Jacek Wojciechowski
Sprawozdanie z Ogólnopolskiej
Interdyscyplinarnej Konferencji
Naukowej "Wyzwania współczesnego
prawa wyborczego" - Wydział Prawa
i Administracji Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika w Toruniu, 15
marca 2013 r.
Studia Prawnoustrojowe nr 23, 255-262
2014
Sprawozdanie z Ogólnopolskiej Interdyscyplinar nej Konferencji Naukowej „Wyzwania współcze snego prawa wyborczego” - Wydział Prawa i Ad m inistracji U niw ersytetu M ikołaja Kopernika w Toruniu, 15 marca 2013 r.
„Wyzwania współczesnego praw a wyborczego” - ta k i tem a t przewodni przyśw iecał I Ogólnopolskiej Interdyscyplinarnej Konferencji Naukowej, k tó ra w dniu 15 m arca 2013 r. odbyła się n a Wydziale P raw a i A dm inistracji U niw ersy tetu M ikołaja K opernika w Toruniu. Idea zorganizow ania niniejsze go przedsięw zięcia zrodziła się w szeregach członków Studenckiego Koła Naukowego „Elektor”, a jej urzeczyw istnienie nie byłoby możliwe, gdyby nie pomoc i wsparcie udzielone ze strony pracowników naukow ych oraz dokto rantów C entrum Studiów Wyborczych UMK w Toruniu. Konferencję objął p a tro n atem honorowym Rzecznik P raw O byw atelskich prof. Ire n a Lipowicz, M inister N auk i i Szkolnictw a Wyższego prof. B a rb a ra K udrycka oraz władze U niw ersy tetu M ikołaja K opernika w Toruniu w osobach p ro rektora ds. s tu denckich i polityki kadrow ej prof. A ndrzeja Sokali i dziekana WPiA UMK w Toruniu prof. Tomasza Juszyńskiego. Konferencję w sparli, obejmując ją również swoim p a tro n a te m honorowym, m arszałek województwa kujawsko- pomorskiego P io tr Całbecki i p rezydent m ia sta Torunia M ichał Zaleski. W śród zaproszonych do u działu w konferencji gości znalazły się m .in. osoby piastujące najw ażniejsze funkcje w polskich organach wyborczych, n a czele z przewodniczącym Państw owej Komisji Wyborczej sędzią Stefanem Ja n em Jaw orskim i szefem Krajowego B iu ra Wyborczego, pełniącym zarazem fun k cję se k re tarz a Państw owej Komisji Wyborczej K azim ierzem Wojciechem Cza plickim, a także przedstaw iciele adm in istracji wyborczej, eksperci In sty tu tu Spraw Publicznych oraz obserw atorzy wyborów z ram ien ia szeregu organiza cji krajowych i międzynarodowych.
Zaproponowany przez organizatorów motyw przew odni konferencji wy rażał się w interdyscyplinarnym spojrzeniu n a problem y oraz wyzwania, z którym i przychodzi zmierzyć się polskiem u ustawodawcy, ja k również p ra cownikom adm inistracji wyborczej oraz innym osobom n a co dzień sty k ają cym się z praw em wyborczym. W zakreślonych ram ach tem atycznych, poza rozw ażaniam i n a tu ry praw nej, znalazło się również miejsce do podjęcia dys kusji n a tem a t zagadnień stanow iących przedm iot zainteresow ania politolo
256 S p r a w o z d a n ia
gii, socjologii, czy filozofii. Pokłosiem n a d a n ia niniejszem u przedsięw zięciu interdyscyplinarnego w ym iaru była pokaźna liczba zgłoszeń, które napłynęły od studentów i doktorantów z ośrodków akadem ickich z całej Polski. N a ich podstaw ie organizatorzy dokonali w yboru 39 referatów, które zostały um iesz czone w ośm iu równolegle prowadzonych panelach tem atycznych podejm ują cych szerokie i różnorodne obszary zagadnień. Wymienione sesje naukowe poprzedzał panel ekspercki, w ram ach którego zabrali głos zaproszeni przez organizatorów goście.
