T om (V olum e) X X V III — 1958 Z e szy t (F ascicu le) 3 Kraików 1959
CZESŁAW PESZAT, MARIA MOROZ-KOPCZYNSKA
O WYKSZTAŁCENIU LITOLOGICZNYM WAPIENI GÓRNO JURA J SKICH NA POŁUDNIE OD CHĘCIN
(Tabl. XLV — XLVI i 1 fig.)
The lithological depelopment of the U pper Jurassic limestones south of Chęciny (the Holy Cross Mountains)
(Pi. XLV — XLVI and 1 fig.) ‘
i
S t r e s z c z e n i e . Autorzy podają w y n k i badań nad utworami górnojurąjski- mi terenu położonego na południe od stacji kolejowej Chęciny. W pracy podano opisy litologiczne serii zawartej pom :ędzv kelow ejem a k !merydem, N ajwiększe boga. two typów strukturalnych wapiani obserwuje się w obrębie astartu i kim e- rydu. Zwigzane jest to ze z m i a n a m i p alergsograficznvm i, które doprowadziły do spłycenia zbiornika s e d y m e n t a c y j n e g o , w k t ó r y m burzliwe i ciepłe morze osadzało serie wapieni detry tycznych oraz oolitowvcvi. Charakterystycznymi utworami astar
tu są w apienie rafowe, których nie obserwuje się w obrębie innych pięter. Zmiany w zawartości m ateriału terrygenicznego jak również chemizm poszczególnych typów litologicznych scharakteryzowano analizam i chemicznymi.
W STĘP
Południow e obrzeżenie Gór Św iętokrzyskich zbudowane jest z u tw o rów m ezozoicznych, z których ważną rolę odgryw a formacja jurajska.
D o szczególnie interesujących należą tutaj w yższe ogniw a jury, które począwszy od kelow eju rozw inięte są w postaci skał w apnistych. Znacz
n e zróżnicowanie litologiczne w obrębie poszczególnych pięter czy na
w et poziom ów podkreśla fakt, że sedym entacja na tym teren ie nie była spokojna. Bogactw o typów litologicznych w apieni jak rów nież ich zm ien
ność w profilu pionow ym skłoniło autorów do zaznajomienia się z tym i utw oram i bardziej szczegółowo. Badania przeprowadzono na terenie roz
ciągającym się na południe od stacji kolejow ej Chęciny. Od północnego zachodu teren ograniczony jest torem kolejow ym linii K raków — K ielce, od zachodu doliną rzeki N idy, od południa zaś m iejscow ościam i Sobków
— Wierzbica (fig. 1).
D zięki licznym odsłonięciom oraz dogodnym warunkom tektonicznym na badanym terenie można prześledzić prawie p ełn y profil górnej jury do kim erydu włącznie. U m ożliw iło to pobranie prób z całej odsłania
jącej się serii, badania zaś petrograficzno-chem iczne pozw oliły na w y -
! - ■ — ■ ■ i
Fig. 1. Sakic geologiczny terenu położnego na południe od stacji kolejowej Chę
ciny. 1 — wapień m uszlowy; 2 — kajper dolny; 3 — kajper górny; 4 — bat; 5 — kelowej; 6 — oksford; 7 — raurak; 8 — astart; 9 — kimeryd; 10 — kreda; 11 — czwartorzęd; 12 — uskok; 13 — grarv.ce stwierdzone; 14 — granice prawdopodobne;
15 — biegi i upady
Fig. 1. Geological map of the area south of railroad station Chęciny. 1 — M uschel
kalk; 2 — Lower Keuper; 3 — Upper Keuper; 4 — Batonian; 5 — Callovian; 6 — Oxfordian; 7 — Rauracian; 8 — Astartian 9 — Kimmeridgian; 10 — Jurassic;
11 — Quaternary; 12 — fault; 13 — boundaries stated; 14 — boundaries probable;
15 — dip and streak
dzielenie rozm aitych typów w apieni o różnych strukturach i składzie chem icznym . Uzyskane w yn ik i z badań terenow ych i laboratoryjnych pozwalają w yciągnąć w nioski natury sedym entacyjnej i paleogeagraficz- nej, a także określić zależnie od zmian litologicznych przem ysłow e zna
czenie wapieni.
D ziękujem y serdecznie prof. drow i M. K a m i e ń s k i e m u za w ska
zanie tem atu, cenne uw agi w czasie jego realizacji i życzliw e przejrze
nie rękopisu.
STRATYGRAFIA
U tw ory jurajskie południow ego obrzeżenia Gór Św iętokrzyskich były przedm iotem zainteresow ania szeregu badaczy. Z w ażniejszych należy t.u w ym ienić P u s c h a , Z e j s z n e r a , S i e m i r a d z k i e g o , L e w i ń s k i e g o , C z a r n o c k i e g o oraz S w i d z i ń s k i e g o . Prace d aw niejszych badaczy m iały charakter przyczynkow y, b yły to jed ynie luźne obserw acje dotyczące poszczególnych odsłonięć, w zględnie profili często błędnie interpretow anych. Do now szych prac n ależy zaliczyć cenne w y niki badań J. L e w i ń s k i e g o (1912), który opisał p rofile z przekopów kolejow ych w okolicy Chęcin oraz przy linii K ielce — Częstochowa. Z po
w yższych profilów zebrał on i oznaczył bogatą faunę, która um ożliw iła w yd zielenie w obrębie jury badanych obszarów szeregu poziomów. Oprócz pierw szej szczegółow ej stratygrafii, podaje J. L e w i ń s k i rów nież w a
runki pow stawania poszczególnych odm ian w apieni, w przypadku zaś kelow eju zastanaw ia się nad pochodzeniem m ateriału terrygenicznego.
J. C z a r n o c k i (1926, 1927, 1932) w sw oich pracach opiera się za
sadniczo na podziałach dokonanych przez J. L e w i ń s k i e g o , w prow a
dzając jednak w obrębie poszczególnych pięter szereg bardziej szczegó
łow ych rozgraniczeń. Najnowszą pracę dotyczącą interesującego rejonu stanowią w yn ik i badań H. S w i d z i ń s k i e g o (1931). Autor pow yższy zajm uje się zasadniczo obszarem położonym m iędzy M ałogoszczą a Czar
ną Nidą, z terenu zaś przez nas opracow yw anego podaje profile dwóch wzgórz, a m ianow icie Sc koi owa i Sobkowa. H. S w i d z i ń s k i zwraca w sw ojej pracy uw agę na n ie ustalony jeszcze podział na poziom y, a na
w et piętra w obrębie górnej jury. Przyczynę tego w idzi w dużej różno
rodności facji zazębiających się ze sobą. Autor ten przeprowadza dysk u
sję na tem at podziału górnej jury, przyjm ując ostatecznie podział Lappa- renta zastosow any u nas po raz pierw szy przez J. L e w i ń s k i e g o .
H. S w i d z i ń s k i (1931) w pracy dotyczącej terenów przyległych i częściowo interesującego nas obszaru wyróżnia w obrębie jury nastę
pujące piętra:
K elow ej — jest to seria w apieni piaszczystych, często z zielonym i plamami, o bulastych pow ierzchniach, z licznym i lokalnym i „skrzem ie- nieniam i”.
Oksford — stratygrafię oksfordu opiera on zasadniczo na pracy J. L e- w i ń s k i e g o (1912), wyróżniając w dolnej części głów nie ciem ne w a
pienie p łytow e m iejscam i im pregnowane krzemionką, powyżej których w ystęp uje seria biało-krerrow ych dobrze uław iconych w apieni z liczną fauną głow onogów . N iekiedy wapienie te przesycone są krzem ionką, co
według H. S w i d z i ń s k i e g o uwidacznia się na św ieżym przełam ie sk ały w postaci ciem nych plamek.
