Renata Dźwigoł
ORCID 0000-0002-9780-6750
Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
Frazeologizm (tam) gdzie diabeł mówi dobranoc w słowniku i w tekstach. Formy zmodyfi kowane
Słowa kluczowe: diabeł, frazeologia, (tam) gdzie diabeł mówi dobranoc, ideonimia, chrema- tonimia
Keywords: devil, phraseology, (tam) gdzie diabeł mówi dobranoc, ideonymy, chrematonymy
Uwagi wstępne
W typologii związków frazeologicznych autorstwa Andrzeja M. Lewickiego i Anny Pajdzińskiej (Lewicki 1983, Lewicki, Pajdzińska 2001) tytułowy frazeologizm to wyrażenie określające. Jednostka ta wykorzystywana jest do nazywania (i obrazo- wego przedstawiania) miejsc odległych, dalekich, odludnych, trudno dostępnych, zapomnianych. O genezie tego frazeologizmu na łamach internetowej Poradni Językowej PWN wypowiedziała się Katarzyna Kłosińska1:
Fraza gdzie diabeł mówi dobranoc nazywa miejsce bardzo odległe, dalekie i jedno- cześnie zapomniane, nieuczęszczane. Na pewno u podstaw jej utworzenia legło wy- obrażenie diabła jako istoty żyjącej w piekle, a więc – właśnie – gdzieś bardzo daleko, dokąd nie chcemy trafi ć. Na te skojarzenia związane z odległością w przestrzeni na- kładają się skojarzenia związane z końcem dnia – mówimy dobranoc, gdy zapada noc, a więc gdy wszyscy usypiają, gdy nic się nie dzieje. Tam, gdzie diabeł mówi dobranoc
1 Jest to odpowiedź na pytanie „Skąd w języku polskim wzięło się powiedzenie Tam, gdzie diabeł mówi dobranoc?”, datowana: 31.01.2020.
jest więc miejscem, które jest tak dalekie i nierozpoznane jak piekło, w którym zapada noc (Kłosińska 2020)2.
W źródłach leksykografi cznych – tj. w słownikach frazeologicznych oraz w ogól- nych słownikach języka polskiego – frazeologizm zapisywany jest w trzech różnych formach, z których dwie są krótsze (tam diabeł mówi dobranoc; gdzie diabeł mówi dobranoc), a trzecia dłuższa (tam, gdzie diabeł mówi dobranoc): tam diabeł mówi do- branoc (NKPP I 436: diabeł 143); gdzie diabeł mówi dobranoc – ‘fraza przysłówko- wa (nieodmienna) o znaczeniu: w ustronnym i odludnym miejscu’ (WSJP PAN);
(tam,) gdzie diabeł mówi dobranoc ‘z lekceważeniem o miejscu bardzo odległym, oddalonym od skupisk ludzkich’ (WSF PWN z przysł 67, SF PWN z Bralcz 42, USJP, t. I: 604); tam, gdzie diabeł mówi dobranoc ‘żartobliwie o miejscu odludnym, odległym’ (Iglikowska, Kurkowska 1966: 42).
Jednostka została poświadczona również w dialektach (Śląsk Cieszyński): tam już diabeł mówi dobranoc, tam dioboł prawi dobranoc, kaj dioboł prawi dobranoc (NKPP, t. I 436: diabeł 143, Ondrusz 1954: 120, 63), kaj djoboł prawi dobranoc
‘o miejscu trudno dostępnym, zapomnianym’ (SGP, t. V: 519, SGŚ, t. VII: 40, SFŚ:
186, Ondrusz 1960: 101).
Frazeologizm ten nie został odnotowany w słownikach frazeologicznych opra- cowanych w układzie tematycznym: w słowniku pod red. Alicji Nowakowskiej (2003) [Człowiek i otoczenie → Przestrzeń – odległość]3 oraz w Nowym słowniku fr a- zeologicznym Renardy Lebdy (2005) [Wszechświat → Przestrzeń, miara]4.
Użycia tekstowe frazeologizmu w kanonicznej postaci, które zostały poświad- czone w korpusach tekstowych (KJP PWN, NKJP), ukazują właściwie tylko dwie formy – dłuższą tam gdzie diabeł mówi dobranoc oraz krótszą gdzie diabeł mówi do- branoc, które można uogólnić jako: (tam) gdzie diabeł mówi dobranoc (z tego wzglę- du taki właśnie zapis frazeologizmu zastosowano w tytule artykułu). Korpusowe poświadczenia frazeologizmu unaoczniają też specyfi czne cechy tej jednostki, nie- odnotowywane w słownikach: brak przecinka oddzielającego oba zaimki przysłow- ne (tam gdzie), słowo dobranoc zapisywane w cudzysłowie, wielokropek stawiany na końcu frazeologizmu.
