Wraz z określeniem wypisywałam kontekst, ponieważ jest on ważny w od- czytywaniu właściwego znaczenia niektórych nazw.

4 Cyt. za: A. Krawczyk-Tyrpa, Tabu w dialektach polskich, Bydgoszcz 2001.

5 A. Dąbrowska Słownik eufemizmów polskich, czyli w rzeczy mocno, w sposobie łagodnie, Warszawa 1998, s. 11.

6 Ibidem, s. 12.

7 Cyt. za: M. Grochowski, Słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów, Warszawa 1995, s. 15.

(3)

Wulgaryzmy, które znalazłam w analizowanych powieściach, pojawiają się w sytuacji agresji. Czasowniki: jebać, rżnąć, zerżnąć i popierdolić, mają bardzo silny stopień nacechowania i są powszechnie uważane za wulgarne. W ten spo- sób, nie unikając wyrazów tabu, można wyrazić negatywny stosunek do sprawy, o której się mówi.

Nie pij, gdy jesteś sama... Jeszcze cię ktoś zerżnie. (SB Love story, s. 52)⁸ Dotknąłem ustami jej ust i zacząłem ją rżnąć językiem. (Super prezydent, s. 67)

Oto dwie panienki zrobiły z Turkiem ryczałtową umowę: płaci tysiąc i jebie – tak zeznały do protokołu. (Szaleństwo rewizora, s. 77)

Ani co ukraść, ani kogo popierdolić. (Szaleństwo rewizora, s. 108)

Gwałt, czyli akt zniewolenia i przemocy, w deﬁ nicjach słownikowych ma za- barwienie negatywne. W powieści Szaleństwo rewizora gwałt odbywa się za zgo- dą kobiety, co więcej, jest przez nią odczuwany jako wielka rozkosz:

To najpiękniejsze, co może spotkać kobietę, to być zgwałconą przez swojego wybawcę. (Szaleństwo rewizora, s. 105)

Częstym sposobem pokazywania zbliżeń intymnych jest dodawanie do rze- czowników pospolitych przymiotnika miłosny. Jest to dość charakterystyczny dla Bratnego sposób eufemizowania. Miłość ﬁ zyczna często jest tu traktowana nie tylko jako ogromny wysiłek ﬁ zyczny (cielesny), ale także jako przeżycie duchowe.

Leżeli, przed chwilą połączeni w miłosnym zwarciu tak przejmującym. (Mi- łowanie kata, s. 70)

Leżeliśmy na tapczanie w miłosnym splocie z Inką, rozebrani tylko w stopniu absolutnie niezbędnym, aby dokonać tego, co dokonać należy. (Rok 1999?..., s. 44)

Leżeli wyczerpani miłosnym wysiłkiem. (Rok 1999?..., s. 83)

W powieści Rok 1999?... autor korzysta z żargonu prostytutek i zbliżenie nazywa numerkiem:

8 W nawiasach podaję tytuł powieści i stronę, z której pochodzi cytat. Wykaz powieści znaj- duje się na końcu artykułu.

III_kor_JaK_21.indd 159 2011-09-26 10:10:492011-09-26 10:10:49

(4)

Tak, jestem złączony z nią, z matką Kacpra Surojada, na biurku, gdzie łączy się telefonicznie ogromnie ważne numery, wykonuję, jak mawia się po cham- sku, swój pospieszny, ryzykowny numerek. (Rok 1999?..., s. 17)

Czasownik kochać się w większości sytuacji erotycznych wiąże się z wiel- kim uczuciem. W przeanalizowanych powieściach innych współczesnych pisarzy wyraz ten zawsze łączy się z oddaniem, czułością i harmonią. W Roku 1999?...

Bratny użył formy wykochać się. Słowo to jest nacechowane negatywnie, zwłasz- cza że jest użyte w nienaturalnej sytuacji:

O Boże, wykochałem brutalnie teściową mojej kochanki, mężatki dziewicy.

(Rok 1999?..., s. 44)

W powieści Szaleństwo rewizora znalazło się kilka opisów miłości ﬁ zycznej, w której akt seksualny nie jest akceptowany przez oboje partnerów. W prezento- wanych określeniach jest duży ładunek agresji i negatywnych emocji.

Nie zdziwiła się też, gdy ją chwycił za gardło, rzucił na łóżko, przywalił sobą.

(Szaleństwo rewizora, s. 104)

Ujrzał goły zad Pochoronia, który on był uniósł przed zadaniem pchnięcia.

(Szaleństwo rewizora, s. 105)

Napięty gniewem obrócił ją na plecy, ordynarnie rozłożył nogi, oparł sobie na barki i wszedł w nią gwałtownie. (SB Love story, s. 26)

Największą grupę określeń miłości ﬁ zycznej stanowią nazwy nienacechowane lub wartościowane dodatnio. Bratny, korzystając z synonimów, unika dosłow- ności, a tym samym wyrazów tabu. Do tej grupy należą rzeczowniki: zbliżenie, namiętność, pieszczota.