Raurak — w obrębie tero piętra w ydziela H. Ś w i d z i ń s k i dw ie grupy utw orów — dolną i górną. W dolnej grupie w ystęp u je gruba seria w apieni biało-żółtych, zbitych, przeważnie nie uław iconych, sk ali
stych, bez krzem ieni. W m orfologii zaznacza się ta seria w postaci cha
rakterystycznych wzgórz. Górną grupę stanowią w apienie szare, prze
ważnie uławicone, m argliste i zbite z partiami skrzem ieniałym i. Z aw ie
rają one buły krzem ieni. W yróżnione dw ie serie w apieni przechodzą ku górze i dołow i w kruche w apienie płytow e łączące się z oksfordem i astartem . Stąd granice pom iędzy sąsiadującym i piętram i są trudne do wyznaczenia.
Astart — w apienie tego piętra są bardzo zróżnicowane. H. S w i - d z i ń s k i w ydziela tu ogólnie siedem grup utw orów , charakteryzując je idąc od dołu w sposób następujący:
1. białe drobnopyłkowe w apienie płytow e, nieco kredow ate z lokal
nym i w kładam i oolitów ,
2. w apienie colityezno-koralow e z niew ielkim i ziarnami grochowca, z liczną pogruchotaną fauną jeżow ców , liliow ców , m ałży i ślim a
ków,
3. w apienie uław icone na przem ian białe i szare, robiące w rażenie płytow ych lub o charakterze rafow ym ,
4. grubą serię w apieni oolityczno-koralow ych z ławicą dicerasową w spągu. Są to utw ory rafow e, oolityczno-druzgotow e, przepełnio
ne szczątkami organizm ów. Seria ta ze w zględu na duże rozprze
strzenienie stanow i ważną jednostkę przewodnią,
5. w apienie na ogół p łytow e różnego charakteru, z przewagą od m ian szarych, nieco ilastych, ku górze z wkładkam i drobnoziar
nistego oolitu,
6. seria ikroweów tw ardych, zbitych, drobnoziarnistych,
7. cienkopłytow e białe wapienie, m iejscam i skrzem ionkowane, za
wierające bu ły i wkładki krzem ieni pasiasto-w arstw ow anych. W a
pienie te na ogół drobnopyłkow e zawierają cieniutkie w arstew ki z m ateriałem grubszym , skutkiem czego przybierają w ygląd pa
siasty. Seria ta jest wykształcona jednakowo na dużej przestrzeni i stanow i w ażny poziom oddzielający astart od kim erydu.
K im eryd — dzieli H. Ś w i d z i ń s k i na trzy poziomy:
a. dolny, w ykształcony jest jako w apienie oolityczne z ław icam i bo
gatym i w skam ieniałości, w górnej części z ławicą ostrygow ą. Ku górze przechodzi w cienkie wkładki m arglisto-ilaste,
b. środkowy, złożony jest z w apieni uław iconych, szarych, niekiedy ilastych, m iejscam i gruzełkow atych. Znajdują się tutaj drobne w kłady ikrowca oraz cieńsze ław ice m uszlowca. Ku górze ilość elem entów ilastych wzrasta,
c. najwyższa część kim erydu składa się z m argli szarych, ilastych i glin szarożółtych z m uszlow cam i w irgulow ym i i ław icam i ger- w iliow ym i.
ROZWÓJ LITOLOGICZNY I CHARAKTERYSTYKA POSZCZEGÓLNYCH O D Y IA N W APIENI
U tw ory górnojurajskie rozw inięte są jak to widać z prac J. L e w i ń s k i e g o i H. S w i d z i ń s k i e g o w postaci różnorodnych typów lito logicznych w apieni. Bogactw o w w ykształceniu litologicznym obserw o
w ane w profilu pionow ym oraz poziom ym związane jest z zachodzącymi w tym okresie zmianami paleogeograficznym i. Pogłębianie się lub sp ły canie zbiornika sedym entacyjnego podkreślone zostało przez w ytw orzenie się sedym entu w apiennego o różnym charakterze. Różnice w poszczegól
nych odmianach w apieni uw ydatniają się głów nie w zmianach stru k tu
ralnych, w m niejszym zaś stopniu, jak się okazuje, w ich składzie che
m icznym .
Dla poszczególnych pięter górnej jury charakterystyczne są pew ne zespoły niekiedy różnorodnie w ykształconych wapieni. N iektóre ty p y w a
pieni w ystępujące w zespole cechującym dane piętro czy też poziom m o
gą również w ystępow ać w obrębie zespołów przewodnich dla innych pięter. Chcąc uniknąć pow tarzających się opisów petrograficznych, po
dajem y bardziej szczegółow y opis jed yn ie tych typów litologicznych w a
pieni, które są charakterystyczne dla danego piętra, gdy natom iast w in nych w ystępują raczej podrzędnie i na m niejszą skalę.
W om aw ianym rozdziale podano w yniki badań terenow ych oraz petro
graficznych i chem icznych w apieni. Opierając się na różnicach struk
turalnych i chem icznych w ydzielono wśród nich szereg odm ian litolo
gicznych, równocześnie zwracając uw agę na ich genezę.
W związku z tym , że sedym entacja osadów w apnistych rozpoczyna się w kelow eju, a kończy w górnym kim erydzie, przeprowadzono bada
nia serii ograniczonych tym i piętram i.
KELOWEJ
Na badanym terenie odsłaniają się jedynie w yższe ogniw a kelow eju, przechodzące stopniowo w w yższe poziom y jury. P rzejście do utw orów batu zakryte jest przez ges'o svpi?'ea się zwietrzelinę. Z tyoh w zględów trudno określić całkowitą miąższość kelow eju i co najw yżej można przy
jąć podawaną przez H. S w i d z i ń s k i e g o (1931) dla terenów sąsied
nich miąższość 33 m. N iem niej jednak zdołano z serii kelow eju uchw y
cić stosunkow o znaczną jej część wynoszącą około 20 m.
Makroskopowo w ykazuje ona duże podobieństwo. Szczegółow e jed nak badania chem iczne uw ydatniły pew ne różnice. Polegają one na tym , że w serii tej idąc ku stropow i obserw uje się stopniow y wzrost zawar
tości w ęglanu wapnia przy rów noczesnym ubytku części nierozpuszczal
nej.
U tw ory kelow eju reprezentow ane są przez szarozielone zapiaszczone m argle z krzem ieniam i. M argle te w ystępują w ławicach, których gru
bość waha się od 15 do 65 cm. Pomiar grubości około 60 ław ic w ykazał, że przeważają tu m iąższości od 25 do 35 cm, ław ice zaś grubsze spotyka się rzadko. Pom iędzy poszczególnym i ław icam i obserw uje się cienkie wkładki słabo plastycznych iłćw m arglistych o barwach zielonaw ych, niekiedy z odcieniem brunatnym . Zarówno spąg, jak i strop każdej ła
w icy jest nierów ny. W ystępują na nich charakterystyczne zgrubienia, które w postaci jak gdyby „guzów” wciskają się w w yżej wspom niane wkładki iłów m arglistych. W każdej ław icy w ystępują krzem ienie. Gra
nica pom iędzy krzem ieniem a skałą otaczającą jest zw y k le dosyć ostra, choć w pew nych przypadkach można m iędzy nim i obserwować stopnio
w e przejścia. K rzem ienie te o barwach na ogół ciem niejszych od reszty skały, tworzą charakterystyczne płaskury, różnie rozm ieszczone w roz
m aitych ławicach. Spotyka się je zarówno w obrębie dolnej, środkowej i górnej części ław icy. W obrębie jednej ław icy płaskura krzem ienia może ciągnąć się na przestrzeni kilku m etrów posiadając jednakową gru
bość. K iedy indziej znów posiada zmienną grubość zanikając na n ie w iel
kiej przestrzeni. K rzem ienie burzą nieco z HC1, co w skazuje na dom iesz
kę .węglanu wapnia.