2 O takich miejscach mówi się też (nieprzypadkowo), że są zapomniane przez Boga. Jeśli są niezamieszkałe i/lub zdewastowane: zapomniane przez Boga i opuszczone przez ludzi.
3 Większość frazeologizmów zawartych w tym słowniku to wyrażenia i zwroty opisują- ce wygląd, charakter, psychikę i zachowania ludzi (Wstęp, s. 12).
4 Słownik ten jako „świadek epoki” rejestruje związki wyrazowe będące w powszech- nym użyciu (Wstęp, s. 7). Frazeologizm omawiany w artykule może do nich nie należeć, wydaje się bowiem, że współcześnie występuje głównie w tekstach pisanych.
O nacechowaniu ekspresywnym omawianego frazeologizmu informują kwali- fi katory słownikowe: żartobliwie, z lekceważeniem. Uwidacznia się ono w użyciach tekstowych, jest związane z wartościowaniem danego miejsca, które z wykorzysta- niem frazeologizmu (tam) gdzie diabeł mówi dobranoc bywa nazywane. Wartościo- wanie to jest bardzo różne (zob. Dźwigoł 2020a: 207–208, 2020b: 329–330), zale- ży od przyjętego punktu widzenia (np. przybysz z zewnątrz, stały mieszkaniec tego miejsca). Dla jednych miejsce odludne, nieuczęszczane będzie oazą spokoju, zapew- niającą wytchnienie od gonitwy dnia codziennego i odpoczynek, często w bliskości z naturą. Dla innych – miejscem prowincjonalnym, które nie oferuje mieszkańcom nic interesującego, nie stwarza możliwości rozwoju. Dla jednych – terenem cieka- wym poznawczo, zachęcającym do eksploracji, której towarzyszy ekscytacja. Dla innych – miejscem zapomnianym przez ludzi, zaniedbanym, niebezpiecznym.
Frazeologizm w swojej kanonicznej formie wykazuje spory potencjał onimiczny (zob. Dźwigoł 2020b). Wpływ na to może mieć m.in. nietuzinkowa metafora, która legła u podstaw frazeologizmu.
Formy zmodyfi kowane frazeologizmu
Innowacje modyfi kujące – jak zauważył Stanisław Bąba – powstają w wyniku na- ruszenia ustabilizowanej struktury frazeologizmu – jego płaszczyzny leksykalnej i płaszczyzny gramatycznej.
Zmiany w składzie leksykalnym są następstwem takich zabiegów, jak: uzupełnienie, re- dukcja, wymiana komponentu, kontaminacja dwóch jednostek frazeologicznych, przy czym niektóre z nich mogą występować łącznie, np. uszczuplenie i wymiana. Zmiany gramatyczne dotyczą formy fl eksyjnej komponentu (liczba, strona, aspekt), jego posta- ci słowotwórczej oraz schematu składniowego całego związku; mogą także wiązać się ze zmianami leksykalnymi, np. uszczuplenie i zmiana formy fl eksyjnej komponentu.
W przeciwieństwie do płaszczyzny gramatycznej […] płaszczyzna leksykalna […] jest […] podatniejsza na wszelkiego rodzaju przetwarzanie i modyfi kację. Toteż przeważają- ca liczba innowacji modyfi kujących to innowacje wynikłe ze zmian składu leksykalnego danych struktur frazeologicznych (Bąba 2009: 26).
Frazeologizm (tam) gdzie diabeł mówi dobranoc w celowo zmodyfi kowanej formie został wykorzystany przede wszystkim w ideonimach, głównie w tytułach5 tekstów literackich, także publicystycznych, w tytule rozprawy naukowej oraz w na- zwie zbiórki internetowej, którą jako nazwę przedsięwzięcia społecznego należałoby
5 Opracowania dotyczące tytułów utworów (literaturoznawcze oraz językoznawcze, z zakresu onomastyki i tekstologii) przywołuje w swoim artykule Krystyna Kowalik (2019:
98–99).
zaliczyć do chrematonimii społecznościowej (zob. Gałkowski 2007, 2011: 129–
191). Prezentowane przykłady zostały uporządkowane według kryterium: typ in- nowacji frazeologicznej modyfi kującej (por. Bąba 1989: 49)6, przytaczane są w ory- ginalnej (niezmienionej) pod względem interpunkcyjnym formie.