Ale tak długo wbrew powziętej decyzji instynktownie unikała ostatecznego zbliżenia. (SB Love story, s. 57)

Leżeli wyczerpani eksplozją namiętności objawioną w okolicznościach tak po szekspirowsku dramatycznych. (Szaleństwo rewizora, s. 105)

Leżąc pod nim, poruszała się rytmicznie, odbierając jego umiejętnie przedłu- żoną pieszczotę, pojękiwała coraz głośniej w narastającej rozkoszy, tłumiąc tamten głos. (CDN, s. 111)

Rzeczownikiem zawsze nacechowanym pozytywnie jest leksem miłość.

W powieściach Bratnego jest to jedyne słowo, które występuje w sytuacji pełnego

(5)

zrozumienia, czułości. Nie są to więc tylko i jedynie opisy ﬁ zjologicznej strony miłości (w przeciwieństwie do innych określeń).

– Nareszcie cię poznaję... – zażartował, gdy zmęczeni miłością leżeli w jego nędznym pokoiku. (Miłowanie kata, s. 134)

Wśród tej samej grupy (wyrazów neutralnych i nacechowanych pozytywnie) są także frazy spełniające funkcję eufemizmów: być z kimś, otworzyć sobie ko- goś, dążyć do wnętrza, przystąpić do kogoś. Pierwszy związek wyrazowy oznacza uczucie, odczuwanie miłości ﬁ zycznej przez oboje partnerów. Pozostałe przykła- dy sugerują przewagę męskiej siły, inicjatywę mężczyzny podczas prób odbycia stosunku seksualnego:

Poruszała się pod nim rytmicznie, jakby już ją sobie otworzył. (SB Love story, s. 22)

Uparcie dążył do jej wnętrza, ale nagle okazało się, że ona obnażyć się nie po- zwoli. (SB Love story, s. 22)

Nienacechowane wyrażenie erotyczne podboje również jest wyrażeniem eu- femistycznym.

Chwytałem się na tym, że nawet wróciły męskie ciągoty, jąłem bez sensu wspominać erotyczne podboje. (Rok 1999?..., s. 10)

W przeanalizowanych powieściach znalazłam też grupę hiperonimów reprezentowaną przez wieloznaczne wyrażenia zaimkowe (ten moment, te sprawy, ta noc). Nawet najmniejszy kontekst pozwala właściwie odczytać zna- czenie:

To było dziwne, w jego dotychczasowym życiu erotycznym nigdy te spra- wy nie szły w parze z tak głębokim poczuciem wspólnoty. (SB Love story, s. 34)

Cały czas był napięty, jakby nie było tego momentu w lesie. (SB Love story, s. 23)

Po tej nocy zdecydowany był na rozwód. (SB love story, s. 23) Funkcję hiperonimu przyjmuje także zaimek to:

Przypomniał sobie, że wróciła z kosmosu, bo tego nie można robić w stanie nieważkości. (Szaleństwo rewizora, s. 190)

III_kor_JaK_21.indd 161 2011-09-26 10:10:492011-09-26 10:10:49

(6)

Rzeczownik łóżko jako metafora stosunku seksualnego też pojawia się we współczesnej literaturze. Leksem ten występuje samodzielnie lub we frazach typu iść do łóżka, wciągnąć do łóżka. Najczęściej jest neutralny.

– Widzisz do czego mnie doprowadziłeś ... – wciągnęła go do łóżka. (SB Love story, s. 43)

Rzeczywiście była w łóżku chętniejsza, bez trzeźwego upierania się przy swoich erotycznych przesądach. (SB Love story, s. 58)

Nienacechowana fraza do niczego nie doszło jest również peryfrazą stosunku seksualnego. Odsyła czytelnika do skojarzeń i rzeczywistych doświadczeń.

Ale była upokorzona nie tyle przez te fatalne okoliczności niefortunnej rand- ki, ile przez fakt, że do niczego nie doszło. (SB Love story, s. 38)

Bratny w powieści SB Love story unika dosłowności, znów posługując się eufemizmami w nazywaniu konkretnych pozycji lub preferencji seksualnych:

Nie licz, że wezmę do buzi, nie lubię. (SB love story, s. 24) Zawsze lubiłam od tyłu. (SB Love story, s. 26)

Już potem, gdy poznała pozycję jeźdźca ulubiła ją ponad wszystko. (SB Love story, s. 68)

Wśród określeń dosłownych Bratny zastosował dwa rzeczowniki neutralne, często spotykane w oﬁ cjalnej odmianie polszczyzny: seks i stosunek. Poza tymi leksemami pojawił się książkowy czasownik uwieść i zapożyczenie z języka ła- cińskiego in ﬂ agranti (to wyrażenie może być usytuowane wśród eufemizmów).