Z odsłaniającej się serii utw orów kelow eju pobrano do badań petro
graficznych kilka prób. W ykazały one, że jest to skała o charakterze de- trytycznym . W drobnym pelicie w apienno-ilastym , m iejscam i z widocz
nym i skupieniam i związków żelaza, obserw uje się ziarna kwarcu detry- tycznego, liczne ułam ki w apieni oraz fauny. W ielkość ziarn kwarcu waha się tu w granicach od 0,04 mm do 0,13 mm. Wśród poszczególnych ziarn obserw uje się osobniki czyste oraz zanieczyszczone delik atnie roz
sianym i wrostkam i bliżej nie oznaczonych substancji. Ziarna kwarcu są zarówno obtoczone, jak i ostrokraw ędziste, przy czym te ostatn ie zw ykle przeważają. W szystkie ziarna wykazują na ogół proste znikanie św iatła.
Drugim z kolei składnikiem są okruchy wapieni o strukturach pelitycz- nych lub bardzo drobnokrystalicznych. Struktury te powodują w w ielu przypadkach zlew anie się poszczególnych okruchów w apieni ze spoiwem . Okruchy wapieni są zw ykle dobrze obtoczone, w ykazują średnice w aha
jące się w granicach od 0,05 mm do 0,25 m m. Fauna obserwow ana w szlifach m ikroskopowych jest bardzo siln ie zniszczona i trudna do oznaczania. Z lepiej zachowanych należy w ym ienić fragm enty skal- cytyzow anych spikul gąbek oraz rzadkie spikule chaileedonowe. Ze skład
ników autogenicznych obserw uje się pojedyncze ziarna glaukonitu. Ziar
na św ieże- wykazują barw y t r a w ias toz i elon e , polaryzują agregatow e.
Przeważa jednak glaukonit zw ietrzały, o barwach brunatnych lub bru- natnozielonych, z licznym i skupieniam i związków żelaza. W ielkość ziarn glaukonitu dochodzi do 0 , 1 0 mm.
T a b e l a 1
Skład chemiczny margli kelowejekich w procentach wagowych
nr analizy CaO MgO R^03 cz. nierozpuszczal. strata przy praż. suma
1 22,30 1,06 1,03 57,37 18,27 100,03
2 26,83 1.17 0,88 48,80 22,68 100,36
Analiza chemiczna nr 1 w ykazuje, że w dolnej części odsłaniającej się serii zawartość CaO w ynosi 22,30% przy 57,37% części nierozpuszczal
nej. CaO, jak w ykazała analiza nr 2, wzrasta ku stropow i, osiągając wartość 26,83% przy rów noczesnym spadku części nierozpuszczalnej do 48,80%. Pozostałe składniki jak MgO oraz R2O3 w ystępują tutaj w n ie
w ielkich ilościach.
M ikroskopowo stw ierdzono, że w obu przypadkach częścią nierozpu
szczalną jest głów nie substancja ilasta, ziarna kwarcu detrytycznego oraz rzadkie spikule gąbek krzem ionkowych.
Pow yżej podane zaw artości CaO i części nierozpuszczalnej, jak rów nież badania petrograficzne wskazują, że m am y do czynienia z osadem, który by należało określić jako zapiaszczony m argiel, w części spągowej bardziej ilasty.
K rzem ienie kelow eju zbudowane są głów nie z kryptokrystalicznego chalcedonu, m iejscam i przechodzącego w grubsze agregaty. Z w ykle za
barwione są one substancją żelazistą na kolor brunatny. W krzem ie
niach obserw uje się pojedyncze krzem ionkow e oraz kalcytow e spikule gąbek, ułam ki skorup w apiennych, pojedyncze skupienia kalcytu oraz tu i ówdzie ziarna kwarcu detrytycznego.
U łam ki fauny oraz okruchy w apieni pozwalają wnioskować, że krze
m ienie są syn gen etyczn e ze skałą otaczającą.
Badania terenow e oraz petrograficzno-chem iczne wykazały, że utw o
ry kelow eju stanowią serię o charakterze m arglisto-detrytyczno-krze- m ienistym . W edług J. L e w i ń s k i e g o (1912), k tóry prześledził op isy
w ane utw ory na w iększych przestrzeniach, jest to utwór morza p ły tk ie
go. Dow odów na płytkow odność osadu dostarczyły mu obserw acje w re
jonie Brudzowa, gdzie w obrębie kelow eju w ystępują brunatne w apienie złożone z okruchów m uszli oraz nieobtoczonych ułam ków piaskowca.
Na terenie opracow yw anym nie obserw uje się w kładów m uszlow cow ych, niem niej niew ielka odległość tej m iejscow ości od badanego obszaru jak również charakter d etrytyczn y osadu mogą wskazywać, że stosunki ba- tym etryczne nie u leg ły tutaj w iększym zmianom. J. L e w i ń s k i zwraca uw agę, że niszczonemu tw ory starsze mają du ży w p ły w na charakter po
w stającego osadu. W terenie położonym "bardziej na wschód utw ory k e
low eju rozw inięte są w postaci skał ilastych, ponieważ pow stały z roz
m ycia iłów kajprowych. Na zachodzie zaś ,,w miarę niszczenia iłów kajprow ych, które dostarczyły m ateriału ilastego morzu batońskiem u, odsłania się cienka seria wapienia m uszlow ego i piaskowiec pstry, za
czyna się dowóz m ateriału ilastego, miału w apiennego i piasku, powstają m argle piaszczyste”.
W idzimy w ięc, że w podobnych głębokościach powstają rozm aite ut
wory, uzależnione jest to głów nie jakością doprowadzanego do osadu m ateriału. J. C z a r n o c k i opisując utw ory kajpru stw ierdza, że w spągowej partii iłów kajprow ych obserw uje się wtrącenia wapieni.
W ydaje się •'prawdopodobnym, że i one m ogły dostarczać do osadu detry- tu wapiennego.
Poglądy J. L e w i ń s k i e g o aktualne do czasów dzisiejszych w y jaśniają nam pochodzenie m ateriału detrytycznego. N asze obserw acje petrograficzne potw ierdziły, że m ateriał pochodzący z lądu zróżnicowany b y ł na substancję ilastą, d etryt złożony z okruchów w apieni oraz ziarna kwarcu detrytycznego.
Pochodzenie detrytu organicznego jest zupełnie różne od poprzednio opisanego. W ydaje się, że dostaw ał on się z m iejsc nieco płytszych, gdzie warunki dla rozwoju fauny b yły.k orzystn iejsze i gdzie w strefie siln iej
szego falowania ulegała ona niszczeniu. Lepiej zachowane spikule gąbek
21 R o c z n ik P T G
świadczą, że nie m ogły one przechodzić dłuższego transportu. Gąbki ży ły prawdopodobnie w m iejscu tworzenia się osadu i przykryw ane b yły d o
prowadzanym m ateriałem okruchow ym i ilastym .