1. Innowacje regulujące (zniesienie ograniczeń w zakresie formy gramatycznej komponentu czasownikowego)
Regulacja polega na zniesieniu ograniczeń w zakresie formy fl eksyjnej czasowni- ka. Dotyczy takich kategorii gramatycznych, jak przeczenie oraz czas: mówi → nie mówi, mówi → mówił.
Gdzie diabeł nie mówi dobranoc7 – tytuł informacji prasowej o Parku Naro- dowym Tasman, w którym „można spotkać (a raczej usłyszeć nocą) diabła tasmań- skiego”8. [1]
Gdzie diabeł nie mówi dobranoc – tytuł cyklu artykułów poświęconych myśle- niu współczesnych chrześcijan o szatanie, opublikowanych w magazynie interneto- wym Deon.pl w 2019 roku9, m.in. rozmowa Michała Lewandowskiego z lekarzem psychiatrą i psychoterapeutą prof. Krzysztofem Krajewskim-Siudą na temat egzor- cyzmów, artykuł Marka Blazy SJ opisujący egzorcyzmy i modlitwy o uzdrowienie w świetle nauki Kościoła katolickiego. [2] [3] [4]
Gdzie diabeł mówił dobranoc – tytuł powieści dla dzieci i młodzieży Wandy Żółkiewskiej. Główny bohater, mieszkający w Warszawie, przyjeżdża na wakacje do Orawki, małej wsi koło Jabłonki. Polichromie w tutejszym kościele przedstawiają m.in. diabły i piekło (zob. Borczuch 2014, Monita, Skorupa 2015). [5]
6 Podstawowym podziałem jest podział na innowacje: uzupełniające (wzbogacenie zasobu frazeologicznego), modyfi kujące (naruszenie ustabilizowanej struktury frazeologi- zmu) oraz rozszerzające (rozszerzenie łączliwości frazeologizmu).
7 Opisy bibliografi czne wszystkich analizowanych tytułów zob. Wykaz źródeł na końcu artykułu.
8 Tekst opublikowany w cyklu Parki Australii i Oceanii (Tasmania to wyspa u południo- wo-wschodnich wybrzeży kontynentu australijskiego, najmniejszy stan Australii).
9 Autorzy ten cykl opisują tak: „Gdzie diabeł nie mówi dobranoc. Czyli jak poprawnie rozmawiać o szatanie. Filmy z egzorcystami, publikacje książkowe, medialne, rekolekcje i konferencje z milionami wyświetleń, w czasie których mówi się o tym, co diabeł powie- dział w czasie egzorcyzmu. Popularność mówienia o tych tematach jest zauważalnie większa niż jeszcze kilkanaście lat temu. Co stało się, że tak bardzo zaczęliśmy interesować się dia- błem? W tym cyklu pokażemy, jak poprawnie rozmawiać o złym, opiszemy najczęstsze błędy chrześcijan, jakie popełniają w myśleniu o szatanie, pomożemy zrozumieć, co tak naprawdę Kościół mówi o złym duchu […]” (tamże).
Zdjęcie nr 1. Okładka książki Wandy Żółkiewskiej Gdzie diabeł mówił dobranoc (1970)
2. Innowacje regulująco-rozwijające
Gdzie diabeł nie mówi już dobranoc – tytuł artykułu prasowego Pawła Łep- kowskiego dotyczącego rozwoju dwóch małych gmin: Lutowiska (woj. podkar- packie), Kurzętnik (woj. warmińsko-mazurskie). [6]
Gdzie diabeł już nie mówi dobranoc – tytuł artykułu prasowego Marka Książ- ka na temat rozwoju uzdrowiska Gołdap (woj. warmińsko-mazurskie) i działalności burmistrza tego miasta. [7]
W powyższych przykładach innowacji regulującej (zastosowanie formy zaprze- czonej czasownika) towarzyszy rozbudowanie jednostki partykułą już, występującą w prepozycji lub postpozycji w stosunku do czasownika.
W kolejnym przykładzie oprócz zmiany formy gramatycznej całego frazeolo- gizmu10 – z oznajmienia na pytanie, dochodzi do rozbudowania jednostki dodat- kowym komponentem, stanowiącym (niepozbawioną ekspresji) odpowiedź na to pytanie.
10 Przyjmuję założenie, że innowacje regulujące polegają nie tylko na zmianie formy gramatycznej jednego z komponentów frazeologizmu, ale również na zmianie formy grama- tycznej frazeologizmu jako całości.