O brady rozpoczęły się o godz. 9.00 od uroczystego przyw itania zgrom a dzonej w Sali Posiedzeń Rady W ydziału P raw a i A dm inistracji UM K w Toru n iu publiczności przez prezes Studenckiego Koła Naukowego P raw a Wybor czego „Elektor” Agatę P yrzyńską oraz m gr Annę Frydrych, pełniącą funkcję a sy ste n ta w C entrum Studiów Wyborczych UMK w Toruniu. W przem ów ie n iu inauguracyjnym przedstaw icielki organizatorów zwracały uwagę n a mo tywy, jak ie legły u podstaw zorganizow ania niniejszej konferencji, którym i były m .in. istotne z perspektyw y polskiego praw a wyborczego w ydarzenia w postaci uchw alenia Kodeksu wyborczego z dnia 5 stycznia 2011 r. oraz do strzeg aln a n a p rzestrzen i ostatniego okresu aktyw na rola Trybunału K onsty tucyjnego, w yrażająca się w w ydaw aniu orzeczeń dotyczących new ralgicz nych problemów praw a wyborczego.
Po uroczystym otw arciu konferencji ok. godziny 9.30 rozpoczął się tzw. p anel ekspercki, będący niekw estionow anie najw ażniejszą i najciekaw szą jej częścią. W jego ram ach zgrom adzeni słuchacze m ieli możliwość zapoznania się z problem am i i w yzw aniam i polskiego praw a wyborczego widzianym i oczami zaproszonych gości w osobach w spom nianych już wcześniej: sędziego Stefana J a n a Jaw orskiego, przewodniczącego Państw ow ej Komisji Wyborczej oraz K azim ierza Wojciecha Czaplickiego, szefa Krajowego B iura Wyborczego i se k re tarz a Państw owej Komisji Wyborczej, a także M irosław a W róblewskie go pełniącego funkcję D yrektora Zespołu P raw a Konstytucyjnego i M iędzy narodowego w Biurze Rzecznika P raw Obyw atelskich, dr. Jaro sław a Zbieran- k a reprezentującego In sty tu t Spraw Publicznych, prof. dr. hab. Andrzeja Sokali p ro re k to ra ds. stud enck ich i polityki kadrow ej UM K w Toruniu i kierow nika C en tru m Studiów Wyborczych, a tak że A lexandra Shlyka m ię dzynarodowego obserw atora wyborów z ram ien ia OBWE.
Pierw szy z gości, sędzia Stefan J a n Jaw orski, do głównych w yzw ań sto jących przed organam i oraz instytucjam i praw a wyborczego zaliczył potrzebę krzew ienia wśród przedstaw icieli polskiego społeczeństw a wiedzy n a tem at altern atyw n ych m etod głosow ania oraz w yjaśnianie wątpliwości, jak ie n a ro sły wokół tych nowych instytucji praw a wyborczego. Powołując się n a Wyrok T rybunału Konstytucyjnego z 20 lipca 2011 r., w skazywał, iż przepisy tr a k tu jące o głosow aniu korespondencyjnym oraz głosow aniu przez pełnom ocnika
wyborcy nie powinni żywić żadnych obaw przed korzystaniem z dobrodziej stw a tych instytucji. W w ystąpieniu poruszony został również inny niezwykle ważki problem , w yrażający się w potrzebie opracow ania przez polskiego p ra wodawcę in stru m en tów praw nych dających Państw owej Komisji Wyborczej możliwość kształtow ania oraz realnego oddziaływ ania n a proces wyborczy. W chwili obecnej, wobec b ra k u mocy wiążącej aktów praw nych wydaw anych przez Państw ow ą Komisję Wyborczą, większość działań legislacyjnych w tym zakresie zmuszony je s t podejmować M inister Spraw W ew nętrznych i Adm i n istracji, który w praktyce de facto wyręcza Państw ow ą Komisję Wyborczą. R eceptą n a rozw iązanie istniejącego problem u, zdaniem przem aw iającego gościa, m ogłaby być konstytucjonalizacja Państw owej Komisji Wyborczej oraz przyznanie jej przez polskiego ustrojodaw cę, wzorem Krajowej Rady Radiofo nii i Telewizji, upraw nień do w ydaw ania rozporządzeń.