W osadzaniu się kelow eju widoczna jest charakterystyczna rytm icz
ność. Ujawnia się ona jednakową grubością m arglistych ław ic poprze
dzielanych, cienkim i wkładkam i iłów m arglistych. R ytm iczność ta wska
zuje, że m ateriał nie był dcprow adzany do osadu w sposób jednolity.
W pew nych okresach doprowadzana była w większej ilości substancja ilasta, w innych m ateriał bogatszy w w ęglan wapnia.
OKSFORD
Bezpośrednio w stropie kelow eju odsłania się niew ielkiej m iąższości kom pleks skał w apiennych zaliczanych przez J. L e w i ń s k i e g o (1912) do new izu. K om pleks ten stanow i w cyklu sedym entacyjnym serię przejściową pom iędzy kelow ejem a w yższym i ogniw am i oksfordu.
P rzejście to uw ydatnia się głów nie w jakości osadu, który zwłaszcza w jego części spągowej, podobnie jak w kelow eju, posiada charakter m arglisty. Różnica zaś polega na tym , że brak tu charakterystycznych dla kelow eju krzem ieni. Spągowa część new izu jest siln ie m arglista, gdy tym czasem górna zbudowana jest z wapieni uław iconych, które przegradzane są cienkim i w kładkam i m arglistym i z bogatą fauną am o
nitów.
W ykonane badania m ikroskopowe z części spągowej new izu w yk a
zały, że jest to skała o strukturze drobnopelitycznej. W obrębie pelitu widoczne są pojedyncze fragm enty spikul kalcytow ych , rzadziej ch alce- donowych, poza tym rzadko rozsiane p łytk i oraz kolce jeżow ców . Ziarna kwarcu spotyka się sporadycznie.
Z górnej części new izu pobrana próba posiada rów nież p elityczn y charakter, niem niej nie obserw uje się tu już spikul chalcedonow ych, a tylko w yjątkow o śpikule w apienne.
T a b e l a 2
Skład chemiczny w apieni oksfordu w procentach wagowych nr
analizy CaO MgO R2O3
część nieroz
puszczalna
strata przy prażeniu
suma
1
i 3 44,50 1,37 0,58 18,51 35,47 100,43
i
i 4 49,11 1,64 0,56 8,04 40,18 99,53
; 5 53,38 1,19 0,50 1,78 42,44 99,29
i- 6 51,21 0,46 4,89 2,70 40,81 100,07
| 7 54,61 0,48 0,34 1,49 43|76 100,68
i 8
i 47,39 2,92 1,55 2,56 45,17 99,59
9 53,04 0,59 2,97 0,89 42,42 99,91
! io 53,75 0,87 1,20 0,94 43,15 99,91
i u 48,55 4,75 0,85 0,85 44,66 99,66
1 12 51,49 0,35 4,45 1,68 41,25 99,22
Analiza chemiczna nr 3 wykonana z próby pobranej ze spągu new izu wykazała 44,50% CaO przy 18,'51% części nierozpuszczalnej. Ku stropowi (analiza nr 4) zawartość CaO wzrosła do 49,11% przy 8,04% części n ie rozpuszczalnej.
W yższa część oksfordu — argow — zbudowana jest z grubej serii wapieni, którą m ożem y rozbić na dw a kom pleksy: dolny i górny.
K om pleks dolny stanow ią w apienie cienko- i średniouław icone, o w y raźnej oddzielności drobnopłytkow ej. K om pleks górny zaś, to w apienie średnio- i grubouławicone, które nie wykazują oddzielności p łytk ow ej.
W obrębie tych dwóch kom pleksów m ożem y prześledzić jeszcze pewrne drugorzędne różnice w w ykształceniu wapieni, o których będzie mowa poniżej.
Spągowa część kom pleksu do’nego odsłania się dobrze w przekopie kolejki prowadzącej do kam ieniołom u nr 3 w m iejscow ości Siedlce. B ez
pośrednio w stropie new izu w ystęp u je tu seria w apieni uławioonych.
Grubość ław ic waha się w granicach od 2 0 do 40 cm, przeważają jednak ław ice o grubości 20 cm . Przy procesach w ietrzenia oraz przy uderzaniu m łotkiem wykazują charakterystyczną oddzielność drobnopłytkową, dzięki czemu w przekopie tworzą usypiska złożone z różnej w ielkości płytek. W apienie te posiadają barw y szare, przełam nierów ny. W n ie
których ławicach widoczne są szczątki fauny. Najczęściej są to brachio- pody, ułam ki jeżow ców oraz głoworiogi. Badania m ikroskopowe w yk a
zały, że są to w apienie o strukturze pelitycznej. Wśród drobnego pelitu widoczne są zniszczone fragm enty fauny, z której obok w yżej podanych obserw uje się nieliczne spikule gąbek w apiennych oraz dobrze zachowane otw ornice. M iejscami w ystępują skupienia kwarcu, którego struktury wskazują, że pow stał z przekrystalizow ania chalcedonu.
Środkowa partia kom pleksu dolnego odsłania się w obrębie starego zarzuconego łom u (nr 1) w Siedlcach. Pom ierzone grubości 50 ław ic w ykazały, że wahają się one w znacznie szerszych granicach w porówna
niu z częścią spągową, a m ianow icie od 15 do 100 cm, przy czym ław ice o m iąższości pow yżej 1 m spotyka się rzadko, przeważają natom iast ław ice w granicach od 20 do 30 cm. Podobnie jak w spągowej partii kom pleksu, w apienie te posiadają charakterystyczną oddzielność drob
nopłytkow ą oraz podobny skład faunistyczny. N iew ielka tylko różnica uw ydatnia się w barwie osadu, która w porównaniu z partią spągową jest nieco jaśniejsza. M ikroskopowo stanowią one ten sam uprzednio opisany typ skały o strukturze drobnopelitycznej.
Stropow a część kom pleksu dolnego zasłonięta jest siln ie sypiącą się zw ietrzeliną, na której podstaw ie można stw ierdzić, że ogólnym cha
rakterem n ie odbiega od partii środkowej.
Z kom pleksu dolnego w ykonano trzy analizy chem iczne. W ykazały one podobną zawartość CaO, a to w części spągowej (anal. nr 5) 53,38%, w środkowej (anal. nr 6) 51,21%, zaś w partii stropowej kom pleksu d o l
nego (anal. nr 7) 54,61%. Pozostałe składniki w ystępują w niew ielkiej ilości i tak zawartość MgO waha się tutaj w przedziałach od 0,46 do 1,19%, R2O3 od 0,34 do 4,89%, część nierozpuszczalna od 1,49 d o 2,70%.
K om pleks górny odsłania się doskonale na terenie czynnego kam ie
niołom u (nr 3) w Siedlcach. M ożemy tu w ydzielić dw a zasadnicze ty p y
21*
wapieni. W części spągowej kom pleksu w ystępują w apienie grubo- i śred- niouław icone, a barwie białej, w stropowej zaś na ogół w apienie grubo- uławicone, o bariwach jasnokrem ow yeh lub szarych.
W apienie kredow ate części spągowej są na przełam ie ziem iste, łatw o brudzące i w ystępują w ławicach o grubości 40 — 150 cm. Przeważają jednak ław ice, których miąższość w ynosi ponad 1 m. Cała ta seria, bu
dująca spągową część kom pleksu górnego jest bardzo silnie spękana.