Gdzie diabeł mówi dobranoc? Tu! – tytuł artykułu prasowego Tomasza Rozwa- dowskiego na temat uniewinnienia Nergala, lidera gdańskiego zespołu metalowego Behemot, w procesie sądowym o obrazę uczuć religijnych (podarcie Biblii podczas koncertu) oraz wydania przez ten zespół nowej (bardzo dobrze sprzedającej się na świecie) płyty „Th e Satanist”. [8]
3. Innowacje regulująco-skracające
Innowacja skracająca polega na redukcji komponentów zaimkowych (co dałoby po- stać diabeł mówi dobranoc), jednocześnie jednak dochodzi do zmiany formy grama- tycznej komponentu czasownikowego na formę zaprzeczoną.
Diabeł nie mówi dobranoc – tytuł artykułu prasowego, rozmowy ze znanym w latach 70. i 80. piłkarzem Andrzejem Szarmachem, którą przeprowadził Miro- sław Nowak, na temat konfl iktu w klubie piłkarskim Zagłębie Lubin. Zastosowa- nie modyfi kacji frazeologizmu (tam) gdzie diabeł mówi dobranoc jest tutaj aluzją do pseudonimu piłkarza „Diabeł”11. [9]
Diabeł nie mówi dobranoc [, bo granica łączy] – tytuł artykułu prasowego Moniki Góreckiej-Czuryłło na temat polityki regionalnej w Polsce oraz programu, który ma gwarantować rozwój gospodarczy makroregionu Polska Wschodnia (Pro- gram Rozwoju Polski Wschodniej). [10]
4. Innowacje wymieniające (substytucja jednego lub dwóch komponentów)
a) substytucja pierwszego komponentu frazeologizmu (zaimkowego)Kraina, gdzie diabeł mówi dobranoc – tytuł książeczki dla najmłodszych dzieci Kazimierza Onackiego z ilustracjami Roberta Tracza. Jest to wierszowana opowieść o krainie, gdzie „diabeł pieśni piano śpiewa [mieszkańcom – R. D.] na dobranoc”.
[11]
Dalej niż diabeł mówi dobranoc – polski tytuł amerykańskiej powieści obycza- jowej dla młodzieży autorstwa Natalie Fields, w przekładzie Stefanii Wasilewskiej (oryginalny tytuł: In the middle of nowhere, dosł. ‘w środku nigdzie’, polskim od- powiednikiem semantycznym jest ‘w szczerym polu’). Główna bohaterka przepro- wadza się z Bostonu, gdzie mieszkała z matką, na odludzie do nowej rodziny ojca, którego nie widziała 13 lat. [12]
11 Ów pseudonim został też przywołany w tytule książki autobiografi cznej piłkarza: Ja- cek Kurowski, Andrzej Szarmach, Andrzej Szarmach. Diabeł nie anioł, Wydawnictwo Dol- nośląskie, Wrocław–Poznań 2016. W grze językowej (wykorzystanej w tytule) uczestniczy frazeologizm anioł nie człowiek ‘ktoś bardzo dobry, szlachetny, cierpliwy, życzliwy’.
Zdjęcie nr 2. Okładka książeczki dla dzieci Kazimierza Onackiego Kraina, gdzie diabeł mówi dobranoc (1986)
Zdjęcie nr 3. Okładka książki Natalii Fields Dalej niż diabeł mówi dobranoc (2006)
b) substytucja ostatniego komponentu frazeologizmu (dobranoc)
Tam gdzie diabeł mówi „buenas noches” – tytuł książki podróżniczej Doroty Teresy Ponikiewskiej. Relacja z podróży do Salwadoru12 w 1994 roku, do rodzinnej wioski męża autorki. [13]
Zdjęcie nr 4. Okładka książki Doroty Teresy Ponikiewskiej Tam gdzie diabeł mówi „buenas noches” (2012)
Tam gdzie diabeł mówi dzień dobry – tytuł artykułu internetowego Krzyszto- fa Koniecznego na temat Georgii Południowej oraz niezwykłej bioróżnorodności i liczebności zamieszkujących ją gatunków zwierząt13. Relacja z podróży autora na tę wyspę (trafi ł do „polarnego raju po przejściu przez czyściec oraz piekło oceanu”).