Grażynka uparła się, by wejść do nocnego lokalu i daremnie przez szklaną szybę usiłowała uwieść portiera. (Szaleństwo rewizora, s. 37)

Czułem się jak niewinny młodzik schwytany in ﬂ agranti. (Rok 1999?..., s. 12)

Wiedziałem, że taki właśnie seks realizuje się w tej chwili za zamkniętymi drzwiami sypialni. (Super prezydent, s. 68)

Odbyłem stosunek z katechetką. (Rok 1999?..., s. 28)

(7)

Bratny wykorzystuje także interpunkcję do określenia stosunku seksualnego.

Trzy kropki odwołują się do wyobraźni czytelnika:

Cofnęli się w takim zespoleniu parę kroków, aż podciął jej nogi na materac tapczana... (CDN, s. 239)

Drugą grupę, zdecydowanie mniej liczną, stanowią określenia inicjacji seksualnej. W przeanalizowanych powieściach znalazłam zaledwie 7 nazw (nazwy współżycia seksualnego były reprezentowane przez 40 różnych określeń). Za naj- ciekawszą uważam peryfrazę pozbyć się zawstydzającego klejnotu. Fraza ta doty- czy inicjacji kobiety i jest nienacechowana:

Bo to ona wybierała partnera, który miał jej pomóc pozbyć się tego zawsty- dzającego na trzecim roku studiów klejnotu. (SB Love story, s. 58)

Neutralne jest także wyrażenie inicjacja seksualna:

Ona chyba umyślnie drążyła go ekshibicjonistycznymi opowieściami o wła- snych seksualnych inicjacjach. (SB love story, s. 24)

Częste są określenia inicjacji, w których pojawia się liczebnik pierwszy:

Udało mu się nawet ukryć swój pośpiech godny prawiczka czekającego na pierwsze wtajemniczenie. (SB love story, s. 23)

Ona nie może się domyślać, że to pierwszy raz. (Miłowanie kata, s. 33) Stawać się kobietą, mieć kobietę i być pierwszym to frazy spotykane w ogól- nej odmianie polszczyzny:

– A już myślałam, że zostanę wdową, nim będę kobietą... – wyznaje. Nic nie wie, poza tym, że był tym pierwszym. (Miłowanie kata, s. 21)

Zbiór określeń inicjacji jest uboższy. Zawiera tylko 7 określeń, które zosta- ły użyte 9 razy. Wszystkie określenia były neutralne. W grupie nazw stosunku seksualnego pojawiło się 40 różnych określeń. Autor użył ich 65 razy. Wszystkie wyrazy tabu podlegają wartościowaniu. W przeanalizowanym materiale najwię- cej jest określeń nienacechowanych (23 nazwy), tylko 4 nazwy są nacechowane pozytywnie (miłość, kochać, namiętność i pieszczota), 12 nazw jest wartościo- wanych ujemnie, z których jedną można umieścić na granicy określeń pejora- tywnych i neutralnych (łóżko), a jedna jest wulgaryzmem o bardzo wysokim

III_kor_JaK_21.indd 163 2011-09-26 10:10:492011-09-26 10:10:49

(8)

stopniu nacechowania (jebać). Znaczenie i nacechowanie zależą przede wszyst- kim od kontekstu. Bratny korzysta z wielu środków językowych łamiących tabu, jednak najczęściej są to eufemizmy. Autor stara się pisać, unikając dosłowności, zamieniając verbum proprium na inne, niekoniecznie lepsze.

Wykaz powieści Romana Bratnego

CDN, Warszawa 1986.

Miłowanie kata, Warszawa 1986.

Rok 1999? Czyli dziura w płocie, Łódź 1991.

Szaleństwo rewizora, Łódź 1991.

Super prezydent, Poznań 1991.

SB Love story, Białystok 1994.

Bibliograﬁ a

Dąbrowska Anna, Słownik eufemizmów polskich, czyli w rzeczy mocno, w sposobie łagodnie, War- szawa 1998.

Grochowski Maciej, Słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów, Warszawa 1995.

Krawczyk-Tyrpa Anna, Tabu w dialektach polskich, Bydgoszcz 2001.

Kuncewicz Piotr, Leksykon polskich pisarzy współczesnych, t. 1, Warszawa 1995.

Terms Describing Physical Love in Chosen Novels by Roman Bratny

Summary

Roman Bratny is not quite respected by the critics. The literary historians even accuse him of oversimplifying historical topics and presenting Polish partisan soldiers as caricatures.

Bratny writes novels for the people who do not read much. He brings up the subject of “men- women” relationships particularly considering the physical love.

My interest is not in the content of his works, but in the language which breaks the taboo con- cerning human sexuality.

In Bratny’s novels one can ﬁ nd examples of his reaction to the ban on talking straight about intimacy. He uses euphemisms, metaphors and vulgarities but makes quality judgments about most of them. The meaning of the individual terms particularly depends on the context.