Mateusz Klempert
(olsztyn)
Codziennosć i niecodziennosć w pałacu wojtkuskim, czyli o rodzinnych spotkaniach
i rozrywkach
któż wtedy do wojtkuszek nie zajeżdżał, gościnność przyciągała do nas wszystkich i zdejmowała koła tym co chcieli wyjeżdżać1.
w XiX wieku nastąpił rozwój pamiętnikarstwa, dzięki któremu możemy do- kładnie poznać nie tylko wydarzenia polityczne rozgrywające się na arenie mię- dzynarodowej, ale również zwykłe, codzienne życie, toczące się w mieście lub na wsi. temat dworu, jego mieszkańców oraz życia codziennego jest coraz częściej poruszany przez historyków. moje rozważania koncentrować się będą na codzien- nym życiu przedstawicieli rodu kossakowskich – odwiedzinach przyjaciół, rodzi- ny, formach spędzania czasu wolnego, grach i zabawach oraz na niecodzienności – chwilach wyjątkowych, świątecznych.
Bazą źródłową, która posłużyła do napisania artykułu, stały się w głównej mie- rze pamiętniki ostatnich dwóch hrabiów kossakowskich – stanisława kazimierza (ojca) i jana eustachego (syna)
2.
wspomnienia stanisława kazimierza kossakowskiego obejmują lata 1837-1905 i składają się z dwóch tomów, podzielonych na pięć części. pierwszy tom liczy 556 stron i zawiera trzy części: Wspomnienia z lat dziecinnych i wiek młodzieńczy od 1837 do 1858
– Lat 21 [w tej części opisana jest również historia rodziny kossakowskich]; Pierwsze ożenienie i wypadki krajowe od 1858 do 1864 r. – Lat 6; Życie towarzyskie, śmierć ojca,1 archiwum Rodzinne kossakowskich w stanisławowie [dalej aRk], z materiałów do pamięt- nika stanisława szczęsnego kossakowskiego (tekst przepisany przez pisarza z odręcznymi poprawkami), s. 1.
2 pamiętniki te, jak również rodzinne archiwum w stanisławowie, udostępnił mi spadkobierca jana eustachego kossakowskiego, jego wnuk, paweł szanajca-kossakowski oraz jego żona anira wojan.
´ ´
i śmierć pierwszej żony Aleksandry z Chodkiewiczów od roku 1864 do 1881 – Lat 17.
drugi tom liczy 351 stron i zawiera dwie części: Drugie ożenienie, śmierć matki, męczeń-
ska choroba i śmierć drugiej żony Michaliny z Zaleskich, od 1881 do 1891 – Lat 10; Wiek nowy [ta część obejmuje lata 1900-1905]. w drugim tomie, na końcu, umieszczono do-datkowo 8 stron z domowego dzienniczka, opisującego śmierć stanisława kazimierza kossakowskiego. wspomnienia te spisano w 1904 roku w wojtkuszkach. do roku 1872 pamiętnik spisywano przy pomocy odręcznych notatek, korespondencji, relacji z po- dróży oraz wspomnień rodziny. po 1872 roku stanisław kazimierz posiłkował się jedy- nie swoją pamięcią i rodzinnymi materiałami.
notatki z lat dziecięcych jana eustachego kossakowskiego obejmują wspomnienia z lat 1903-1910. spisane zostały na prośbę córki, zofii kossakowskiej-szanajca w 1974 roku. zawierają one informacje dotyczące wojtkuszek – rodziny oraz gości dworu – po śmierci hrabiego stanisława kazimierza kossakowskiego. dodatkowo jan eustachy w swoim rękopisie umieścił rysunki wraz z opisami przedstawiające rodzinny dom w wojtkuszkach, jego wnętrza oraz niektóre gry i zabawy, które były popularne w pałacu.
józef kossakowski
3opisując rodzinny majątek na litwie, odnotowywał: „Historia i losy wielu rodzin związane są często przez wiele lat czy stuleci z jedną siedzibą – gniaz- dem rodzinnym”
4. domem rodzinnym kossakowskich były właśnie wojtkuszki
5. weszły one w posiadanie rodziny w XViii wieku. dwór z folwarkiem i okolicznymi wsiami odkupił michał kossakowski
6od swojego krewnego michała skorulskiego
7za 160 000 złp
8. spadkobiercą michała był jego syn, józef dominik
9ożeniony z ludwiką
3 józef kossakowski był synem michała stanisława kossakowskiego i elżbiety z Bispingów, a tym samym wnukiem stanisława kazimierza kossakowskiego. zob. aRk, j. kossakowski, Rodzina Kossakowskich ze szczególnym uwzględnieniem potomków Stanisława Kazimierza Kossakowskiego (1837-1905), olsztyn 1984, s. 20.
4 aRk, j. kossakowski, Wojtkuszki, olsztyn 1983, s. 1.
5 wojtkuszki – miasteczko i folwark położone w powiecie wiłkomierskim nad rzeką świętą na litwie. oddalone od miasta wiłkomierz o ok. 5 wiorst. wojtkuszki znajdują się w połu- dniowej części powiatu wiłkomierskiego. Graniczy z gubernią wileńską, z gminą Żmujdki, konstantynów. zob. j. krzywicki, Wojtkuszki, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, t. Xiii, warszawa 1893, s. 767-768.
6 michał kossakowski urodził się w 1733 roku jako syn dominika kossakowskiego i marianny z zabiełłów. w czasach i Rzeczpospolitej pełnił funkcję wojewody witebskiego i brasławskiego.
zob. e. Rabowicz, Kossakowski Michał, Polski Słownik Biograficzny [dalej psB], t. XiV, s. 278-279.
7 michał skorulski – syn antoniego skorulskiego i Barbary druckiej sokolińskiej. w czasach i Rzeczypospolitej pełnił funkcję oboźnego wileńskiego (jego zadaniem było zaopatrywanie wojska). zob. s. k. kossakowski, Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin pol- skich, t. ii, warszawa 1860, s. 320.
8 R. aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Województwo wileńskie, t. ii, wrocław-warszawa-kraków 1993, s. 424.
9 józef dominik kossakowski żył w latach 1771-1840. pełnił funkcję posła na sejm Czterolet- ni. dodatkowo mianowano go pułkownikiem wojska polskiego. ponadto w 1794 roku objął stanowisko łowczego wielkiego księstwa litewskiego. zob. i. Homola, Kossakowski Józef Do-
potocką
10. po 1795 roku osiedli na stałe w wojtkuszkach, tworząc tu w 1799 roku komandorię maltańską. józef dominik i ludwika doczekali się pięciu córek
11i jednego syna, stanisława szczęsnego, dziedzica wojtkuszek
12.
urodził się on w 1795 roku. młody hrabia kształcił się w domu pod okiem fran- cuskiego księdza pawła d’Hautpoule, z którym w 1805 roku wyjechał do Francji
13. tam pobierał nauki w liceum Bonapartego w paryżu
14. w 1812 roku powrócił do kraju. pełnił funkcję dyplomaty – odbył liczne podróże do petersburga, paryża i Rzymu. w królestwie polskim mianowano go szambelanem dworu królestwa polskiego, mistrzem ceremonii dworu, członkiem Rady stanu. w 1858 roku po- wołano go na stanowisko prezesa Heroldii królestwa polskiego
15.
poza licznymi publicznymi funkcjami stanisław szczęsny zajmował się również malarstwem, rzeźbą, pisarstwem oraz medycyną. wszechstronność jego zainteresowań była powszechnie znana i ceniona w środowiskach naukowych oraz artystycznych
16. pozostawił po sobie bogatą spuściznę artystyczną, do której możemy zaliczyć dzieła lite- rackie, rozprawy dotyczące medycyny
17, obrazy o tematyce religijnej
18i świeckiej - por- trety rodzinne i bliskich przyjaciół
19. kossakowski spisywał również swoje wspomnie- nia. pozostawił po sobie pamiętniki z barwnymi opisami życia codziennego, pałacu i okolic jak również mieszkańców i gości wojtkuszek
20.
minik, psB, t. XiV, s. 274-275. o józefie dominiku kossakowskim powstała praca napisana przez tomasza dziekońskiego. zob. t. dziekoński, Wspomnienie o Józefie Kossakowskim puł- kowniku wojsk litewskich i wielkim łowczym litewskim, poznań 1861.
10 ludwika potocka urodziła się jako córka stanisława szczęsnego potockiego i józefy ama- lii mniszchówny. zob. j. łojek, Potomkowie Szczęsnego. Dzieje fortuny Potockich z Tulczyna 1799-1921, warszawa 1996, s. 30-31.
11 józefa Barbara, pelagia, zofia, wanda, adela.
12 s. k. kossakowski, Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, t. i, war- szawa 1859, s. 250-251.
13 w. korotyński, Stanisław hr. Kossakowski, „tygodnik ilustrowany”, t. X, 1872, nr 237, s. 13.
14 liceum Bonapartego w paryżu powstało w 1803 roku jako szkoła średnia. w XiX wieku wielokrotnie zmieniano jego nazwę: Bonaparte, Bourbon, Fontanes. dzisiaj funkcjonuje pod nazwą liceum Condorcet.
15 j. Reychman, Kossakowski Stanisław Szczęsny Fortunat, psB, t. XiV, s. 286.
16 w. meysztowicz, Gawędy o czasach i ludziach, wyd. 4, londyn 1993, s. 59.