[14]
Gdzie diabeł mówi dzień dobry. [Pół wieku z „Mistrzem i Małgorzatą”] – ty- tuł artykułu prasowego Tadeusza Nyczka, w którym ten krytyk literacki omawia wydanie Mistrza i Małgorzaty Michaiła Bułhakowa w nowym przekładzie14. [15]
12 W Salwadorze językiem urzędowym jest hiszpański. Hiszp. buenas noches ‘dobry wie- czór’, ‘dobranoc’ – zwrot zarówno powitalny w porze wieczornej, jak i pożegnalny (życzenie miłego, udanego wieczoru).
13 „Dziś Georgia Południowa to ogromny rezerwat, poza garstką naukowców i admini- stracji brytyjskiej nikt tu nie mieszka. Zagląda tu kilka jachtów w roku, a latem przypływają turyści na wielkich statkach” (tamże).
14 Autorami przekładu są Leokadia Anna Przebinda, Grzegorz Przebinda oraz Igor Przebinda (Wydawnictwo Znak, Kraków 2016).
Gdzie diabeł mówi „Szczęść Boże” – tytuł artykułu Renate Meinhof (tłum.
z niemieckiego) na temat egzorcyzmów odprawianych przez duchownych katolic- kich nad ludźmi opętanymi przez diabła. [16]
Gdzie diabeł mówi... do usług (!) – tytuł powieści dla dzieci Joanny Olech.
Główny bohater Mikołaj Twardowski podpisuje cyrograf z dwoma diabłami: Ro- kitką i Dusiołkiem. Powieść nawiązuje do ballady Adama Mickiewicza Pani Twar- dowska. Diabeł spełnia rozkazy Twardowskiego, tym razem chłopca Mikołaja Twar- dowskiego. [17]
Zdjęcie nr 5. Okładka książki Joanny Olech Gdzie diabeł mówi… do usług (1997)
Zdjęcie nr 6. Okładka książki Joanny Olech Gdzie diabeł mówi… do usług! (2009)
Zdjęcie nr 7. Okładka audiobooka
c) substytucja dwóch komponentów: mówi dobranoc
Tam, gdzie diabeł pisze listy – tytuł zbioru tekstów publicystycznych, felie- tonów, reportaży (z licznych podróży po Europie) Jerzego Zagórskiego. Tytułem tomu stał się tytuł jednego z tekstów, który jest „listem z podróży” do Agrygen- tu – włoskiego, historycznego miasta na południowym wybrzeżu Sycylii (na końcu tekstu dopisek: „22 listopada 1967”). [18]
Zdjęcie nr 8. Okładka książki Jerzego Zagórskiego Tam gdzie diabeł pisze listy (1970) Tam, gdzie diabeł pilnuje okowity – tytuł książki Zbigniewa Miazgi. Ty- tułem tomu stał się tytuł jednego z tekstów. Jest to wspomnienie z dzieciństwa i wczesnej młodości, które autor spędził w Radzięcinie (i Frampolu) na Roztoczu,
w którym to zostało przytoczone podanie ludowe o diable pilnującym na bagnach beczki okowity15. [19]
Zdjęcie nr 9. Okładka książki Zbigniewa Miazgi Tam, gdzie diabeł pilnuje okowity (1986) Innowacje wymieniające umieszczone w dwóch pierwszych grupach [a) i b)]
polegają na wymianie komponentu na inny, będący z tamtym w relacji styczności semantycznej. Komponent odnoszący się do miejsca, w kanonicznej postaci frazeo- logizmu realizowany jako: (zaimek wskazujący tam) zaimek względny gdzie, został zastąpiony innym wyrazem konotującym miejsce (rzeczownikiem bądź przysłów- kiem w stopniu wyższym): kraina [gdzie] ‘obszar, miejsce wyróżniające się położe- niem geografi cznym, typem roślinności, fauny itp.’, dalej [niż] ‘w znacznej odległo- ści, w odległym miejscu’16. Grzecznościowa formuła dobranoc, używana wieczorem w sytuacji pożegnania się z kimś przed pójściem spać, w zmodyfi kowanej formie frazeologizmu została zastąpiona inną formułą grzecznościową: hiszp. Buenas no- ches, Dzień dobry, Szczęść Boże, przest. Do usług!.