Przy uderzeniu w ap ienie rozsypują się łatw o w gruz. Siln e spękania niekiedy maskują uław icenie. M iejscami w om aw ianych wapieniach tkw ią ciem ne lub białe, ostro odgraniczające się od skały otaczającej krzem ienie. W apienie te badane m ikroskopowo w ykazują strukturę bar
dzo drobnopelityczną. W niektórych próbach w obrębie drobnego pelitu wapiennego, słabo reagującego na św iatło spolaryzow ane, w idoczne są niew ielkich rozmiarów skupienia drobnoziarnistego kalcytu, tworzącego jak gdyby konkrecje, w ew nątrz których spotyka się niekiedy nagrom a
dzenia chalcedonu.
Stropowa część kom pleksu górnego odsłania się rów nież w kam ienio
łom ie w Siedlcach. Jak to już wspom niano, są to w apienie przeważnie gruboła w icow e, o barwach jasnokrem ow ych lub szarych. Grubość ła
wic waha się w granicach od 30 — 360 cm, przy czym przeważają ław ice o miąższości około 120 cm. M akroskopowo jest to skała o przełam ie zie
m istym , niekiedy o znacznej zwięzłości, czym się różni od w apieni części spągowej kompleksu górnego. Na przełam ie w ystępują niekiedy n iew iel
kich rozmiarów „plam ki” o barwach nieco ciem niejszych od reszty ska
ły, które w edług H. Ś w i d z i ń s k i e g o spowodowane są nagrom adze
niem krzem ionki. Nasze badania m ikroskopowe stw ierd ziły, że plamki te stanow ią raczej skupienia w ęglanu wapnia o szarym zabarwieniu.
Sama skała poza tym nie w ykazuje różnic w porównaniu z w apieniam i spągowym i. Zarówno tu, jak i tam nie zaznacza się makroskopowo ob ec
ność szczątków organicznych.
A nalizy chem iczne nr 8 i 9 w ykazały, że zawartość CaO w dolnej części kom pleksu górnego waha się w granicach od 47,39 do 53,04%, przy czym w próbie, w której w ystęp uje m niejsza zawartość CaO, obserw uje się wzrost zawartości MgO do 2,92%. W części stropowej kom pleksu gór
nego (anal. nr 10 — 12) zawartość CaO jest podobna i w ynosi od 48,55 do 53,75%. W próbie nr 11 zaznacza się najw yższa w obrębie oksfordu zawartość MgO — 4,75%. W iększe ilości MgO stw ierdzone w niektórych analizach wykonanych z kom pleksu górnego mają raczej charakter pier
w otny, ponieważ ani przy badaniach terenow ych, ani też petrograficz
nych nie stw ierdzono nigdzie procesów dolom ityzacji.
Pow yższe badania petrograficzne i chem iczne wykazują, że om aw iane utw ory z w yjątkiem cienkiej serii new izu posiadają na ogół jednolity charakter. W edług J. L e w i ń s k i e g o (1912) duża miąższość jak rów nież jednolite w ykształcenie serii w skazyw ałyby, że jest to osad o cha
rakterze nerytycznym .
Obecność fauny bentoniczneg w kom pleksie dolnym św iadczy o tym , że nie jest to osad morza głębokiego. Uboga zaś fauna kom pleksu gór
nego przemawia za tym , że w czasie tworzenia się osadu panowały w a
runki niekorzystne dla jej rozwoju. B yć m oże spowodowane to było stopniow ym pogłębianiem się zbiornika sedym entacyjnego, który w okre
sie newizu był stosunkow o płytki, w doln ym argowie uległ nieco pogłę
bieniu, w górnym zaś osiągnął najw iększą głębokość. W apienie okstórdu zbudowane są w yłącznie z drobnego pelitu. Brak w iększej ilości szcząt
ków organicznych w skazyw ałby, że w ytrącany on był przy w spółudziale bakterii lub też na drodze nieorganicznej.
RAURAK
R ozw inięty jest na badanym terenie w form ie w apieni skalistych oraz płytow ych. W apienie skaliste zajmują środkową jego część, gdy natom iast dolna i górna zbudowana jest z w apieni płytow ych, przecho
dzących ku dołowi i górze w utw ory argowu oraz astartu. Teren badany siln ie zakryty pokrywą zw ietrzelinow ą uniem ożliw ił pobranie większej ilości prób. D latego też charakterystykę tego piętra zarówno pod w zglę
dem petrograficznym , jak i chem icznym n ależy uważać za niepełną i tym czasową. Wśród odsłaniających się utworów rauraku nie o b serw o w aliśm y buł krzem ieni. Te ostatn ie jednak, zazwyczaj o barwie ciem nej, spotyka się w rumoszu. N ie można w ięc było zlokalizować ich po
łożenia w profilu.
W apienie płytow e ograniczające od spągu i stropu w apienie skaliste posiadają na ogół ten sam charakter. Są to w apienie o od dzielność i drob- nopłytkow ej, przełam ie nierów nym , zabarwieniu żółtaw ym lub szarym . Badania m ikroskopowe w ykazały, że posiadają on e struktury p elitycz- ne. W obrębie pelitu w apiennego rozsiane są pojedyncze skupienia kry
stalicznego kalcytu oraz bardzo nieliczn e ziarna kw&rcu. U łam ki fauny obserw uje się sporadycznie, zw ykle jest ona silnie zniszczona i w związ
ku z tym nierozpoznawalna.
Zawartość CaO w wapieniach płytow ych jak w ykazały analizy nr 13 i 16, waha się w przedziałach 53,91% W dolnych wapieniach p łytow ych do 49,79% w górnych, p rzy czym w próbie uboższej w CaO wzrasta za
równo zawartość MgO, jak i części nierozpuszczalnej.
T a b e l a 3 Skład nhemiczny wapieni rauraku w procentach wagowych
Nr analizy CaO MgO RjOj Część nieroz
puszczalna
Strata przy
prażeniu Suma
13 53,91 0,38 0,79 1,15 43,46 99,69
14 51,96 0,49 1,87 2,78 42,77 99,87
15 50,34 0,27 6,42 1,99 40,85 99,87
16 49,79 1,96 0,57 5,55 42,35 100,22
Drugi typ litologiczny budujący środkową część rauraku to wapienie skaliste. Jest to seria w apieni nieuław iconych lub o niew yraźnym uła- w iceniu, barw y jasnoszarej. Przy procesach w ietrzenia pow staje z nich ostrokraw ędzisty gruz. W apienie te na skutek większej zw ięzłości w po
równaniu z w apieniam i p łytow ym i w ykazują tendencję do tworzenia zaznaczających się w m orfologii pagórów. M ikroskopowo obserw uje się w pelitycznej m asie w apiennej, poprzecinanej niekiedy cienkim i żyłk a
m i kalcytu, pojedyncze ziarna kwarcu i skupienia' chalcedonu. Z fauny
w idoczne są niekiedy dosyć liczne spikule gąbek oraz płytki i kolce je żowców.
Zawartość CaO (analizy nr 14 i 15) jest tutaj zbliżona i waha się od 50,34 do 51,90%. Z pozostałych s-kładników obserw uje się tu (anali
za nr 15) najw yższą w obrębie badanych utw orów zawartość R2O3 — 6,42%.