17 można tu wymienić Notatki i przepisy tyczące się medycyny. Rękopis znajduje się w litewskiej Bibliotece narodowej, F. 99: kosakovskių šeimos archyvas. 2, 370 lap.
18 o obrazach o tematyce religijnej wspomina jego syn stanisław kazimierz kossakowski. pod ro- kiem 1854 możemy przeczytać, że stanisław szczęsny kossakowski namalował kilka obrazów.
pierwszy, przedstawiający najświętszą pannę anielską ofiarował parafii w lentach, drugi – świętą annę uczącą czytać podarował świątyni w duksztach, trzeci trafił do Brzostowicy, czwarty do Czę- stochowy – na tym obrazie widnieje święty stanisław pouczający króla Bolesława. zob. aRk, s. k.
kossakowski, wspomnienia z przeszłości spisane dla dzieci i wnuków, t. i, s. 105-106.
19 Grafų Kosakovskių albumas, red. eglė lukaševičiūtė, nacionalinis m.k. Čiurlionio dailės mu- ziejus 2004, s. 134.
20 „nie zjeżdżając z góry gościńcem, stała austerya na lewo naprzeciw wiatraka, zaczynając ulicę mu- rowanych dziesięć domków, ta ulica prowadziła do dworu mojej Babuni. widać tylko było pomię-
***
Gościnność hrabiego stanisława szczęsnego i jego małżonki
21była powszech- nie znana. sam stanisław szczęsny zanotował: „któż wtedy do wojtkuszek nie za- jeżdżał, gościnność przyciągała do nas wszystkich i zdejmowała koła tym co chcie- li wyjeżdżać”
22.
jedną z osób, które na stałe gościły w wojtkuszkach był leon potocki
23. to właśnie tutaj spisał prawdopodobnie Pamiętniki Pana Kamertona
24. w swoich memuarach wspominał o hucznych biesiadach, które urządzał józef dominik kossakowski, o odwiedzającej go szlachcie oraz o dysputach, które prowadzono przy beczce wina i miodu
25. opisy te dotyczyły momentów, kiedy w Rzeczpospolitej obojga narodów dominowała wolność szlachecka, a szlachta posiadała szerokie uprawnienia w państwie. spotkania te całkowicie różniły się od tych, które organi- zował stanisław szczęsny kossakowski.
najwięcej uwagi zwraca potocki na wyjątkową gościnność stanisława szczęsnego, którą hrabia odziedziczył po swoich przodkach:
Huczne i gwarliwe biesiady ustały, środkową więc budowlę rozebrano, a na miejscu dawnego mieszkalnego domu wznosi się z muru gmach wspaniały, który obszernemi romiary zastosowanemi do potrzeby, połączonemi z ozdobą i wygodą, w kraju naszym
dzy topolami włoskiemi nadwiślańskiemi, kasztanami, świerkami i lipami facyatę naszego domu.
[…] aż tu i dziedziniec pałacowy naprzeciw ulicy świerkowej, pałac drewniany wysoki, z trzech ogromnych pokoi złożony, z okrągłego we środku dla wielkich biesiad a z dwóch kwadratowych po bokach gdzie się mieścili goście pokotem, jak ich było wiele. po prawej stronie officyna muto- wana z trzema gankami dla gości i służby a na lewo pałac zupełnie odpowiedni officynie, długi z trzema gankami na jednym piętrze mający także jak officyna facyatę dwupiętrową uśmiechającą się między kasztanami. te budowle otoczone były ogrodem angielskim zawierającym góry i wąwozy i parter kwiatowym za mieszkalnym domem, była tam gąska, lipowa nad samym urwiskiem góry, z której schodziło się tarasami”. zob. aRk, z materiałów do pamiętnika, s. 1-2. opis pałacu i oko- licy spisany przez hrabiego dotyczy jego wspomnień z dzieciństwa. w 1857 roku rozpoczęto prze- budowę pałacu w nowym neogotyckim stylu.
21 Żoną stanisława szczęsnego kossakowskieg była aleksandra de laval de la loubrerie.
22 aRk, z materiałów do pamiętnika, s. 1.
23 leon potocki żył w latach 1799-1864. syn stanisława potockiego i józefy z sołłohubów. pa- miętnikarz, powieściopisarz. swoje dzieła podpisywał pseudonimem Bonawentura z kocha- nowa. ożenił się z Barbarą kossakowską i razem z żoną osiadł w jej majątku w Rudawie.
w 1828 roku mianowany szambelanem dworu królestwa polskiego. w 1831 roku wziął udział w powstaniu listopadowym. znany ze swej twórczości literackiej. z jego licznych dzieł można wymienić: Święcone, czyli Pałac Potockich w Warszawie; Szkic towarzyskiego życia miasta Warszawy; Urywek ze wspomnień pierwszej mojej młodości; Wincenty Wilczek i pięciu jego synów; Pamiętniki Pana Kamertona. zob. R. skręt, Potocki Leon, psB, t. XXViii, s. 91-94.
24 z. kossakowska-szanajca, Zapiski dla wnuków, warszawa 2009, s. 26.
25 l. potocki, Pamiętniki Pana Kamertona, cz. 3, poznań 1869, s. 7.
pierwsze zajmie stanowisko. – Gdyby który z goszczących tu niegdyś wstał z grobu i za- witał, nie wiedziałby zrazu gdzie się znajduje, wszedłszy dopiero do wnętrza, poznałby że jest w wojtkuszkach po tej tradycyonalnej gościnności, którą wnuk odziedziczył po praojcach i święcie przechowuje jak relikwią przeszłość26.
na koniec potocki stwierdza, że każdego przechodnia, który przestąpi progi pałacu wojtkuskiego, „zatrzymuje prawdziwa uprzejmość, szczere ściśnienie dło- ni, [więc każdy] tam chętnie powraca”
27.
do wojtkuszek goście zjeżdżali nieustannie. Byli oni obecni przy ważnych wyda- rzeniach rodzinnych, jak i zwykłych momentach codziennego życia. nawet stanisław szczęsny pisze, że „było w wojtkuszkach życie wesołe, przyjacielskie”
28. we wspomnie- niach stanisława szczęsnego, stanisława kazimierza i jana eustachego kossakowskich znajdują się również informacje wskazujące kto i kiedy odwiedzał wojtkuszki.
najwięcej gości przyjeżdżało na uroczystości rodzinne. jednym z takich wydarzeń były imieniny babki stanisława szczęsnego
29, na które zjechało całe znamienite towa- rzystwo. tu stanisław szczęsny wyróżnia: jana tadeusza zyberga
30, kazimierza platera z siedmioma synami
31, józefa i konstancję morykoni
32, Benedykta morykoni z żoną maria wiktorią Radziwiłłówną
33, michała kossakowskiego
34, podkomorzego szymona
26 ibidem.
27 ibidem.
28 aRk, materiały do pamiętnika stanisława szczęsnego kossakowskiego, Część pierwsza, s. 6.
29 Babcią stanisława szczęsnego kossakowskiego była Barbara z zyberków, żona michała kos- sakowskiego. zob. Biblioteka litewskiej akademii nauk [dalej Blan], F. 110-1, k. 1, Rodo- wód Familii Hrabiów kossakowskich herbu ślepowron. z herbarzów, dokumentów, pamięt- ników familijnych, w warszawie 1854 r. zrobiony.
30 jan tadeusz sieberg von wischling (pol. zyberg, zyberk), podkomorzy, w 1775 roku miano- wany wojewodą inflanckim, a w roku 1777 wojewodą brzeskim. dwukrotnie żonaty: pierw- szą żoną była marianna Brohun, a drugą zofia moszczyńska. zob. Zyberkowie Tablica Gene- alogiczna, [w:] s. k. kossakowski, Monografie, t. ii.
31 kazimierz konstanty plater (1749-1807) – syn konstantego ludwika platera i augusty z ogińskich. pełnił funkcję starosty inflanckiego, kasztelana trockiego oraz podkanclerze- go litewskiego. ożeniony z izabelą z Borchów doczekał się czterech córek i siedmiu synów:
ludwika augusta, jana, michała, konstantego, kazimierza, stanisława i Henryka. zob.
z. zielińska, Plater (Broel-Plater) Kazimierz Konstanty, psB, t. XXVi, s. 665-672.
32 józef morykoni i konstancja szadurska. józef był synem michała tadeusza morykoni i ta- dwenówny. pełnił funkcję podstarościego wiłkomierskiego, adiutanta tadeusza kościuszki oraz generała byłych wojsk polskich. jedyny dziedzic nidok. zob. t. Żychliński, Złota księga szlachty polskiej, R. 2, poznań 1880, s. 225-226.
33 Benedykt morykoni – pisarz wielki litewski, dziedzic sół i towian. ożenił się z marią wikto- rią Radziwiłłówną. zob. t. Żychliński, op. cit., s. 226-227.