O zaliczeniu do innowacji wymieniających przykładów umieszczonych w ostat- niej grupie [c)] zadecydowało podobieństwo nie semantyczne, a formalne obu
15 Bagna i podmokłe łąki (dzisiaj osuszone) były zwane „oknami”. Legenda związana z tymi mokradłami mówi o podziemnych strumieniach łączących „okna” („lustra zdradziec- kiej, bezdennej wody”) ze stawami zakonników w odległej Radecznicy. Inna legenda opo- wiada o karczmarzu, który wiózł okowitę z dworskiej gorzelni. Na wyboistej drodze wóz przechylił się i jedna beczka spadła – do tej pory okowita dojrzewa na bagiennym dnie, pil- nowana przez diabła. Ten ukrył ją tak dobrze, że mimo melioracji nie natrafi ono na nią.
16 Tak zmodyfi kowany frazeologizm nabiera znaczenia ‘dalej niż daleko’.
komponentów (pierwotnego i wtórnego), czyli fakt, że realizują one ten sam sche- mat składniowy: czasownik w 3. osobie liczby pojedynczej czasu przeszłego rodzaju męskiego + rzeczownik w bierniku.
5. Innowacje wymieniająco-skracające
Innowacja skracająca polega na redukcji komponentów zaimkowych (co dałoby po- stać diabeł mówi dobranoc), jednocześnie jednak dochodzi do wymiany ostatniego komponentu jednostki: dobranoc → dzień dobry, to koniec!.
Diabeł mówi dzień dobry. [Szatan trafi ł do kultury masowej] – tytuł artykułu prasowego Mirosława Pęczaka, którego tematyka oscyluje wokół satanizmu w Pol- sce, a także polskich sekt i ruchów religijnych. [20]
Diabeł mówi: „To koniec!”. [Nie tak jest po Bożemu] – tytuł artykułu interne- towego Agaty Ślusarczyk na temat pieszej pielgrzymki z Warszawy (sanktuarium św.
Faustyny przy ul. Żytniej) do Ostrówka (Dom św. Faustyny). Nawiązanie do słów, które padły podczas kazania na mszy tuż przed wyruszeniem pątników w drogę:
„Przez s. Faustynę Bóg czyni wielkie rzeczy, szczególnie w sytuacjach bez wyjścia.
To diabeł podpowiada, że to ju ż j e st kon i e c [podkr. R. D.], że zostaje tylko rozwód. Nie, nie tak jest po Bożemu”. [21]
6. Innowacje rozwijająco-skracające
Innowacji skracającej (redukcja komponentów zaimkowych) towarzyszy uzupełnie- nie jednostki partykułą nie tylko.
Diabeł mówi nie tylko dobranoc – tytuł reportażu prasowego (tłum. z niemiec- kiego) Takisa Würgera na temat warunków życia w Zaatari – największym jordań- skim obozie dla uchodźców z Syrii, w którym władzę przejęła mafi a, z którą z kolei walczy szef obozowiska, Niemiec Kilian Kleinschmidt. [22]
7. Innowacje rozwijające (uzupełnienie składu jednostki nowym komponentem)
[Monemvasia,] tam gdzie grecki diabeł mówi dobranoc – tytuł tekstu opubli- kowanego na stronie internetowej, prowadzonej przez trzech polskich podróżni- ków. Jest to sprawozdanie z wyprawy do tej niezwykłej miejscowości na południu Peloponezu (położonej na wysokiej skale, oddzielonej od lądu wąską groblą). [23]
[Śmierć] tam, gdzie diabeł mówi kotom dobranoc – nazwa zbiórki internetowej, zorganizowanej na portalu ratujemyzwierzaki.pl przez warszawskie Stowarzyszenie
Koty, na rzecz masowej sterylizacji stada bezpańskich, żyjących dziko kotów, które ginęły zagryzane przez dzikie zwierzęta w jednej z miejscowości w Wielkopolsce (powiat chodzieski). [24]
Wprowadzenie dodatkowego komponentu (grecki, kotom) wynika z chęci przysto- sowania frazeologizmu do nowego kontekstu, w którym (w zmodyfi kowanej formie) został użyty: opis greckiej miejscowości, zbiórka internetowa na potrzeby kotów.