Kolejny z gości, który zabrał głos w ram ach pan elu eksperckiego, K azi m ierz Wojciech Czaplicki, n aw iązując do te m a tu przew odniego konferencji, poruszył problem niedoskonałości przepisów praw a regulujących funkcjono w anie organów oraz in sty tu cji p raw a wyborczego. Tytułem p rzy k ład u odwo łał się do jednej z o sta tn ic h now elizacji p raw a wyborczego, mocą której ustaw odaw ca nałożył n a Pań stw o w ą Komisję W yborczą obowiązek podejm o w ania działań inform acyjnych w to k u procesu wyborczego, ale nie przyznał jej w tym względzie żadnych in stru m e n tó w praw nych, czym niew ątpliw ie uniem ożliw ił w yw iązanie się ta k nałożonego obowiązku. Zdaniem p rze m awiającego gościa, do m iana wyzw ania współczesnego praw a wyborczego u ra s ta również kw estia praktycznej realizacji zasady równości wyborów. W tym też względzie prelegent eksponował problem zapew nienia w szystkim sta rtu ją cy m w w yborach podm iotom równych szans w zakresie dostępu do środków masowego kom unikow ania (przede w szystkim In te rn etu ) oraz akcentow ał problem w y k o rzy stan ia w sk azanych środków z u w zględnie niem zasad bezpieczeństw a oraz z poszanow aniem przepisów obowiązującego prawa.
Jak o trzeci w kolejności głos zabrał M irosław W róblewski, rep re z en tu ją cy Biuro Rzecznika P raw O byw atelskich, który do grona istotnych wyzwań stojących przed polskim praw em wyborczym zaliczył potrzebę zagw aranto w ania i stw orzenia w szystkim wyborcom w arunków do nieskrępow anego ko rzy sta n ia z przysługującego im praw a do głosowania. A kcentując w skazany problem, odwoływał się do sytuacji wyborców niepełnospraw nych i b ra k u w ystarczającej liczby lokali wyborczych, w których osoby te mogłyby osobi ście oddać głos w wyborach. Dzieląc się ze słuchaczam i przeprowadzonym i przez Biuro Rzecznika P raw O byw atelskich badaniam i, prelegent zwracał uwagę n a fakt, iż tradycyjna form a głosowania, ja k ą je s t możliwość osobiste go oddania głosu w lokalu wyborczym, cieszy się wśród tej grupy wyborców n iesłabnącą popularnością, w zw iązku z czym należy robić wszystko, aby
258 S p r a w o z d a n ia
wyborcy ci nie byli zdani tylko i wyłącznie n a korzystanie z alternatyw nych m etod głosowania.
Kolejny zaproszony przez organizatorów gość, A lexander Shlyk, przybli żył słuchaczom tajn ik i pracy m iędzynarodowego obserw atora wyborów oraz w sposób szczegółowy opisał standardy, którym i kieruje się O rganizacja Bez pieczeństw a i W spółpracy w Europie, m onitorując ich przebieg. W swoim w ystąpieniu podkreślił również rolę, ja k ą w kontekście całego procesu wybor czego odgrywa proces m onitorow ania przebiegu wyborów.
Z kolei dr Jaro sław Zbieranek, reprezentujący In sty tu t Spraw Publicz nych, zwrócił uwagę n a znaczenie zaw artych w Kodeksie wyborczym in sty tu cji w kontekście realizacji zasady powszechności wyborów. A kcentując powyż szy a sp ek t, w skazyw ał n a w ypływ ające z niego dla ustaw odaw cy oraz organów wyborczych dalsze wyzw ania, w yrażające się w podejm owaniu sze regu różnego rodzaju działań informacyjnych. Zdaniem zaproszonego gościa realizacja tego zadan ia pow inna odbywać się przede w szystkim za pośrednic tw em In te rn etu , który je st dla wielu wyborców (zwłaszcza młodych) jednym z podstawowych źródeł informacji.
Jak o o statn i w p an elu głos zabrał prof. dr hab. Andrzej Sokala, prorektor ds. studenckich i polityki kadrow ej UM K i kierow nik C entru m Studiów Wy borczych UMK, który odniósł się pokrótce do wyeksponowanych przez przed mówców problemów, dokonując tym sam ym syntetycznego podsum ow ania obrad tej części konferencji.
Wraz z zakończeniem panelu eksperckiego obrady konferencji zmieniły swój c h a ra k te r i przeniosły się do dwóch równoległych bloków naukowych, w ram ach których odbyły się cztery równoległe panele tem atyczne obejmujące w ystąpienia studentów i doktorantów z ośrodków akadem ickich z całej Polski.