34 michał kossakowski – syn antoniego kossakowskiego i eleonory straszewiczówny. Żył w latach 1769-1839. dzięki protekcji swojego stryja obrał karierę sądową. pełnił również funkcję posła na sejm Czteroletni oraz pisarza polnego litewskiego. w 1792 roku przystąpił do targowiczan. po rozbiorach osiadł na stałe w Żejmach pod kownem, które wcześniej były własnością biskupa józefa kossakowskiego. zob. e. Rabowicz, op. cit., s. 280-281.
kossakowskiego
35, rodzinę koziełłów
36, państwa kuszelewskich
37, Balcewiczów
38, kamińskich
39, antonowiczów
40, Romanowiczów
41, konstantego tyzenhauza
42,
35 szymon kossakowski – syn antoniego kossakowskiego i eleonory straszewicz. Żył w latach 1777-1828. pełnił funkcję podkomorzego kowieńskiego. Całe życie spędził w dobrach dzie- dzicznych marciniszki. ożeniony z józefą Górską doczekał się trzech synów i córki. zob.
s. k. kossakowski, Monografie, t. i, s. 258-259.
36 stanisław szczęsny kossakowski nie wymienia z imion rodziny koziełłów – wspomina jedy- nie, że była to liczna rodzina. na podstawie tych informacji można przypuszczać, że chodziło tu o jana koziełło i jego rodzinę. jan był dziecięciem antokola koło wilna. ożenił się z anną Rudominianką dusiatską, z którą miał kilka córek i ośmiu synów: józefa kalasantyna, karo- la, ambrożego (pełnił funkcję prezydenta wiłkomierza), ignacy, jakob, krzysztof, Bernard, Roman. zob. a. Boniecki, Herbarz Polski, t. Xii, warszawa 1908, s. 75-76.
37 kuszelewscy herbu ślepowron. stanisław szczęsny kossakowski jako dodatkową informację podaje, że pan kuszelewski był marszałkiem. według herbarza Bonieckiego w tym okresie funkcję tę pełnił józef kuszelewski. zob. a. Boniecki, op. cit., t. Xiii, warszawa 1909, s. 278.
o samym rodzie informacje można znaleźć w Herbarzu Szlachty Prowincji Witebskiej (red.
F. piekosiński, kraków 1899, s. 61-62).
38 Rodzina Balcewiczów herbu Gozdawa i lubicz. majątki ziemskie posiadali w powiecie oszmiańskim. zob. j. Ciechanowicz, Rody rycerskie Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. i, Rze- szów 2001, s. 47.
39 kamińscy herbu odrowąż zamieszkiwali tereny województwa wileńskiego. Boniecki z rodziny tej wymienia andrzeja – cześnika brasławskiego, dziedzica dóbr łostoi-Giejstun w powiecie oszmiań- skim. jego jedyny syn, aleksander został strażnikiem oszmiańskim. aleksander doczekał się dwóch synów: antoniego i mikołaja. zob. a. Boniecki, op. cit., t. iX, warszawa, 1906, s. 208.
40 Rodzina antonowiczów legitymowała się różnymi herbami. najprawdopodobniej na imieni- ny Barbary z zyberków przyjechali antonowicze herbu janina, zapisani do szlachty guberni wileńskiej. Rodzina antonowiczów już w XVii wieku była dobrze znana na wileńszczyźnie.
posiadali rozległe majątki w województwie trockim, wileńskim i witebskim. jan Ciechano- wicz w herbarzu zamieszcza Wywód familii urodzonych Antonowiczów herbu Janina z 1798 roku, który podaje: „mateusz, expisarz ziemski zawileyski, mikołay, julian y sylwester, bra- cia rodzeni antonowiczowie, dopiero wywodzący się z Hilarego pradziada, jana dziada y michała oyca, szlachectwem zaszczyconych pochodząc, różne dziedziczne majątki po swych przodkach w powiecie zawileyskim posiadali”. Cyt. za j. Ciechanowicz, op. cit., s. 28-30. na podstawie informacji zebranych i opisanych w herbarzach można wnioskować, że to właśnie wspomniani antonowicze przyjechali na uroczystości wojtkuskie.
41 prawdopodobnie chodziło tu o rodzinę Romanowiczów herbu lubicz. seweryn uruski wymienia tadeusza z powiatu orszańskiego, Franciszka, sędziego ziemi wileńskiej oraz kamila, sędziego wi- tebskiego. zob. s. uruski, Rodzina. Herbarz Szlachty Polskiej, t. XV, warszawa 1931, s. 237.
42 konstanty tyzenhauz żył w latach 1786-1853. urodził się jako syn ignacego tyzenhauza i marii przezdzieckiej. Był wnukiem Barbary z zyberków, dwukrotnie zamężnej z michałem tyzenhauzem i michałem kossakowskim. tym samym konstanty tyzenhauz był synowcem, ojca stanisława szczęsnego, józefa dominika kossakowskiego. konstanty, zasłynął jako or- nitolog, działacz społeczny, członek towarzystwa przyjaciół nauk. konstanty brał również udział w wojnach napoleońskich. jego obszerny życiorys sporządził józef ziemczonok. zob.
j. ziemczonok, Trzej Tyzenhauzowie, warszawa 2007, s. 52-70.
szambelana szwejkowskiego z żoną i trzema córkami
43oraz krewnych i przyjaciół
44- ignacego tyzenhauza i jego córkę Felicję
45.
kolejnych informacji, o tym kto odwiedzał wojtkuszki, dostarcza nam pamięt- nik stanisława kazimierza. pod datą 1850 roku zanotował, że zimę rodzina wraz z przyjaciółmi spędziła w wojtkuszkach, „wnosząc wesołość i ożywienie do ciche- go naszego życia”
46. wśród osób, które odwiedziły stanisława kazimierza był jego bliski przyjaciel, stanisław kozakowski
47.
ważnym wydarzeniem były również urodziny matki stanisława kazimierza
48, na które zjechało okoliczne towarzystwo i rodzina: kossakowscy z Żejm
49,
43 szambelan szwejkowski żonaty ze skorulską miał cztery córki. mieszkali niedaleko wojtku- szek w folwarku ofiarowanym im przez józefa dominika kossakowskiego i ludwikę potocką.
zob. aRk, z materiałów do pamiętnika, s. 4.
44 aRk, materiały do pamiętnika, s. 6.
45 stanisław szczęsny kossakowski wspomina przyrodniego brata ojca, ignacgo tyzenhauza, zrodzonego z michała tyznehauza i Barbary z zyberków, która po śmierci męża wyszła za michała kossakowskiego. pan tyzenhauz gościł w wojtkuszkach ze swoją córką Felicją.
w pamiętnikach kossakowski musiał pomylić imiona córek ignacego tyzenhauza, gdyż żad- na z nich nie nosiła imienia Felicja. imię to nie widnieje ani w herbarzach ani drzewie gene- alogicznym. dlatego też można przypuszczać, że córką, która gościła w wojtkuszkach była aleksandra albo zofia. zob. t. Żychliński, op. cit., R. 4, poznań 1882, s. 398.
46 aRk, s. k. kossakowski, wspomnienia, t. i, s. 77.
47 o stanisławie kozakowski wspomina Boniecki. Był synem karola napoleona teofila ko- zakowskiego i klementyny morzyckiej. pełnił funkcję chorążego artylerii wojsk rosyjskich.
zob. a. Boniecki, op. cit., t. Xii, s. 43-44. stanisław kozakowski wziął udział w powstaniu styczniowym. skazany na śmierć przez rozstrzelanie za przystąpienie do oddziałów party- zanckich walczących przeciwko armii carskiej. wyrok wykonano 8 lipca 1863 roku w wiłko- mierzu. zob. w. studnicki, Rok 1863. Wyroki śmierci, wilno 1923, s. 25.
48 matką stanisława kazimierza kossakowskiego była aleksandra de laval de la loubrerie.
zob. Blan, F. 110-1, k. 1, Rodowód Familii Hrabiów kossakowskich.
49 w tym czasie dziedzicem Żejm był szymon kossakowski, syn michała kossakowskiego i aleksandry straszewicz. ożeniony dwukrotnie z weroniką Bogdanowicz, a następnie z wa- lerią egintowicz. zob. t. Żychliński, op. cit., R. 2, s. 121.
lukojń
50oraz marciniszek
51, Brunnowowie z powermenia
52, Felicja platerowa
53, podberescy z wieprz
54, dowgiałłowie
55, zalescy
56, kozakowscy z kuran
57,
50 kossakowscy z lukojń – Franciszek kossakowski, syn szymona kossakowskiego i józefy Górskiej. urodził się w 1812 roku. ożeniony z katarzyną o’Brien de lacy miał jednego syna – patrycego zmarłego w 1867 roku w wieku 17 lat. zob. s. k. kossakowski, Monografie, t. i, s. 259.
51 kossakowscy z marciniszek – Franciszek i jarosław, synowie ludwika kossakowskiego i urszuli dyrmont. Franciszek urodził się w 1838 roku. ożeniony z eleonorą kończa miał troje dzieci: zygmunta, paulinę i Helenę. dziedzic dóbr józefowskich w powiecie kowień- skim. zob. t. Żychliński, op. cit., R. 2, s. 121. jarosław kossakowski żył w latach 1842-1889.
kossakowski wziął udział w powstaniu styczniowym oraz pełnił funkcję adiutanta zygmunta sierakowskiego. skazany na karę śmierci, którą dzięki wpływom rodziny i królowej pruskiej złagodzono do 8 lat na wygnaniu. po powrocie osiadł w dobrach dziedzicznych marciniszki.
Żonaty z ludwiką woyniłłowicz, z którą doczekał się syna, michała. zob. e. kozłowski, Kos- sakowski Jarosław Michał, psB, t. XiV, s. 267.