Om awiane utw ory wykazują podobieństwo do w apieni jury kra
kowskiej. W związku z tym można by przyiać, że warunki sedym entacji w obu tych rejonach m o eły być zbliżone. Badania szczegółow e nad po
w staniem w apieni skalistych jury okolic Krakowa przeprowadził S. D ż u ł y ń s k i (1951). M iędzy innym i stw ierdza on, że w apienie te są bioherm ani utw orzonym i przez gąbki, serpule, m szyw ioły i brachio- pody. Główną jednak rolę przy pow staniu tych w apieni przypisuje się gąbkom. W rejonie Chęcin poza spikulam i gąbek nie obserw ow ano tak bogatej fauny. N ie obserwow ano tu również licznych w ydzielonych przez S. D ż u ł y ń s k i e g o struktur w wapieniu skalistym . B yć może, że zarówno fauna, jak i struktury są w badanym terenie znacznie bogatsze, niem niej złe odsłonięcia uniem ożliw iły pobranie w iększej ilości prób' oraz przeprowadzenie szczegółow ych badań. Zam ierzam y je w yk onać w następnym etapie przy uw zględnieniu sąsiednich rejonów.
N ie ma również specjalnych danych, k fó~e bv p ozw oliły na bliższe określenie głębokości, na jakich tw orzyły się w apienie sk aliste. J. L e w i ń s k i (1912) uważa, że jest to osad morza batialnego. W ydaje się prawdopodobniejszym pogląd S. D ż u ł y ń s k i e g o , który tw ierdzi, że osad ten pow stał na* niew ielkich głębokościach.
Zagadnienie w apieni płytow ych poruszył również S. D ż u ł y ń s k i w sw ej pracy. Uważa ón, że wraz z w apieniam i skalistym i są to osady sobie w spółczesne i w ystępujące w obrębie jednego poziomu stratygra
ficznego. Na terenie badanym w apienie p łytow e w przeciw ieństw ie do wapieni płytow ych okręgu krakowskiego tworzą,, jak podaliśm y powyżej,, dwa charakterystyczne poz;om y w obrębie rauraku, przedzielone serią wapieni skalistych. W niektórych jednak partiach terenu tkw ią one wśród w apieni skalistych, m ieiscam i je zastępując. N ie zdołano szcze
gółow o prześledzić stref przejściow ych pom iędzy tym i wk^ieniami, z tych w zględów trudno na razie w ypow iedzieć się 0 0 do zazębiania się obu typów litologicznych.
ASTART
W obrębie serii góm ojurajskich w badanym teren ie utw ory astartu należą litologicznie do najbardziej zróżnicowanych. Zróżnicowanie to zaznacza się nie tylko w kierunku pionowym , ale również w kierunku poziomym, gdzie na przestrzeni kilkuset, niekiedy naw et kilkudziesięciu m etrów zazębia się kilka typów litologicznych ze sobą. Z tych w zelędów profile z niew ielkich naw et o d ^ g k r c i bardzo trudno paralelizować ze sobą. Jak to podkreślono na w stępie dla terenów sąsiednich położonych bardziej na zachód, a to m iędzy M ałogoszczą a Czarną Nidą, w yróżnia H. S w i d z i ń s k i (1931) w obrębie astartu siedem zasadniczych grup
utworów, z których pew ne mogą stanowić poziom y przewodnie. Do najw ażniejszych należy tutaj n iew ątp liw ie seria w apieni rafow ych środ-
Skład chemiczny wapieni astartu w procentach wagowych
T a b e l a 4
Nr analizy CaO MgO R A Część nieroz
puszczalna
Strata przy
prażeniu Suma
17 52,18 0,30 4,22 1,52 42,00 m o,22
18 48,98 1,11 4,60 2,34 43,29 100,32
19 50,72 1,08 0,52 2,50 45,42 100,24
20 50,72 0,85 0,49 5,13 42,22 99,41
21 53,92 1,12 0,39 1,35 43,58 100,36
22 50,62 1,79 1,04 2,68 44,80 100,90
23 52,90 0,22 3,25 2,07 41,79 100,23
24 53,86 1,02 0,40 0,£0 43,45 99,63
25 53,64 1,15 0,14 2,25 43,25 100,33
26 52,90 0,58 2,65 1,99 42,20 100,32
27 53,25 0,94 0,84 1,50 43,24 99,87
28 51,70 2,60 1,02 2,06 42,40 99,78
29 52,78 0,94 1,28 1,84 42,80 99,64
30 52,97 1,56 0,48 1,84 43,14 99,99
31 51,88 2,84 0,22 1,46 42,84 99,24
kow ego astartu oraz dw ie serie oolitów , z których górna kończy się w a
pieniem pasiastym z krzem ieniam i.
Szczegółow y opis litologiczny serii utw orów astartu przeprowadzono na profilu w ysuniętym najbardziej ku zachodowi (na północ od przy
stanku kolejow ego Sobków). W profilu jednak nie w ystępują w szystkie typy litologiczne, ew en tualnie w porównaniu z innym i w ystąpieniam i rozw inięte są one na znacznie m niejszą skalę. W związku z tym obser
w acje uzupełniane b y ły w obrębie innych profilów , gdzie niektóre ut
w ory są lepiej wykształcone.
Idąc cd dołu w badanym profilu wyróżniono następujące kom pleksy w apieni ujm ując je tutaj nieco inaczej niż to uczynił H. Ś w i d z i ń -
ś ki .
a) W a p i e n i e u ł a w i c o n e d r o b n o p e l i t y c z n e . Stanow ią one kom pleks w apieni średniouław iconych (grubość ław ic 20 — 50 cm), w którym na podstaw ie obserw acji m akroskopowych m ożem y w ydzielić trzy serie w apieni. W dolnej części kom pleksu w ystęp uje seria w apieni o oddzielności drobnopłytkow ej, barwach szarych, m iejscam i żółtaw ych,
przełam ie płaskim. Pow yżej w ystęp uje kilkum etrow a seria w apieni sza
rych, zbitych, bez oddzielności płytkow ej. Górna część kom pleksu zbu
dowana jest z w apieni zw ięzłych o barwach jasnokr em ow ych. Badania m ikroskopowe w ykazały jednak, że cały ten kom pleks zbudowany jest z tego sam ego typu wapienia o strukturze drobnopelitycznej, z n iew iel
kim i skupieniam i krystalicznego kalcytu.
A nalizy chem iczne w ykonane z w ydzielonych trzech serii w obrębie badanego kom pleksu w ykazały, że zawartość CaO w dolnej jego części w ynosi 52,18% (anal. nr 17), w śrcdkow ej 48,98% (anal. nr 18), w górnej 50,72% (anal. nr 19). O bserwuje się tu również w dw u dolnych seriach nieoo zwiększoną zawartość R 2O 3, która w przypadku próby nr 18 do
chodzi do 4,60%. przy 2,34% części nierozpuszczalnej, W porównaniu z innym i typam i litologicznym i w apieni astartu zanieczyszczenia te są dosyć znaczne i świadczą, że do osadu doprowadzane b y ły oprócz w ęgla
nu wapnia i inne substancje.
Om awiany kom pleks w apieni w ykazuje pew ne strukturalne podo
bieństw o do w apieni płytow ych rauraku, być m oże stanow i on partię stropową serii przejściowej pom iędzy tym i piętram i.
b) W a p i e n i e d e t r y t y c z n o - o r g a n o g e n i c z n e . P ow yżej wapieni drobnopelitycznych w ystęp uje kilkunastom etrow ej miąższości kom pleks w apieni o strukturach detrytyczno-organogenicznych. W apie
nie te tworzą ław ice, których miąższość w partii spągowej dochodzi do L m, ku stropow i zaś cienieje do 50 cm. M akroskopowo jest to skała 0 barwie jasmobrunatnej, czasami jasnoszarej, w całej m asie złożona z obtoczonych okruchów w apieni oraz ze szczątków fauny. W ielkość skład
ników detrytyczn ych dochodzi do 5 mm, zw ykle jednak jest nieco m niej
sza. Badania m ikroskopowe potw ierdziły charakter d etrytyczn y skały.