W ram ach sesji naukowej „Głosowanie - s ta n obecny i postulaty,” której przewodniczył sędzia S tefan J a n Jaw orski, przewodniczący Państw owej Ko m isji Wyborczej, wygłoszono pięć referatów w dużej m ierze poświęconych altern atyw n y m m etodom głosowania. Do tej problem atyki naw iązyw ały wy stąpienia: mgr. Roberta Trzaskowskiego z U niw ersytetu Łódzkiego (Pełno
mocnictwo do głosowania - analiza i ocena jed n e j z alternatyw nych procedur głosowania unorm owanej w Kodeksie wyborczym), Moniki Szum ilas z K ato
lickiego U niw ersy tetu Lubelskiego w Lublinie (Nowe prawo wyborcze dla
Polaków przebywających za granicą - głosowanie korespondencyjne) oraz s tu
den tek z U niw ersy tetu M ikołaja K opernika w Toruniu: A gaty Pyrzyńskiej („None o f the above” - instytucja ju tr a czy wyborcza nonszalancja) oraz J o a n ny Lewandowskiej i M ileny M atu siak (Wady i zalety e-votingu ja ko alterna
tyw nej metody głosowania). W ram ach tej samej sesji naukowej w ystąpił
jeszcze jed en prelegent - P io tr Zieliński z U niw ersy tetu Gdańskiego, który wygłosił refe ra t zatytułow any Pacjent ja ko wyborca - zagadnienia de lege
D ruga, równolegle prow adzona względem poprzedniego p anelu sesja n a ukowa zatytułow ana „Bezpieczeństwo wyborów - sankcje i gw arancje”, k tó rej m oderatorem był Kazim ierz Wojciech Czaplicki, szef Krajowego B iura Wyborczego i se k re tarz Państw ow ej Komisji Wyborczej, sku p iła referaty tra k tu ją c e o problem ie zagw arantow ania należytej ochrony procesowi wybor czemu. W p an elu tym czynnie uczestniczyli, w ygłaszając referaty oraz zabie rając głos w dyskusji, przedstaw iciele n au k i praw a karnego w osobach: dr. D am iana W ąsika z Okręgowej Izby Radców Praw nych w Olsztynie (Za
kres penalizacji wybranych czynów zabronionych w polskim Kodeksie wybor czym - uwagi na tle prawnoporównaw czym ) i mgr. M arcina B erenta, a sy ste n
ta w K atedrze P ra w a K arnego i Polityki K rym inalnej W ydziału P raw a i A dm inistracji UMK w Toruniu. Dodatkowo zgrom adzona publiczność m iała okazję wysłuchać re fe ra tu pt. Instytucja mężów zaufania w p o lskim praw ie
wyborczym. A n a liza praw n a na przykładzie wyborów do Sejm u i S en a tu RP z 9 października 2011 r , przygotowanego przez przedstaw iciela n au k i praw a
wyborczego mgr. Radosław a Zycha, d o k toranta z C entrum Studiów Wybor czych UMK w Toruniu, ja k również u zyskała możliwość zapoznania się z problem am i praw a wyborczego w idzianym i oczami p rak ty k a - m gr D agm a ry Moskwy z U niw ersytetu A dam a Mickiewicza w Poznaniu, któ ra w 2010 r. pełniła funkcję oficjalnego obserw atora m iędzynarodowego podczas II tu ry wyborów prezydenckich n a U k ra in ie (Wybory prezydenckie na Ukrainie
w 2010 roku - analiza z perspektyw y obserwatora międzynarodowego).
Kolejna sesja naukow a została poświęcona wyzwaniom oraz problemom w ystępującym w system ach wyborczych w ybranych pań stw św iata. W jej ram ach A drian P io tr Karow ski z U niw ersytetu W rocławskiego przybliżył słu chaczom zagadnienia dotyczące system u wyborczego M alty (System wyborczy
R epubliki M alty), a A leksandra Lisicka, reprezentująca U niw ersytet W ar
szaw ski, w przygotowanym przez siebie w ystąpieniu dokonała c h a ra k te ry styki u stro ju konstytucyjnego USA, sta ra ją c się przy tym odpowiedzieć na pytanie, czy państw o to spełnia przym ioty p ań stw a dem okratycznego (Czy
S ta n y Zjednoczone są dem okracją? A n a liza system u wyborczego USA w kon tekście ostatnich wyborów prezydenckich). W ram ach tej sesji naukowej zo
stały wygłoszone również referaty tra k tu ją c e o problem ach w ystępujących w system ach wyborczych U krainy (M arcin Jędrysiak z U niw ersytetu Wrocław skiego, Gryczana kasza wyborcza - naruszenia reguł finansow ania kam panii
wyborczej na Ukrainie w 2012 roku) oraz W ęgier (A rtur Grabowski z U niw er
sy te tu Jagiellońskiego, S ta n d a rd y wyborcze w demokracjach europejskich
a Węgry po reformie konstytucyjnej w 2011 roku).