52 Brunnowowie z powermenia, czyli stanisław Brunnow i jego żona eufrozyna kossakowska.
stanisław był dziecińcem powermenia, otrzymał je w spadku po swoim ojcu jakobie. zob.
G. manteuffel, O starodawnej szlachcie krzyżacko-rycerskiej na kresach inflanckich, lwów 1910, s. 20. stanisław miał syna, szymona, o którym mowa w dalszej części artykułu.
53 mowa tu o Felicji morykoni, która poślubiła wacława platera. Felicja była drugą córką józefa morykoni i konstancji szadurskiej. w spadku otrzymała dobra nidockie, które stały się wła- snością platerów. Felicja i wacław nie mieli dzieci. zob. t. Żychliński, Roczniki, R. 2, s. 226;
R. aftanazy, op. cit., s. 240.
54 majątek wieprze w powiecie wiłkomierskim nabył ksawery drucki podbereski, syn Hipolita.
ksawery urodził się w 1806 roku. ożeniony z anną Romer doczekał się jednego syna michała Bogdana alojzego urodzonego w 1834. na podstawie tych informacji można wnioskować, że na urodziny hrabiny aleksandry de laval kossakowskiej przybyła cała rodzina druckich podbereskich. zob. j. k. wilczyński, Herbarz starodawnej szlachty podług Heraldyków pol- skich z dopełnieniem do czasów obecnych, paryż 1860, s. 15.
55 stanisław kazimierz kossakowski w swoich wspomnieniach zamieszcza tylko informację, że dowgiałłowie przybyli z majątku siesiki. na podstawie tych informacji można wnioskować, że chodziło tu o stanisława Grzegorza dowgiałło i jego żonę idalię potocką. stanisław Grze- gorz dowgiałło urodził się w 1822 roku jako syn dominika dowgiałło i marii plater. zob.
j. k. wilczyński, op. cit., s. 42.
56 antoni i ignacy zalescy – synowie ignacego zaleskiego i konstancji zabiełło. antoni urodził się w 1827 roku. Był dwukrotnie żonaty z marią Gorską i z n. prozor (wdowa po jaczew- skim). właściciel dóbr kościuszyszek w powiecie trockim. ignacy natomiast był dziedzicem dóbr Żubieszek. Żonaty z anną z łopacińskich. zmarł w 1864 roku. zob. a. kosiński, Prze- wodnik Heraldyczny, t. iV, warszawa 1883, s. 575.
57 józef karol napoleon kozakowski, dziedzic dóbr kurany. syn józefa kozakowskiego, pod- czaszego wiłkomierskiego i majora wojsk litewskich. józef karol ożenił się z klementyną mo- rzycką. pełnił funkcję sędziego wiłkomierskiego. informacje na temat rodziny kozakowskich można odnaleźć w przypisie zamieszczonym przez stanisława kazimierza kossakowskiego.
zob. s. k. kossakowski, Monografie, t. ii, s. 312-313.
siesiccy z pienian
58, Ferdynand sawicki, karol koziełło
59. zdarzenie to dokład- nie opisał leon potocki w Kronice wiadomości krajowych zagranicznych
60. Była to wspaniała uroczystość, którą rozpoczęło nabożeństwo w miejscowym kościele, następnie wszyscy złożyli serdeczne życzenia hrabinie, po czym poproszono gości do stołu. nie obyło się również bez toastów, po których rozpoczęto bal
61.
opis balu jest bardzo obszerny. potocki szczególną uwagę zwraca głównie na moment rozpoczęcia przyjęcia:
Był czas, kiedy w tychże samych komnatach wyprawiano uczty i biesiady i zaczyna- no tańce od poloneza, dziś po upływie całego prawie stulecia, jeszcze polskim tańcem zaczynają bale62.
po polonezie nastąpił kontredans francuski, polka oraz mazur. artykuł potockiego kończy jakże trafne podsumowanie wszelkich uroczystości:
trzy dni zabaw! jakże to długie powiecie – przeminęły jednak w mgnieniu oka, jak myśl ulotna, jak sen znikomy, ale uprzejmość i gościnność z jakim przyjmowano każ- dego, długo będą przedmiotem wieczornych rozmów, a niejeden, przejeżdżając kiedy później koło wojtkuszek wspomni te chwile, w których tak dobrze się bawił i policzy je może do szczęśliwych w życiu!63.
w podsumowaniu tym potocki ponownie podkreśla gościnność hrabiego kossakowskiego oraz jego życzliwość dla gości.
w każde urodziny hrabiny kossakowskiej do wojtkuszek zjeżdżali goście. pod rokiem 1873 stanisław kazimierz wymienia towarzystwo, które uczestniczyło
58 Ferdynand dowmont siesicki urodził się w 1782 roku jako syn justyna siesickiego i teofilii Rudominówny dusiatskiej. dziedzic pienian, januszew i kowarsko. pełnił funkcję marszałka szlachty wiłkomierskiej oraz kuratora zakładów naukowych guberni kowieńskiej. dwukrot- nie żonaty: pierwszą żoną była maria kossakowska, córka leonarda kossakowskiego, drugą – Felicja wawrzecka, córka józefa wawrzeckiego. zob. t. Żychliński, op. cit., R. 11, poznań 1889, s. 214-215.
59 z informacji, które podaje Boniecki, można wnioskować, że stanisławowi kazimierzowi kossakowskiemu chodziło tu o karola koziełło, syna jana koziełły. karol ożeniony z teresą kościałkowską doczekał się siedmiorga dzieci: karola, ambrożego, aleksandra, Cezarego, Romana, ludwiki, justyny. Był dziedzicem antokola. można również wnioskować, że osobą, o której wspomina stanisław kazimierz jest syn karola, również karol. zob. a. Boniecki, op.
cit., t. Xii, s. 75.
60 Czasopismo wydawane w warszawie. w 1856 roku, w numerze 203, leon potocki zamieścił artykuł opisujący bal zorganizowany z okazji urodzin aleksandry de laval-kossakowskiej.
61 aRk, s. k. kossakowski, wspomnienia, t. i, s. 145-146.
62 ibidem.
63 ibidem, s. 148.
w uroczystościach: werejko, Bronisław pomarnacki
64, montwiłł
65, olszewski
66, ks. kurczyński, ks. szukszta, rodzina, przyjaciele oraz miejscowa ludność
67.
Ciekawym wydarzeniem w pałacu wojtkuskim były odwiedziny dwóch studen- tów politechniki w Rydze – stanisława Brunnowa
68oraz Bohdana sołtana
69. spędzali w wojtkuszkach lato, bawiąc i rozweselając całe towarzystwo. w swoim pamiętniku stanisław kazimierz wspomina ich toasty skierowane do rodziny gospodarzy:
Toasty Stanisława Brunnowa i Bohdana Sołtana, wygłoszone w Wojtkuszkach 19-go września 1880 roku.
wzniećmyż w sercach zapał Boski, Bo dziś Cioci kossakowskiej, wznosim zdrowie, więc panowie, idźcie za mną w ślad!
kto w swem sercu prawość nosi, ten jej dobroć wszędy głosi;
uwielbiana, szanowana, niechaj żyje nam!
Gościnnością nas obdarza, a więc zdrowie gospodarza, Gościom troski on zabiera, drzwi i serca nam otwiera;
64 Bronisław pomarnacki ożeniony z zakrzewską. posiadał majątek ziemski w powiecie wił- komierskim w krzczeniszkch. Był ziemianinem oraz kapitanem w armii cesarskiej. zob.
j. Ciechanowicz, op. cit., t. iV, s. 377; s. uruski, op. cit., t. XiV, warszawa 1917, s. 215.
65 stanisław kazimierz nie wymienia z imienia pana montwiłło. można przypuszczać, że był to stanisław maciej montwiłł urodzony w 1801 roku. syn andrzeja wilhelma. ożeniony z aleksandrą dowgiałłówną doczekał się sześciorga dzieci. mógł to być również któryś z jego synów: stanisław adam lub aleksander. zob. t. Żychliński, op. cit., R. 27, poznań 1905, s. 75.
66 olszewscy herbu ślepowron. protoplastą tego rodu był stanisław stefan olszewski, sędzia grodzki powiatu oszmiańskiego. w 1804 roku heroldia wileńska uznała olszewskich za ro- dowita szlachtę, wpisując ich do księgi szlachty guberni litewsko-wileńskiej. zob. j. Ciecha- nowicz, op. cit., t. iV, s. 269-270. w dalszej części wspomnień stanisław kazimierza kossa- kowskiego pojawia się piotr olszewski. na tej podstawie można wnioskować, że to właśnie on pojawił się na urodzinach hrabiny.
67 aRk, s. k. kossakowski, wspomnienia, t. ii, s. 493.
68 stanisław Brunnow – syn szymona Brunnow i jadwigi potockiej. jego dziadkami byli stani- sław Brunnow i eufrozyna kossakowska. stanisław był przodkiem antoniego kossakowskie- go, brata michała kossakowskiego [michał zakupił od michała skorulskiego wojtkuszki da- jąc początek linii wojtkuskiej]. stanisław Brunnow odziedziczył dobra rudawskie. ożeniony z janiną taubówną miał syna stanisława, zmarłego w wieku niemowlęcym oraz dwie córki:
janinę i irenę. zob. G. manteuffel, op. cit., s. 20.