W ykazały one, że jest to wapień złożony z bardzo skąpego spoiw a zbu
dow anego z drobnego, m iejscam i przekrystalizow anego w ęglanu w ap
nia. Zjawiska rekrystalizacji spoiw a obserw uje się głów n ie w m iejscach w ystępow ania grubszych okruchów w apieni oraz w iększych szczątków organicznych. W sp oiw ie tkw ią dobrze obtoczone, rzadziej o kształtach ostrokraw ędzistych ułam ki wapieni. W apienie te posiadają przew ażnie struktury drobnopelityczne, rzadziej krystaliczne. D alszym składnikiem są bardzo zniszczone fragm enty ślim aków , m ałży oraz szkarłupni.
Analiza chemiczna nr 20 w ykazała w wapieniach om aw ianego kom pleksu zawartość CaO — 50,72% przy 5,13% części nierozpuszczalnej.
Charakter d etrytyczn y sk ały św iadczy, że pow stała ona w strefie płytkiej, o siln ym falowaniu, w którego w yniku zostały niszczone pier
w otnie osadzone serie w apieni. W związku z tym , że m ateriał niszczony był przez pew ien okres w ruchu, pow stał na ogół dobrze w yselek cjon o
w any o niew ielkich wym iarach ziarn detryt w apienny. Skład chem iczny pierwotnej skały m iał tu niew ątpliw ie duży w p ły w na chem izm om aw ia
nego utworu. W ydaje się, że substancja nierozpuszczalna m usiała być doprowadzona w d etrycie w apiennym . Liczne ułam ki organizm ów oraz ich charakter świadczą, że w środowisku tym m usiała żyć bogata fauna, reprezentowana głów nie przez organizm y gruboskorupowe.
Pow yżej om aw ianego kom pleksu w badanym profilu na n iew ielk iej przestrzeni teren jest zasłonięty silnie sypiącą zw ietrzeliną w apieni. Są
dząc z jej charakteru w ydaje się, że przeważają tutaj głów nie w ap ienie pelityczn e z lokalnym i w kładam i oolitow ych i detrytycznych.
c) W a p i e n i e o k r u c h o w e . W apienie okruchow e budują nie
w ielkiej m iąższości kom pleks w ystępujący w tow arzystw ie utw orów rafow ych. Na terenach położonych bardziej na zachód kom pleks ten jest na ogół słabo rozw inięty, natom iast w części wschodniej zaznacza się on w yraźniej, osiągając m iąższcść rzędu kilku m etrów. Bezpośrednie są
siedztw o raf pow oduje, że p r z y badaniach terenow ych w łączany jest on zw ykle w jedną z nim i całość. Makroskopowo jest to skała o n iew y raźnym w arstw ow aniu, barw y brunatnej, niekied y szarej, złożona z okru
chów w apieni i silnie zniszczonej fauny. W ielkość okruchów jest różna 1 m oże dc-ohcdzić ao kilku, a naw et kilkunastu centym etrów . W związku
z bardzo nieregularnym ułożeniem składników w skale próby brane n a
w et z bezpośredniego sąsiedztw a w ykazują znaczne zróżnicowanie. Ogól
n ie przy badaniach m ikroskopowych (tabl. XLV, fig. 1) m ożem y w skale wyróżnić spoiwo oraz okruchy w apieni i fauny. Spoiw o złożone jest zw ykle z grubokrystalicznego kalcytu o charakterystycznej rom boedrycz- nej łupliw ości. Zawartość spoiwa w skale waha się w granicach od 19 do 21%. Okruchy w apieni w ystęp ujące tu w ilościach dochodzących do 57% wykazują struktury pelityczne, organogeniczne, rzadziej oolitow e i pseudooolitowe. Pom iędzy okrucham i tkw ią pojedyncze oo lity o bu
dow ie koncentrycznej. Zawartość ich m oże dochodzić w yjątkow o do 15%, zw ykle zaś jest znacznie m niejsza i w ynosi 6%. W ielkość oolitów docho
dzi do 0,4 mm, średnio w yn osi 0,25 mm.
Szczątki organiczne w ystępujące w om aw ianym w apieniu są bardzo silnie zniszczone, nieco lepszy stan zachowania obserw uje się jedynie w organizmach gruboskorupowych (małże, ślim aki) oraz w szczątkach szkarłupni, które u legły n iek ied y obtoczeniu.
A nalizy chem iczne nr 21 i 22 w ykazały, że zawartość CaO ulega tu taj pe-wnym w ahaniom od 50,62 do 53,92%, przy czym w próbie nr 22 w ystępuje 2,68% części nierozpuszczalnej.
Charakterystyka petrograficzna wskazuje, że om aw iany typ litolo
giczny tw orzył się na niew ielkich głębokościach. Dla tego rodzaju skał D. W. N a l i w k i n (1956) podaje kilka charakterystycznych cech:
1. brekcyjność lub konglom eratow ość osadu, 2. ścisły zw iązek z rafą,
3. brak fauny lub jej ułamki.
Jeśli przyjm iem y za L e C o m p t e ’ e m (S. D ż u ł y ń s k i 1951), że duża część rafy złożona jest z utw orów detrytyczn ych, to w idocznem jest, że w yd zielen ie om aw ianego typu litologicznego jest bardzo utrud
nione i m oże m ieć znaczenie tylko teoretyczne.
Złe w ysortow anie osadu św iadczy o morzu bardzo burzliw ym . Duża zaś różnorodność struktur pojedynczych okruchów wskazuje, że niszcze
niu ulegały tu nie tylko w apienie budujące samą rafę, ale rów nież w apie
nie budujące serie przyrafowe. O olity pojedyncze m ówią nam, że odby
wała się tu również sedym entacja chemiczna.
d) U t w o r y r a f o w e . Bezpośrednio nad kom pleksem w apieni okru
chow ych w ystępują w apienie rafow e. W badanym profilu rozw inięte są o r e na niew ielką skalę, dlatego badania przeprowadzane zostały na rafie położonej w odległości około 3 km w kierunku wschodnim . Obserwuje się tu pas nieuław iconych, m asyw nych w apieni o różnym w ykształceniu strukturalnym . W pew nych partiach rafa złożona jest z w apieni zbitych, drobnopelitycznych, o przełam ie ziem istym lub płaskim , w innych par
tiach znów widoczne są w apienie detrytyczne. W e w szystkich jednak m iejscach rafy obserw uje się zniszczone szczątki pochodzenia organicz
nego. Do najczęściej spotykanych należą tu liczne kolenie korali. Poszcze
gólne osobniki w ystępujące w koloniach u leg ły do tego stopnia przekry- stalizow aniu, że pierw otne struktury organiczne są silnie zniszczone.
Z innych organizm ów żyjących w obrębie rafy, ale nie biorących bez
pośredniego udziału w jej budowie, nal>?żv w ym ienić gruboskorupowe m ałże, ślim aki, następnie serpule oraz jeżow ce.
W apienie rafow e na terenie badanym zaznaczają się w m orfologii w postaci progów ciągnących się na przestrzeni niekied y 2,5 km. W y
sokość progów waha się w granicach od kilku do kilkunastu m etrów przy szerokościach dochodzących do 20 m. W niektórych partiach terenu w i
doczne są również rafy o znacznie m niejszych wym iarach i w związku z tym słabiej zaznaczające się w m orfologii. Z w yk le po obu stronach progów zbudowanych z w apieni rafow ych w ystępują n iew ielk ie depresje m orfologiczne pow stałe z wypreparowania utw orów przyrafowych.