W ram ach równolegle prowadzonego pan elu naukowego w ystępujący w nim prelegenci pochylali się n ad problem am i oraz w yzw aniam i w yłaniają cymi się n a tle szczególnego e ta p u procesu wyborczego, którym je s t k a m p a nia wyborcza. W tym względzie D om inika Loll z U niw ersytetu M ikołaja
260 S p r a w o z d a n ia
K opernika w Toruniu p rzedstaw iła problem w ykorzystyw ania w izerunku po lity k a w kam p anii wyborczej (K am pania wyborcza i co d alej? - w ykorzysty
wanie w izerunku polityka w trakcie ka m p a n ii wyborczej i po niej), a m gr
P a u lin a Głowacka, a p lik a n tk a radcow ska z Okręgowej Izby Radców P ra w nych w Kielcach, dokonała ch arak tery sty k i zjaw iska ghostw ritingu (Ghostw
ritin g w ka m p a n ii wyborczej na gruncie K odeksu wyborczego oraz Ustawy 0 praw ie autorskim i praw ach pokrewnych). Kolejny prelegent, M ateusz Ja-
snosz reprezentujący U niw ersytet Jagielloński, przybliżył słuchaczom zagad nien ia dotyczące agitacji wyborczej i wyłaniających się n a jej tle problemów
(Problem granic ka m p a n ii inform acyjnych w kontekście instytucji agitacji w y borczej w Kodeksie wyborczym), a m gr Karol Kozieł, ap lik a n t radcow ski
z Okręgowej Izby Radców Praw nych w Kielcach, w raz z mgr. Maciejem Kaweckim, reprezentującym U n iw ersytet Jagielloński, ukazali zgrom adzo nym słuchaczom, ja k w ygląda procedura ochrony dóbr osobistych w trybie wyborczym w świetle przepisów Kodeksu wyborczego (Ochrona dóbr osobi
stych polityków w szczególnym trybie wyborczym). Z kolei w ystąpienie Elżbie
ty K uchty z U n iw e rsy te tu Jagiellońskiego trak to w ało o socjologicznych 1 politologicznych aspek tach kam panii wyborczej (Rola ka m p a n ii wyborczych
w podw yższa n iu jakości polskiego życia publicznego).
O sobną sesję naukow ą stanow iły zagadnienia poświęcone problemom w yłaniającym się n a gruncie obowiązywania w polskim system ie zasady rów ności wyborów. Pierw szy z zabierających głos w ram ach tej części naukowej konferencji prelegent A drian Skoczylas, reprezentujący U niw ersytet Łódzki, poruszył problem partycypacji kobiet w polskiej polityce (Próby zwiększenia
partycypacji kobiet w polskiej polityce na przykładzie wyborów pa rla m en ta r nych w 2011 roku i zastosowanych kw ot wyborczych). Z kolei A leksander
D udek z U niw ersy tetu Jagiellońskiego przedstaw ił refe ra t pt. Wpływ gerry-
m anderingu na demokrację przedstaw icielską - niebezpieczeństwo m an ip u la cji, ale i m ożliw ość uzyskan ia pozytyw nych efektów, a Maciej B an aszak
z U niw ersy tetu A dam a Mickiewicza w Poznaniu w ystąpienie nt. Zasada
konkurencyjności wyborów a polskie ustaw y wyborcze. A n a liza politologiczna.
Obrady m erytoryczne tej części konferencji zakończył m gr M ichał Piwnicki, doktorant w K atedrze P raw a Konstytucyjnego WPiA UMK w Toruniu, przed staw iając refe ra t zatytułow any U dział mediów w ka m p a n ii wyborczej.
P anelem tem atycznym o najbardziej interdyscyplinarnym ch arak terze była bez w ątpienia sesja naukow a zatytułow ana „Prawo wyborcze wobec potrzeb współczesnych społeczeństw”. Tę część konferencji rozpoczęło w ystą pienie mgr. P io tra Lewandowskiego, reprezentującego U niw ersytet M ikołaja K opernika w Toruniu, zatytułow ane Grecka agora - nowe postulaty i typy
demokracji. W dalszej kolejności zgrom adzeni w ysłuchali referatów : m gr
R ity Róży Ram zy z U niw ersytetu K ard yn ała S tefana Wyszyńskiego (Nie
m gr M arty G ałązki, reprezentującej te n sam ośrodek akadem icki (L ikw ida
cja obowiązku m eldunkowego a rejestr wyborców). Kolejny prelegent, Karol
M uszyński z U niw ersytetu W arszawskiego, zaprezentow ał w ystąpienie nt.