69 Bohdan sołtan – syn stanisława i jego drugiej żony albertyny jundziłł. urodził się w 1861 roku. jego żoną została maria Franciszka sołtan. z małżeństwa tego narodziło się sześcioro dzieci. zob. t. Żychliński, op. cit., R. 2, s. 311; j. s. dunin-Borkowski, Rocznik szlachty pol- skiej, t. ii, lwów 1883, s. 673.
w naszej dłoni, puchar dzwoni dziś na jego cześć!
Gdy gościnność polska znana, i ogólnie szanowana
kto ją czuje i pojmuje, niechaj żyje nam!
Gdy więc sił nam dotąd starczy, wiwat, zarząd Gospodarczy, z gościnności z uprzejmości, słynny na wszech świat70.
w tym samym czasie w wojtkuszkach gośćmi hrabiny byli: józef karnicki
71, panowie plater
72i panny Hartingh
73, państwo lubienieccy
74, łubieńscy
75, kossakowscy z lukojń
76, piłsudzcy
77oraz pani de lacy z córką
78.
70 toasty wznoszone na cześć domowników: pierwszy na cześć hrabiny aleksandry de laval-kossa- kowskiej – matki autora pamiętnika, drugi na cześć stanisława kazimierza, trzeci na cześć maryli Chrapowickiej. zob. aRk, s. k. kossakowski, wspomnienia, t. i, s. 552-553.
71 józef karnicki żył w latach 1841-1914. urodził się jako syn jana i emilii karnickich. w 1882 roku mianowany wicedyrektorem departamentu ministerstwa sprawiedliwości w Rosji. senator cesar- stwa rosyjskiego. zob. z. dłużewska-kańska, Karnicki Józef, psB, t. Xii, s. 68.
72 jednym ze wspominanych platerów był Gustaw urodzony w 1841, dziedzic Bortkuszek. na urodzi- ny hrabiny kossakowskiej mógł przyjechać ze swoimi braćmi: adamem, jerzym i teodorem. zob.
t. Żychliński, op. cit., R. 3, poznań 1881, s. 205.
73 panny Hartingh – anatolia (żona Gustawa platera), Beatrycze, Berta, córki konstantego Hartingh’a i józefiny niesiołowskiej. zob. a. Boniecki, op. cit., t. Vii, warszawa 1904, s. 245.
74 stanisław kazimierz wspomina, że państwo lubienieccy przybyli na urodziny z ponar. właścicie- lem majątku był jan kanty ludwik tadeusz albin, urodzony w 1840 roku jako syn jakoba Hipolita i jadwigi ludwiki łempickiej. w 1871 roku ożenił się z eweliną Chrapowicką. miał z nią dwoje dzieci: marię i artura. zob. s. uruski, op. cit., t. iX, warszawa 1912, s. 162.
75 łubieńscy herbu pomian. Ród pochodzący z ziemi sieradzkiej. szczegółowy opis rodziny przed- stawił stanisław kazimierz kossakowski. zob. s. k. kossakowski, Monografie, t. ii, s. 62-82. kossa- kowski w pamiętniku wspomina państwa władysława i annę łubieńskich. u Bonieckiego można znaleźć informację, że władysław był dwukrotnie żonaty. pierwsza żona – Franciszka Ciechomska zmarła w 1859 roku, druga – anna trzebińska zmarła w 1906 roku. zob. a. Boniecki, op. cit., t. XVi, warszawa 1913, s. 67.
76 kossakowscy z lukojń – patrz przypis 50.
77 piłsudzcy z Czabiszek – konstanty piłsudski, syn stefana piłsudskiego i Romerówny. konstanty ożenił się eugenią olszewską, z którą miał córkę eugenię i dwóch synów: eugeniusza i Bohdana.
dziedzic dóbr Czabiszek, które leżały ok. 45 km od wojtkuszek. stanisław kazimierz kossakow- ski we wspomnieniach nie podaje skąd dokładnie przybyli państwo piłsudzcy, jednak na dalszych stronach pamiętnika wspomina on piłsudzkich z Czabiszek. dlatego też można wnioskować, że na urodziny hrabiny kossakowskiej przybyła właśnie ta rodzina. zob. s. uruski, op. cit., t. XiV, s. 15.
78 możliwe, że chodziło o żonę piotra o’Brien de lacy, ludwikę Ronikier i ich córkę julię. piotr był bratem katarzyny o’Brien de lacy, która poślubiła Franciszka kossakowskiego, dziedzica lukojń. zob. aRk, s. k. kossakowski, wspomnienia, t. i, s. 554.
ważnym wydarzeniem w życiu stanisława kazimierza kossakowskiego był ślub jego najstarszego syna józefa z marią Chodkiewicz
79, który odbył się w młynowie 20 iX 1891 roku
80. dwa tygodnie później nowożeńcy przyjechali do wojtkuszek.
na uroczystości weselne zaproszono „ze wszystkich niemal stron litwy i korony, krewnych, przyjaciół, sąsiadów i znajomych”
81. z tej okazji przystrojono pałac, a na głównym dziedzińcu zawieszono herby rodzinne oraz gości. towarzystwo przybyłe do wojtkuszek było ogromne: platerowie
82, Chrapowiccy
83, zalescy
84, karscy
85, Virjonowie z Rygi, sołtanowie
86, lubienieccy
87, przezdzieccy
88,
79 maria Chodkiewicz była córką jana karola Gustawa i oktawii Falkowskiej. zob. a. Boniecki, op. cit., t. iii, warszawa 1900, s. 29.
80 aRk, j. kossakowski, Rodzina Kossakowskich, s. 10.
81 aRk, s. k. kossakowski, wspomnienia, t. ii, s. 700.
82 platerowie z krasławia – maria Broel-plater (maria była córką edwarda jana Brole-platera i stefanii morkoni. po rodzicach odziedziczyła krasław) i jej mąż Gustaw krzysztof Broel- plater. natomiast Roman i Felicja to rodzeństwo Gustawa krzysztofa. zob. t. Żychliński, op.
cit., R. 3, s. 198, 201.
83 włodzimierz Chrapowicki, maria kossakowska i ich córka aleksandra. włodzimierz pełnił funkcję pułkownika generalnego sztabu wojsk rosyjskich. w 1881 roku poślubił marię kos- sakowską, córkę stanisława kazimierza kossakowskiego i jego pierwszej żony aleksandry Chodkiewicz. zob. a. kosiński, op. cit., cz. 4, s. 41. państwu Chrapowickim towarzyszyła również anulka Chodkiewicz, córka jana karola Gustawa Chodkiewicza i oktawii Falkow- skiej. zob. a. Boniecki, op. cit., t. iii, s. 29.
84 Gabriel i józefa zalescy z wielony. Gabriel był synem zenona zaleskiego i Gabrieli dąbro- wicz oraz bratem michaliny zaleskiej, drugiej żony stanisława kazimierza kossakowskiego.
Gabriel w 1881 roku poślubił józefę zaleską, córkę antoniego zaleskiego i marii Górskiej.
zob. a. kosiński, op. cit., cz. 4, s. 572-573.
85 karscy z włostowa. stanisław karski, kamerjunkier dworu cesarsko-rosyjskiego. w 1862 roku poślubił księżnę jadwigę Czetwertyńską, która urodziła mu dwóch synów: stanisława i włodzimierza oraz dwie córki: aleksandrę i marię. w 1890 roku zmarł stanisław karski pozostawiając żonę z dziećmi. dziedzicem stanisława był michał, drugi syn. można przy- puszczać, że na ślubie józefa kosakowskiego i marii Chodkiewicz pojawili się: włodzimierz, michał i maria. zob. a. Boniecki, op. cit., t. iX, s. 292.
86 Bohdan sułtan – patrz przypis 69.
87 na ślub przybył jan kanty lubieniecki z żoną eweliną Chrapowicką i córką marią.
88 konstanty przezdziecki urodził się w 1846 roku jako syn aleksandra przezdzieckiego i marii tyzenhauz. Był dziedzicem licznych dóbr: miołajowskich, Rakiszek i postaw oraz tyzenhau- zów w kurlandii. Razem z ojcem wydali dzieła długosza. ożeniony z elżbietą plater-zyberk pozostawił dwie córki i pięciu synów. zob. s. uruski, op. cit., t. XV, s. 36; a. kosiński, op. cit., t. iii, warszawa 1881, s. 414.
Radziwiłłowie
89, montwiłłowie
90, Czosnowscy
91, tyszkiewiczowie z waki
92, maria Brunnow
93, anastazy siemiński, ludwik karpiński
94, panny mazaraki
95, panna powicka, aleksander meysztowicz
96, kognowicki
97, Franciszek kończa
98,
89 Rodzinę Radziwiłłów z topian przedstawiam w przypisie 112.
90 aleksander montwiłł urodzony w 1845 roku. syn stanisława i dowgiałłówny. aleksander pełnił funkcję marszałka szlachty i sędziego honorowego wiłkomierskiego. po ojcu odziedzi- czył antokol i wierszkajń. ożeniony z wandą Brochocką doczekał się dwóch synów: stani- sława i władysława oraz trzech córek: aleksandry, marii i aliny. montwiłłowie stale przeby- wali w wojtkuszkach i byli bliskimi znajomymi kossakowskich. zob. t. Żychliński, op. cit., R. 27, s. 75; z. kossakowska-szanajca, op. cit., s. 111-112.