8. Innowacje skracające
Diabeł mówi dobranoc – tytuł artykułu internetowego na temat drużyn pol- skiej ekstraklasy piłki nożnej, zajmujących w rundzie jesiennej końcowe miejsca w tabeli: „[...] zaglądamy w najciemniejsze zakątki polskiej ligi. Tam, gdzie gra- li najsłabiej i najkoszmarniej. [...] Tam, gdzie nawet diabeł szybko zamyka oczy i mówi dobranoc”. [25]
[Idealny na święta -] diabeł mówi dobranoc – tytuł informacji internetowej na temat diabła tasmańskiego i głosu, który to zwierzę wydaje („Posłuchajcie Państwo, jak diabeł mówi dobranoc”). [26]
9. Innowacje kontaminujące
Gdzie diabeł (tasmański) mówi dobranoc. [Wizerunek Australii w litera- turze polskiej] – tytuł rozprawy naukowej Magdaleny Bąk, której tematem jest:
Australia – tematy i motywy w literaturze polskiej. [27]
Tytuł powstał w wyniku kontaminacji dwóch jednostek frazeologicznych z komponentem diabeł: gdzie diabeł mówi dobranoc oraz diabeł tasmański ‘Sarcophi- lus harrisii (Sarcophilus laniarius), ssak z rzędu torbaczy występujący na Tasmanii’.
Zdjęcie nr 10. Okładka książki Magdaleny Bąk Gdzie diabeł (tasmański) mówi dobranoc.
Wizerunek Australii w literaturze polskiej (2014)
Uwagi końcowe
Frazeologizm (tam) gdzie diabeł mówi dobranoc w tytułach tekstów podlega różno- rodnym modyfi kacjom strukturalnym, przy czym formy zmodyfi kowane często nie są faktami jednostkowymi (te same formy stosowane są w różnych tekstach, przez różnych autorów17). W niektórych z tych innowacji zachowane zostało znaczenie globalne frazeologizmu, sygnalizujące tematykę tekstu, sytuację w nim opisaną:
1. mała miejscowość na peryferiach, a) do której przyjeżdża mieszkaniec dużego miasta, b) która zaczyna się prężnie rozwijać po latach zastoju, 2. odległe, odlud- ne miejsce odkrywane przez podróżników czy turystów. W innych dochodzi do naruszenia znaczenia globalnego frazeologizmu, zakłóceń w odczytaniu frazeolo- gizmu jako semantycznej całości, a nawet defrazeologizacji. Celem tych zmian se- mantycznych, determinowanych przez przekształcenia strukturalne frazeologizmu, jest przystosowanie tytułu tekstu do tematyki w nim poruszanej (semantyczna aktualizacja).
Celowe naruszenie stabilności struktury znaczeniowej związków frazeologicznych wy- maga bowiem kontekstowego uzasadnienia. Świadomie zmodyfi kowany frazeologizm zostaje umieszczony w specjalnie zbudowanym kontekście, który uzasadnia celowość naruszenia struktury związku (Majkowska 1988: 145).
Staje się widoczna gra znaczeń – przenośnego i dosłownego, „dwuplanowość semantyczna” (odbioru) jest bezpośrednio narzucana przez kontekst (Majkowska 1988: 147), w którym forma zmodyfi kowana funkcjonuje. Defrazeologizację naj- wyraźniej ukazują formy, w których wypowiedź diabła została zacytowana – ujęta w cudzysłów i poprzedzona dwukropkiem18, np. w Salwadorze diabeł zwraca się do podróżniczki w języku tego miejsca. W wyniku literalnego odczytania zmodyfi ko- wanej formy frazeologizmu diabeł jest personifi kowany: 1. teksty publicystyczne – działanie Szatana we współczesnym świecie i jego wpływ na zachowania ludzi, roz- przestrzeniające się zło, rezygnacja z chrześcijańskiej moralności (rozwody), obraza uczuć religijnych, satanizm, opętania, egzorcyzmy, 2. książeczka dla dzieci – diabeł śpiewający dzieciom kołysanki, 3. artykuł o tematyce sportowej – diabeł zamyka- jący oczy i idący spać, bo nie może patrzeć na koszmarną grę drużyn piłkarskich, 4. nazwa zbiórki internetowej – diabeł mówiący „dobranoc” umierającym kotom19.
17 Nie wyklucza to faktu, iż każdy z autorów (zapewne) dąży do uzyskania określonej ekspresji słownej, uatrakcyjnienia swojego przekazu.
18 Inne znaki interpunkcyjne zastosowane w zmodyfi kowanych formach to wykrzyknik kończący wypowiedź diabła oraz wielokropek tę wypowiedź zapowiadający.
19 Gra znaczeń: zamknąć oczy ‘zasnąć’, ‘umrzeć’.
Bywa, że modyfi kacje omawianego frazeologizmu wykorzystywane są do: 1. zbu- dowania (nieprzypadkowego) intertekstualnego odniesienia – przywołania diabła jako bohatera utworu literackiego (Pani Twardowska Mickiewicza, Mistrz i Małgo- rzata Bułhakowa20) czy podania ludowego, 2. aluzyjnego nawiązania do innej formy językowej, zbudowanej na podstawowym dla frazeologizmu leksemie diabeł (pseu- donim „Diabeł”, nazwa gatunkowa diabeł tasmański).