Potrzeba uregulowania sondażu przedwyborczego. Perspektywa socjologiczno - praw na. O statni referat w ram ach tego bloku naukowego pt. Cisza wyborcza - relewantny element współczesnego praw a wyborczego czy fasadow y relikt przeszłości? wygłosił M arek Friedrich, reprezentujący U niw ersytet Gdański.
Z uw agi n a spore zainteresow anie uczestników oraz niesłabnące kontro wersje, jakie tow arzyszą funkcjonow aniu jednom andatow ych okręgów wybor czych, organizatorzy postanow ili poświęcić tej problem atyce osobny panel. Tę część obrad konferencji rozpoczęło w ystąpienie Projekt zm ia n w Kodeksie
wyborczym dla Obywatelskiej Inicjatyw y Ustawodawczej mgr. M ariusza Wisa,
reprezentującego Fundację im. J. M adisona. Prelegent podzielił się ze słu chaczam i uw agam i dotyczącymi obecnie obowiązującego s ta n u praw nego oraz pokusił się o w yartykułow anie n a jego tle licznych uw ag de lege ferenda. Dwa o statn ie w ystąpienia tej części konferencji trakto w ały o problem ach praktycznej realizacji obowiązujących przepisów dotyczących jed n om an dato wych okręgów wyborczych. S tu d e n tk a Jag oda Wojciechowska z U niw ersytetu M ikołaja K opernika w Toruniu wygłosiła refe ra t Problem jednom andatow ych
okręgów wyborczych na p rzykła d zie wyborów do S en atu z 2011 roku, a m gr
Maciej J a ro ta , reprezentujący Katolicki U niw ersytet Lubelski w Lublinie, przedstaw ił w ystąpienie zatytułow ane Okręgi jednom andatow e w wyborach
samorządowych - wybrane problem y prawne.
Kolejny równolegle prowadzony p anel naukow y skupił cztery referaty dotykające różnych zagadnień poświęconych szeroko rozum ianem u praw u wyborczemu. Pierwszy z prelegentów, m gr Tomasz Kowalczyk z U niw ersytetu Mikołaja Kopernika, w przygotowanym przez siebie wystąpieniu przedstawił problemy dotyczące konstytucjonalizacji praw a wyborczego (Prawo wyborcze
w polskich konstytucjach), a występujący po nim m gr Jacek Wojciechowski,
reprezentujący ten sam ośrodek akadem icki, wygłosił referat Korupcja wybor
cza - nieodłączny element wyborów i wyzwanie dla polskiego ustawodawcy. Garść uwag na tle art. 250a k.k. W dalszej kolejności zgromadzona publiczność
w ysłuchała referatu Realizacja zasady demokratycznego przeprow adzania w y
borów w polskich zw iązkach sportowych na przykładzie Polskiego Z w ią zku P iłki N ożnej au to rstw a Miłosza Jam rochy z U niw ersy tetu Wrocławskiego.
Obrady konferencji zakończyło wystąpienie mgr. Paw ła Raźnego zatytułow ane
M otywowanie partycypacji wyborczej w Polsce. S ta n obecny i perspektywy.
Am bitnie zakreślone przez organizatorów założenia metodologiczne kon ferencji zostały w całości spełnione, o czym świadczy poziom wygłoszonych w jej ram ach referatów, ja k również niezwykle in teresu jąca i niesłabnąca dyskusja, k tó ra zaw iązyw ała się n a ich tle i tow arzyszyła obradom konferen cji przez cały czas jej trw an ia. Słowa u zn an ia i podziękow ania n ależą się
262 S p r a w o z d a n ia
zaproszonym gościom. Przew ażająca większość z nich, mimo licznych obo wiązków służbowych oraz zaangażow ania w wiele projektów, nie zakończyła swojego udziału w konferencji n a zab ran iu głosu w ram ach pan elu eksperc kiego, ale pozostała do samego końca, aktyw nie uczestnicząc w obradach i dzieląc się z młodymi naukow cam i swoimi cennym i spostrzeżeniam i, u w a gam i oraz bogatym doświadczeniem. W tym też względzie w ypada żywić nadzieję, iż będzie to im pulsem do organizacji kolejnych sesji naukow ych poświęconych tej problem atyce, a wygłoszone referaty i zaw arte w nich tezy, ja k również wnioski wypływające z dyskusji s ta n ą się w niedalekiej przyszło ści przyczynkiem do dalszych b ad a ń naukow ych nad problem atyką praw a wyborczego.