91 Czosnowscy herbu kolumna – ród wywodził się z Czosnowa w powiecie warszawskim. jedna gałąź Czosnowskich otrzymała w 1887 roku tytuł hrabiowski od króla włoch. zob. a. Bo- niecki, op. cit., t. iV, warszawa 1901, s. 21-29. w dalszej części pamiętnika stanisława kazi- mierza kossakowskiego pojawia się piotr Czosnowski. można wnioskować, że to właśnie on pojawił się na weselu u hrabiów kossakowskich.
92 stanisław kazimierz kossakowski wspomina trzech młodych tyszkiewiczów. waka należa- ła do jana józefa tyszkiewicza, młodszego syna założyciela majątku, jana witolda emanuela i izabeli Hortensji tyszkiewicz. jan józef (1867-1903) miał starszego brata michała (1860-1938).
Byli to jedyni synowie jana witolda i izabeli. małżonkowie doczekali się jeszcze trzech córek:
krystyny, joanny i marii. zob. l. narkowicz, Tyszkiewiczowie z Waki, warszawa 2012, s. 32-33.
stanisław kazimierz kossakowskich nie wymienia tyszkiewiczów z imion, dlatego też ciężko jest ustalić kim jest trzeci młody tyszkiewicz z waki. można jedynie wnioskować, że na wesele do wojtkuszek przybyło dwóch młodych tyszkiewiczów, którym mogła towarzyszyć siostra.
93 maria Brunnow – córka szymona Brunnow i jadwigi potockiej, wnuczka eufrozyny kossakow- skiej. jej bratem był stanisław Brunnow. zob. a. Boniecki, op. cit., t. ii, warszawa 1900, s. 159.
94 można przypuszczać, że chodziło o ludwika karpińskiego herbu korab, syna jana karpiń- skiego i Franciszki jasieńskiej. mieszkali w powiecie mławskim. zob. s. uruski, op. cit., t. Vi, warszawa 1909, s. 220.
95 mazaraki herbu newlin. informacje na temat rodziny podaje seweryn uruski. zob. s. uru- ski, op. cit., t. X, warszawa 1913, s. 278-279.
96 aleksander meysztowicz (1864-1943) – urodził się jako syn edwarda meysztowicza i marii z szyrynów. Członek Rosyjskiej Rady państwa, minister sprawiedliwości Rzeczpospolitej, dzia- łacz społeczny i polityczny. w 1892 roku ożenił się z zofią kossakowską, córką stanisława ka- zimierza kossakowskiego. zob. j. molenda, Meysztowicz Aleksander, psB, t. XX, s. 486-489.
97 kognowicki herbu dąbrowa. Ród osiadł w powiecie kowieńskim. ich majątkiem rodowym był łanczanów. zob. a. Boniecki, Herbarz, t. X, s. 314. w herbarzu seweryna uruskiego możemy zna- leźć informację, że rodzina ta miała korzenie włoskie. zob. s. uruski, Rodzina, op. cit., t. Vii, s. 92.
98 mowa tu o Franciszku kończa i jego żonie marii monkiewiczównie. małżeństwo mieszkało w łu- koniach. stanisław kazimierz kossakowski pod rokiem 1891 nie wymienia kończów z imion. in- formacje na ich temat odnajdujemy dopiero pod rokiem 1897, kiedy kossakowski pisze o spotka- niach z Franciszkami kończa z łukoń. dzięki tym informacjom możemy stwierdzić, że chodziło o Franciszka i marię kończa. zob. a. Boniecki, op. cit., t. Xi, warszawa 1907, s. 62.
tański
99, dominik dowgiałło z ojcem
100, Żyliński
101, Bartoszewski
102, kupść
103, piotr kazakowski
104, wańkowicz
105, Gogel oraz liczni sąsiedzi
106. wszystkich go- ści – około 197 osób – zaproszono na uroczysty obiad do sali jadalnej. stoły usta- wiono w formie podkowy, przyozdabiając je świeżymi kwiatami ułożonymi kolory- stycznie, tak aby przedstawiały herby rodzin: kossakowskich i Chodkiewiczów
107. poczęstunek dla gości trwał do północy. następnie „tony uroczego walca zachęciły młodzież do tańca. […] przeszło 18 par puściło się ochoczo w tany, które z małemi przerwami, przeznaczonemi na odpoczynek i pokrzepienie sił tancerzy, trwały do 8-ej z rana”
108. Całe towarzystwo wyjechało z wojtkuszek w czwartek dziękując hrabiemu za miłe i serdeczne przyjęcie
109.
Hucznie świętowano również nowy Rok. z tej okazji zorganizowano w wojtkuszkach uroczysty obiad i tańce. z zaproszonych gości można wymienić:
99 Herbarze niewiele mówią o rodzinie tańskich. u Ciechanowicza możemy odnaleźć pewne infor- macje dotycząc rodziny. Ciechanowicz wspomina, że była to rodzina herbu nałęcz zamieszkują- ca województwo trockie. można również przypuszczać, że na wesele przybył pan lucjan tański, o którym jest mowa w dalszej części artykułu. zob. j. Ciechanowicz, op. cit., t. V, s. 226-227.
100 dominik dowgiałło na wesele przyjechał z ojcem stanisławem (o stanisławie dowgiałło – patrz przypis 55). dominik dowgiałło urodził się w 1867 roku. w 1893 roku poślubił annę Chodkiewi- czównę, z którą doczekał się czterech synów. dziedzic siesik. zob. a. Boniecki, op. cit., t. iV, s. 395.
101 seweryn uruski uważa, że Żyliński początkowo był przydomkiem nazwiska mordas, z cza- sem przydomek ten stał się nazwiskiem szlachciców litewskich. Ród ten zamieszkiwał tere- ny guberni kowieńskiej. zob. s. uruski, op. cit., t. Xi, warszawa 1914, s. 261.
102 Bartoszewscy według Bonieckiego występują w ziemi chełmskiej, w powiecie kościańskim oraz na litwie w powiecie wiłkomierskim. jako przedstawiciela szlachty litewskiej wymienia jana, miecznika, rotmistrza i sędziego kapturowego powiatu wiłkomierskiego. można przy- puszczać, że potomkowie jana wzięli udział w uroczystościach weselnych w wojtkuszkach.
zob. a. Boniecki, op. cit., t. i, warszawa 1899, s. 122-123.
103 na ślubie mogło być dwóch przedstawicieli tego rodu. pierwszy to mirosław, dziedzic sko- czu, drugi to jego brat, medard, pan na koncepcie. obaj byli synami nikodema, marszałka wiłkomierskiego. zob. a. Boniecki, op. cit., t. Xiii, s. 200.
104 piotr kozakowski, syn karola napoleona i klementyny morzyckiej. urodził się w 1848 roku.
po ojcu odziedziczył kurany. mianowany sędzią powiatu wiłkomierskiego. ożeniony z apo- lonią lisiecką. zob. a. Boniecki, op. cit., t. Xii, s. 43-44; s. uruski, op. cit., t. Vii, warszawa 1910, s. 859.
105 wańkowicz herbu lis. Rodzina szlachecka pochodząca z litwy. swoje dobra posiadali w województwach: nowogrodzkim i mińskim. zob. Herbarz Polski Kaspra Niesieckiego S. J.
Powiększony dodatkami z późniejszych autorów, rękopismów, dowodów urzędowych, red. j. n.
Bobrowicz, t. iX, lipsk 1842, s. 224-226.
106 aRk, s. k. kossakowski, wspomnienia, t. ii, s. 701.
107 ibidem.
108 ibidem, s. 702.
109 ibidem, s. 703.
łempickich
110, meysztowiczów
111, Radziwiłłów z towian
112, urbanowiczów
113, kontowtów
114, Chodkiewiczów z młynowa
115, aleksandrę plater i alunię
116, stry-
110 Chodzi tu o aleksandrę kossakowską, córkę stanisława kazimierza kossakowskiego i alek- sandry karoliny Chodkiewicz. w 1886 roku poślubiła w warszawie władysława łempickie- go. zob. a. Boniecki, op. cit., t. Xi, s. 295-296.
111 mowa tu o zofii pelagii kossakowskiej, córce stanisława kazimierza kossakowskiego i aleksandry karoliny Chodkiewicz. w 1892 roku poślubiła aleksandra meysztowicza, dziedzica pojości. zob. ibidem.
112 w tym czasie właścicielem towian był karol wilhelm Radziwiłł, syn konstantego Radzi- wiłła, szambelana dworu rosyjskiego. zob. t. zielińska, Poczet polskich rodów arystokratycz- nych, warszawa 1997, s. 330. karol ożeniony z jadwigą platerową miał dwie córki – marię i taidę oraz dwóch synów – konstantego i janusza. zob. s. uruski, op. cit., t. XV, s. 150.