Badania m ikroskopowe (tabl. XLV, fig. 2) podobnie jak i makrosko
pow e w ykazały obecność w ielu typów strukturalnych bezpośrednio są
siadujących ze sobą. Do naj częściej spotykanych należą w apienie o struk
turach detrytycznych. Obok różnej w ielkości okruchów w apieni obser
w u je się pojedyncze o o lity oraz szczątki zniszczonej fauny. Okruchy re
prezentow ane są przez ułam ki w apieni pelitycznych, drobnokrystalicz- nyeh, pseudooolitow ych, organogenioznych oraz oolitow ych. W szystkie te okruchy łącznie z bogatą fauną tkw ią w przekrystalizow anym sp oiw ie kalcytow ym , które często resorbuje składniki detrytyczne. W niektórych partiach terenu w apienie rafow e u legły całkow item u przekrystalizow a- niu. W ówczas widoczna jest pod m ikroskopem drobno lub średnioziarni- sta masa kalcytow a, wśród której tkw ią źle zachowane relik ty pierw ot
nych struktur. W ykonane analizy chem iczne nr 23 i 24 w ykazały, że za
wartość CaO w utworach rafow ych waha się w granicach od 52,90 do 53,86%.
Jak się ogólnie przyjm uje, rafy koralowe pow stają w morzach p ły t
kich, burzliw ych, ciepłych, o w odzie czystej i norm alnym zasoleniu.
Obecność licznych kolonii korali w opisyw anych rafach w skazuje, że w przeważającej części pow staw ały one przy ich w spółudziale. K olonie korali p ełn iły tutaj podwójną rolę, dostarczając dużej ilości w ęglanu wapnia do osadu oraz wiążąc niszczone przez in ten syw ny ruch fal partie rafy. Ten podwójny proces trw ający niekied y dość długo um ożliw iał tw orzenie się m iejscam i grubej serii m asyw nych wapieni. Z chwilą w strzym ania działalności organicznej korali w apienie tego typu przesta
w a ły się tworzyć. Zatrzym anie tego procesu poza zmianą warunków k li
m atycznych odbywać się m ogło zasadniczo w dw ojaki sposób: albo na
stępowało pogłębienie się morza, albo też w yn urzenie się rafy lub jej części. W obu przypadkach procesy te m usiały doprowadzić do zniszcze
nia kolonii i wstrzym ania procesu tworzenia się rafy.
Jak podkreśla w ielu badaczy (L e C o m p t e , L o w e n s t a m , N a - l i w k i n ) , duża część rafy zbudowana jest z w apieni detrytycznych.
Obecność m ateriału detrytycznego oraz jego w ielkość św iadczą w y b it
n ie o ruchliw ości morza w tym okresie. M ateriał detrytyczny m oże być słabo w idoczny w obrębie samej rafy, spow odow ane jest to tym , że w czasie jego tworzenia zostaw ał on siln ie zw iązany przez organizm y kolonijne. W obrębie utw orów rafow ych spotyka się rów nież osady chem iczne (oolity). N ie są one jednak osadem charakterystycznym dla samej rafy, lecz tworzą się raczej po jej zew nętrznej stronie.
Często w obecnie tworzących się rafach jak również w rafach kopal
nych obserw uje się, że duża część rafy uległa procesom dolom ityzacji.
Badania chem iczne prowadzone w obrębie raf interesującego nas terenu
w ykazały jednak, że w apienie rafow e posiadają tu stosunkowo wysoką zawartość w ęglanu wapnia przy małej ilości w ęglanu m agnezu.
e) W a p i e n i e l i t o g r a f i c z n e . W niektórych partiach terenu do utw orów rafow ych przylegają serie w apieni litograficznych. W m or
fologii ten typ wapienia zaznacza się słabo, powodując pow stanie n ie
w ielkich depresji. Miąższość ic h .n ie przekracza dw udziestu m etrów. Są to w apienie drobnopłytkow e o przełam ie płaskim, barwy szarej. M iejsca
m i widoczne są sm ugowania spowodowane zanieczyszczeniam i żelazisty- mi. Makroskopowo obserw ow ano w nich ' faunę zupełnie sporadycznie.
Badania m ikroskopowe w ykazały, że jest to wapień o strukturze p eli- tycznej. Wśród jednolitego pelitu w apiennego w idoczne są niew ielkich rozmiarów skupienia żelaziste, barwiące lokalnie pole widzenia na kolor brunatna w y. Obserwowana fauna w szlifach to głów nie pojedyncze i rzad
ko rozsiane ułam ki cienkoskorupow ych organizm ów. Analiza chemiczna nr 25 wykazała, że w ap ienie litograficzne posiadają stosunkow o w ysoką zawartość CaO — 53,64% przy 2,25% części nierozpuszczalnej i 1,15% MgO.
O m awiany osad posiada zasadniczo cechy utw oru batialnego (M. G i- g n o u x 1956). N iem niej jednak bezpośrednie sąsiedztw o w apieni rafo
w ych w ykazuje, że pow stał on w strefie stosunkowo płytkiej jako osad laguny. Serie w apieni lagunow ych D. W. N a l i w k i n (1956) charakter ryzuje następująco:
1. są to w apienie bardzo drobnoziarniste z pokruszonym i skorupka
mi,
2. w yraźnie cienko warstw ow ane, 3. stosunkow o ubogie w faunę,
4. z fauny przewaga form cienkoskorupowych słabo urzeźbionych, 5. częsta domieszka form planktcnicznych.
Pow yższe cechy są również charakterystyczne dla w apieni pow sta
łych na w iększych głębokościach. W związku z tym D. W. N a l i w k i n zwraca uw agę na fakt, że osady lagun można odróżnić od osadów głębo- kom orskich po ich ścisłym związku z utworam i rafow ym i.
Drobnope lit yezny charakter skały oraz cienkoskorupowa fauna w ska
zują, że wapień ten pow stał w wodach spokojnych, ubogich w życie or
ganiczne. W ęglan wapnia w postaci zaw iesin m ógł być dostarczany do osadu ze zniszczonych utw orów rafow ych. W ydaje się jednak prawdopo
dobne, że przeważająca część węglanu wapnia pow stała na skutek w y trącania się z roztworu na drodze nieorganicznej lub przy w spółudziale bakterii. N iew ielka miąższość om aw ianego utworu jak również wyżej leg łe serie w apieni detrytyczn ych w skazyw ałaby na cykl sedym entacyjny, który trw ał stosunkow o krótko. P rzerw anie tego cyklu m usiało nastą
pić przez w iększe sp łycenie zbiornika, w którym pierw otnie osadzony m ateriał dostaw szy się w strefę silnego falowania uległ niszczeniu tw o rząc nadległe serie wapieni.
f) W a p i e n i e p s e u d o o o l i t o w e . Pod nazwą pseudooolity (J. G. B o r n e m a n 1885) określa D ż u ł y ń s k i (1951) m iędzy innym i drobne, dobrze obtoczone ułam ki wapieni o w ielkościach zbliżonych do w ielkości oolitów . Ze w zględu na duże podobieństw o w apieni oolitow ych do pseudooolitów oraz ich częste zazębianie się obydwa te typ y litologicz
ne przy badaniach terenow ych zw ykle łączone są ze sobą. Badania m i
kroskopowe wykazały, że w apienie pseudooolitow e spotykane są na ba