113 możliwie że chodziło o doktora urbanowicza i jego żonę. krótką informację na ich temat zamieszcza jan eustachy kossakowski w swoich pamiętnikach: „z innych gości wymienię lekarzy z wiłkomierza. a więc przede wszystkim dr urbanowicz – człowiek lat około sie- demdziesięciu z piękną siwą brodą, rozczesaną na dwie strony i sięgającą poniżej pasa. nosił on wielki sygnet na kciuku lewej ręki, miał bardzo długie palce i paznokcie, nosił w kami- zelce złoty zegar na olbrzymiej złotej dewizce i był jednym z nielicznych w Rosji lekarzy, posiadających wówczas tytuł doktora medycyny. doktor urbanowicz przyjeżdżał zawsze z żoną – kobietą niską, bardzo grubą, w wieku około lat sześćdziesięciu. włosy miała zu- pełnie białe, lecz bardzo bujne i czesała się z wielkim kokiem sterczącym w górę prawie pionowo. twarz miała zwłaszcza na policzkach nastrzykaną siatką sinych żyłek, co z daleka sprawiło wrażenie rumieńców. pani doktorowa była bardzo wesoła, stale się śmiała, nigdy nie obrażała, mimo że nasza młodzież, a szczególnie mój brat michał bardzo często robili jej kawały. zawsze każdy żart brała na wesoło, czuła się wśród młodzieży doskonale, to też wszyscy ją bardzo lubili, a ona też się dobrze w wojtkuszkach czuła” – aRk, jan eustachy kossakowski, notatki z lat dziecięcych, s. 78-79.
114 kontowtowie pochodzili ze Żmudzi. na bal z okazji nowego roku zapewne przybyli po- tomkowie jakuba kontowa, który w 1764 roku w powicie wiłkomierskim podpisał elekcję stanisława augusta poniatowskiego. zob. a. Boniecki, op. cit., t. Xi, s. 108. w dalszej części wspomnień stanisława kazimierza kossakowskiego pojawia się mieczysław kontowt. moż- na wnioskować, że to właśnie on przybył w nowy Rok do wojtkuszek.
115 młynowo zamieszkiwało wówczas dwóch braci – jan karol (przez stanisława kazimierza kossakowskiego nazywany karolem) oraz mieczysław. Byli oni synami władysława Hiero- nima i juli ledóchowskiej. jan karol żył w latach 1876-1916, a mieczysław w latach 1876- 1933. zob. t. zielińska, op. cit., s. 61.
116 pani plater, czyli aleksandra kossakowska (1831-1901), siostra stanisława kazimierza, żona zygmunta Broel platera. aleksandra urodziła się jako córka stanisława szczęsnego kossa- kowskiego i aleksandry de laval. zob. s. k. kossakowski, Monografie, t. i, s. 254 (przypis 3).
alunia była córką Fanny st. Clair, kuzynki stanisława kazimierza kossakowskiego.
jenkę Franciszkową
117, stanisława piotucha
118, stanisława michałowskiego
119, lucjana tańskiego
120oraz okolicznych sąsiadów
121.
Bal rozpoczęto o dwunastej. towarzystwo udało się najpierw do kaplicy pa- łacowej na nabożeństwo, by następnie powrócić do pałacu i rozpocząć tańce.
specjalnie na tę okazję sprowadzono muzykantów z wilna, którzy przygrywali aż do piątej rano. w czasie balu podano kolację o trzeciej, a podkórek o piątej.
wszyscy zebrani goście byli poprzebierani w kostiumy: stanisław kossakowski – syn stanisława kazimierza - odgrywał rolę muszkietera, edmund st. Clair przebrał się za szkota. w trakcie balu wystawiono również przedstawienie pt. Bednarze, po czym powrócono do tańca i zabaw, które trwały przez następne piętnaście dni.
Całe towarzystwo zebrało się ponownie na zapusty, a ostatnie trzy dni karnawału upłynęły na dobrej zabawie i tańcu
122. do gości, którzy bawili w wojtkuszkach dołączyli: hrabina platerowa z córką
123, powiccy
124, Henryk plater
125, wiktor kossakowski
126oraz najbliżsi sąsiedzi
127.
w święto trzech króli zorganizowano w wojtkuszkach przedstawienie,
117 katarzyna o’Brien de lacy, żona Franciszka kossakowskiego, dziedzica lukojń – patrz przypis 47.
118 w herbarzu Bonieckiego można odnaleźć rodzinę kublickich-piottuchów, zamieszkałą również w powiecie wiłkomierskim. stanisław piotuch urodził się w 1844 roku jako syn justyna józefa i konstancji Broel-plater. w 1863 roku zesłany na sybir. po rodzicach odzie- dziczył powieryncie. zob. a. Boniecki, op. cit., t. Xiii, s. 74.
119 michałowscy – rodzina licznie rozgałęziona na litwie. zamieszkiwała głównie powiat wi- leński i okolice. zob. j. Ciechanowicz, op. cit., t. iV, s. 158-160.
120 Herbarze niewiele mówią o rodzinie tańskich. u Ciechanowicza możemy odnaleźć pewne informacje, ale nie znajdziemy imienia lucjan. Ciechanowicz wspomina, że była to rodzina herbu nałęcz zamieszkująca województwo trockie. zob. ibidem, t. V, s. 226-227.
121 aRk, s. k. kossakowski, wspomnienia, t. ii, s. 752-753.
122 ibidem, s. 753.
123 na podstawie informacji zamieszczonych przez stanisława kazimierza można wnioskować, że chodzi tu o żonę Gustawa platera, anatolię de Hartingh (przez teodora Żychlińskie- go nazywana natalią). Byli oni właścicielami pobliskiego majątku Bortkuszki (platerowo).
z małżeństwa tego urodziły się trzy córki: alina, stefania, emilia. stanisław kazimierz nie wymienia z imienia córki hrabiostwa, która towarzyszyła matce podczas balu noworoczne- go. zob. t. Żychliński, op. cit., R. 3, s. 205.
124 powiccy herbu Radwan zamieszkiwali tereny w powiecie wileńskim. zob. j. Ciechanowicz, op. cit., t. iV, s. 390.
125 w tym czasie do wojtkuszek mogło zjechać dwóch platerów o tym samym imieniu – ojciec lub syn. Henryk plater urodził się w 1811 roku jako syn michała platera, wicegubernatora wileńskiego. w 1839 roku poślubił adelajdę keller która urodziła mu syna, również Henry- ka. jako, że świętowano nowy Rok w 1898 roku, można wnioskować, że do kossakowskich przyjechał właśnie syn Henryka platera. zob. t. Żychliński, op. cit., R. 3, s. 207.
126 stanisław kazimierz kossakowski nie wspomina skąd przybył wiktor. można przypuszczać, że chodziło tu o wiktora kossakowskiego syna adama wiktora i ewy Żelichowskiej. po ro- dzicach wiktor odziedziczył dobra: korcz, kulw, jamortyszki w powiecie kowieńskim. zob.
a. Boniecki, op. cit., t. Xi, s. 309.
127 aRk, s. k. kossakowski, wspomnienia, t. ii, s. 752-753.
w którym udział wzięli domownicy i ich przyjaciele
128. po zakończonych balach towarzystwo wojtkuskie rozjechało się do domów. na każdy nowy Rok, karnawał i święto trzech króli do pałacu zjeżdżali liczni goście by razem, we wspólnym gronie świętować.
z przyjaciółmi i rodziną nie spotykano się jedynie w święta i szczególne oka- zje. Bliscy znajomi zjeżdżali do wojtkuszek z chwilą gdy rodzina przyjeżdżała do pałacu. wtedy w rodzinnym gronie toczyło się życie codzienne – wspólne posiłki, dyskusje oraz wspólne zabawy.
znanych jest kilka rozrywek z czasów dziecinnych stanisława kazimierza.
wspomina on je w swoich pamiętnikach: „jeździliśmy konno, polowaliśmy z chartami, lub też powoziliśmy saneczkami; ja miałem kasztanowatego kucyka, na- zwiskiem waśka; staś [stanisław kozakowski – przyjaciel stanisława kazimierza]
pstrokatego konika”
129. kiedy grono znajomych się powiększało, organizowano wówczas ciekawe zabawy.
najbardziej cenioną rozrywką były turnieje. domownicy oraz goście przebrani za średniowiecznych rycerzy z długimi płaszczami, siedząc na koniach, bawili się kto kogo pierwszego zrzuci na ziemię
130. tak jak każda zabawa, „następstwem tej rycerskiej zabawki były guzy na całym ciele”
131.
wydarzeniem dość istotnym w życiu hrabiego stanisława kazimierza było sprowadzenie do pałacu w wojtkuszkach aparatu fotograficznego
132. w XiX wie- ku nastąpił rozwój fotografii na kresach wschodnich. aparat fotograficzny po- siadały niektóre rodziny szlacheckie, ale nie udało im się dokonać tego co uczynił stanisław kazimierz kossakowski. Fotografia pasjonowała go od czasów dzieciń- stwa, kiedy razem z rodzicami podróżował po europie i odwiedzał różne praco-
128 „przed samym obiadem królewska para otoczona dworem zasiadła na wspaniałym tronie, urządzonym na bilardzie w gabinecie. tron był przybrany tureckimi szatami, dywanami po purpurowych schodach ich królewskie moście zajęły miejsce na złoconych fotelach. u stóp ich zasiadła wielka ochmistrzyni dworu córka moja Gabryelka, dwie panny honorowe: pela st. Clair i panna Helena wiśniewska i paź – mój syn stasiek potem drzwi od salonu zosta- ły narozcież otworzone, a wszyscy obecni z mistrzem ceremonii ks. karolem Radziwiłłem i wielkim podczaszym koronnym którą to godność ja pełniłem! na czele zostali przepusz- czeni do złożenia dworskich ukłonów królewskiej parze. potem miały miejsca mowy tono- we, a wreszcie przy dźwiękach marsza dwór odprawił paradne wejście do sali jadalnej. kró- lestwo zajęli pierwsze miejsce. podczas obiadu nadeszły telegramy do króla migdałowego i królowej makagigi z koryntu od wiernych poddanych rodzynków, z pekinu od mandary- nek i t.d. i t.d. […] król raczył uprzejmie wygłosić mowę dla gospodarza i gospodyni domu.
następnie tańce przeplatane dwoma kolacyami i przekąskami trwały do białego dnia do godz. 8-ej 3 kontredanse, 2 mazury, przeplatane walcami, jednym oberkiem i sir – Roger de Cverley polką z figurami galopem. […] nazajutrz nastąpiły ogólne fotografie”. zob. ibidem.
129 ibidem, t. i, s. 92.
130 ibidem.
131 ibidem.
132 ibidem, t. ii, s.722.
wanie fotograficzne. po nabyciu aparatu fotograficznego w dość krótkim czasie stworzył w wojtkuszkach prawdziwe studio fotograficzne. tym samym rozrywka przerodziła się w pasję. nadwornym fotografem mianowano pana krajewskiego.
Fotografia wojtkuska była znana zarówno na litwie jak i w polsce
133. zdjęcia wy- konane przez hrabiego kossakowskiego i krajewskiego zdobywały nagrody i wy- różnienia na ogólnokrajowych wystawach
134.
Ciekawy wydaje się opis samego fotografowania, o którym wspomina jan eustachy, syn stanisława kazimierza:
Bardzo też często domownicy, jak i przygodni goście przebierali się z powodów rozmaitych okazji, a czasem i bez okazji, ot, tak sobie, a nawet tylko dla wykona- nia grupowych zdjęć fotograficznych. […] Fotografie wojtkuskie produkowane były w olbrzymich ilościach, naklejane na specjalne tektury – obramowane złotym szlakiem z wytłaczanym złotymi literami napisem „wojtkuszki”. […] każdy z gości, figurujący na zdjęciu, otrzymywał w darze całe cykle zdjęć z jego pobytu w wojtkuszkach. […]
Fotografie robione były zawsze olbrzymim staroświeckim aparatem z harmonijką, z gruszką gumową naciskaną i uruchamianą mechanizmem pneumatycznym spust mi- gawki. Fotografujący nakrywał aparat i swą głowę czarną płachtą, ustawiał grupę na matówce – trwało to zawsze bardzo długo i pozowanie wszystkich nużyło. wieczorem zdjęcia robiło się przy świetle wybuchu magnezji rozsypanej na talerz i zapalanej – a wyrazy twarzy fotografowanych były zawsze niesamowite135.
wyjątkową tradycją, formą spędzania letniego czasu wolnego, w które anga- żowała się rodzina i goście przebywający w wojtkuszkach, było robienie galaretki porzeczkowej. pracę tę, która przeważnie trwała cały dzień nadzorowała matka jana eustachego
136. w pierwszej kolejności udawano się do ogrodów i zbierano porzeczki, po czym przynoszono je do domu – do sali stołowej albo na werandę.
kiedy każdy nazbierał już pełen kosz porzeczek, przystępowano do oczyszczania owoców. do tego celu wykorzystywano widelce, które potem służyły do zgniatania porzeczek. kolejną czynność wykonywano na dwa sposoby. pierwszy – zgniecio- ne owoce przerzucano na ogromne sito i ponownie je przeciskano, tak by pestki
133 Grafų Kosakovskių, s. 135.
134 „w fotografiach hrabiego nie należy doszukiwać się profesjonalizmu czy dowodów wyrafi- nowanego smaku. wyrażają one raczej pracę zapalonego fotografa amatorskiego, którą wła- ściciel dworu w wojtkuszkach zajmował się w czasie wolnym, aby zadośćuczynić ciekawości albo sprawić sobie przyjemność. inna rzecz – na kilku z nich (szczególnie w przypadku pejzaży) dało się dostrzec talent artystyczny, doceniony kilkoma nagrodami na lokalnych i międzynarodowych wystawach”. zob. ibidem, s. 136.
135 aRk, j. e. kossakowski, notatki, s. 96-97.
136 matką jana eustachego kossakowskiego była zofia Bover de saint-Clair. zob. aRk, j. kos- sakowski, Rodzina Kossakowskich, s. 10.
i skórka nie dostały się do miąższu. drugim sposobem było zebranie wszystkich zgniecionych porzeczek do worków płóciennych, po czym wyciskano je do wiel- kich miednic. dzięki temu uzyskany sok nie zawierał pestek ani skórek. następnie dodawano do soku cukier i mieszano przez kilka godzin by uzyskać jednolitą, gładką konsystencję. po dokładnym wymieszaniu, przelewano galaretkę do ma- łych szklanych miseczek i wystawiano je na słońce w celu stężenia. następowało to przeważnie w przeciągu dwóch, trzech dni jeżeli pogoda była słoneczna, a jeżeli tego słońca nie było, wówczas galaretka pozostawała jedynie sokiem. Co ważne galaretka ta nie zawierała żelatyny i nie była gotowana. kiedy galaretka pod wpły- wem słońca stężała, miseczki owijano w papier woskowy i zawiązywano sznur- kiem. tak przygotowane przetwory zanoszono do spiżarni płacowej
137.
do codziennych rozrywek w wojtkuszkach należała również jazda konna.
jeżdżono wówczas po okolicznych lasach i łąkach. kiedy grono domowników po- większało się, wtedy korzystano z licznych powozów, bryczek, karet i kabrioletów.
w wojtkuskiej powozowni było ich dużo – od tych najstarszych do najnowocze- śniejszych. kiedy chciano jedynie się przewietrzyć, korzystano wtedy z tzw. linijek dużych i małych
138.Była to idealna rozrywka dla dzieci, które przy każdej wolej chwili korzystały z linijek do zabawy. Grono osób starszych do przejażdżek wykorzystywało bryczki, powoziki, landa, do których przeważnie zaprzęgano kucyki. towarzyszyła im rów- nież młodzież, która jechała wierzchem – na koniach lub kucykach
139.
do ciekawych rozrywek należało również tzw. szczepienie ospy. zabawa polegała przeważnie na wyborze młodej panny, która musiała delikatnie odsłonić swoje ramię.
oczy tej panny zasłaniano chustą. wtedy na jej ramieniu malowano wodnymi farbami oczy, nos i usta, a następnie bandażowało się rękę tak, „że pozostawiano w obramowa- niu bandaży wymalowaną twarz, a rękę przybandażowywało się do tułowia. zabawa ta wywoływała powszechne zadowolenie i uśmiech na każdej twarzy”
140.
ostatnią rozrywką, o której wspomina jan eustachy, jest jazda na rowerze:
jeszcze jedną, już moją osobistą, rozrywką było jeżdżenie na rowerze, którego nigdy nie posiadałem. udawało mi się jednak od czasu do czasu wypożyczyć rower od leśni-
137 aRk, j. e. kossakowski, notatki, s. 92-93.
138 „duża linijka był to niezwykły dosyć pojazd, niski, w którym po 10-15 osób siadało plecami do siebie na dwóch ławach z oparciem pod nogi. z przodu był kozioł, na którym były dwa miejsca poza furmanem i na końcu linijki było jeszcze miejsce na 2-3 osoby, siedzące tyłem do furmana. drugim pojazdem była mała linijka – po prostu podłużna, wyściełana deska na czterech kołach, na której parę osób siadało okrakiem, jedna za drugą i trzymając się jedni za drugich jechali, a osoba na przedzie powoziła” – ibidem, s. 93-94.
139 ibidem.
140 ibidem, s. 95-96.
czego, pana starowicza. wówczas z niezwykłą radością objeżdżałem bardziej twarde dróżki grodu, bo podjazd był tak wysypany piaskiem i żwirem, że nie było mowy o tym, by tamtędy rower mógł przejechać141.
jan eustachy wspomina jeszcze inne rozrywki wojtkuskiego pałacu: przedsta- wienia teatralne, grę o nazwie dżenkins, ciągnięcie za nogę, jak również gry na świeżym powietrzu: krokieta, serso oraz palanta
142.
kossakowscy byli powszechnie znani ze swej gościnności. każdy kto zawitał do pałacu wojtkuskiego mógł liczyć na serdeczne przyjęcie. należy zaznaczyć, że dominującą warstwą społeczną, która odwiedzała pałac wojtkuski byli za- możni ziemianie, okoliczni urzędnicy, a nawet zagraniczna arystokracja. dzięki swojej uprzejmości, przyjaznej atmosferze goście, którzy odwiedzali hrabiów kossakowskich mogli poczuć się jak członkowie rodziny. moim zamiarem nie było porównywanie wojtkuszek do innych majątków ziemskich na kresach, ale pokazanie codzienności dworu, do której zaliczyć można odwiedziny bliskich, przyjaciół, nieustannie towarzyszących rodzinie oraz niecodzienności – chwil wy- jątkowych, ważnych dla rodziny, świąt, ślubów, urodzin, czy imienin. natomiast gry i zabawy organizowane dla umilenia czasu pozwalały jeszcze bardziej zacieśnić więzy pomiędzy rodziną a odwiedzającymi.
141 ibidem, s. 96.
142 ibidem, s. 124-125.