Wykaz źródeł (w kolejności przywoływania w tekście)
[1] Gdzie diabeł nie mówi dobranoc, „Traveler. National Geographic Polska” 2013, nr 4, s. 82.
[2] Gdzie diabeł nie mówi dobranoc. Czyli jak poprawnie rozmawiać o szatanie, https://deon.
pl/2019-gdzie-diabel-nie-mowi-dobranoc/poznaj-taktyke-wroga-wielki-post-czas- walki-ze-zlym-duchem,511440 (dostęp: 6.04.2020).
[3] Prof. Krzysztof Krajewski-Siuda: nie wierzę w diabła [rozmowa], https://deon.pl/2019- -gdzie-diabel-nie-mowi-dobranoc (dostęp: 6.04.2020).
[4] Blaza M. SJ, Modlitwy o uzdrowienie, egzorcyzmy a sakramenty Kościoła, https://deon.
pl/2019-gdzie-diabel-nie-mowi-dobranoc/modlitwy-o-uzdrowienie-egzorcyzmy-a- sakramenty-kosciola,511854 (dostęp: 6.04.2020).
[5] Żółkiewska W., Gdzie diabeł mówił dobranoc, Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1970.
[6] Łepkowski P., Gdzie diabeł nie mówi już dobranoc, „Uważam Rze. Inaczej Pisane” 2014, nr 11, s. 16–18.
[7] Książek M., Gdzie diabeł nie mówi już dobranoc, „Przegląd” 2014, nr 31, s. 30–32.
[8] Rozwadowski T., Gdzie diabeł mówi dobranoc? Tu!, „Dziennik Bałtycki” 14.02.2014, https://dziennikbaltycki.pl/gdzie-diabel-mowi-dobranoc-tu/ar/3331827 (dostęp:
6.04.2020).
[9] Diabeł nie mówi dobranoc, „Przegląd Tygodniowy” 1998, nr 41, s. 17.
[10] Górecka-Czuryłło M., Diabeł nie mówi dobranoc, bo granica łączy, „Dziennik Gazeta Prawna. Prawo, Biznes, Polityka” 2013, nr 132, dodatek „Samorząd i Administracja”, s. C3.
[11] Onacki K., Kraina, gdzie diabeł mówi dobranoc, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1986.
[12] Fields N., Dalej niż diabeł mówi dobranoc, tłum. S. Wasilewska, Wydawnictwo Da Capo, Warszawa 2006 (seria wydawnicza Nie dla mamy, nie dla taty, lecz dla każdej małolaty).
[13] Ponikiewska D. T., Tam gdzie diabeł mówi „buenas noches”, Wydawnictwo Poligraf, Brzezia Łąka 2012.
[14] Konieczny K., Tam gdzie diabeł mówi dzień dobry, „Salamandra. Magazyn Przyrodni- czy” 2014, nr 1, http://magazyn.salamandra.org.pl/m37a13c.html (dostęp: 6.04.2020).
20 W tekście krytycznoliterackim Gdzie diabeł mówi dzień dobry. Pół wieku z „Mistrzem i Małgorzatą” przywoływana jest przede wszystkim powieść Bułhakowa, pośrednio jej „dia- belski” bohater (Woland).
[15] Nyczek T., Gdzie diabeł mówi dzień dobry. Pół wieku z „Mistrzem i Małgorzatą”,
„Książki. Magazyn do czytania” 2.11.2016, portal wyborcza.pl, http://wyborcza.pl/
ksiazki/1,154165,20683444,gdzie-diabel-mowi-dzien-dobry-pol-wieku-z-mistrzem-i- -malgorzata.html?disableRedirects=true (dostęp: 6.04.2020).
[16] Meinhof R., Gdzie diabeł mówi „Szczęść Boże”, „Forum” 2016, nr 20 (30.09- 13.10.2016), s. 12–15.
[17] Olech J., Gdzie diabeł mówi... do usług (!), wyd. I z ilustracjami P. Pawlaka, Egmont Polska, Warszawa 1997 (Seria z Gąską), wyd. II z ilustracjami M. Bruchnalskiego, Wy- dawnictwo Literatura, Łódź 2009 (seria To Lubię), audiobook czyta K. Kaczor.
[18] Zagórski J., Tam, gdzie diabeł pisze listy, Ossolineum, Wrocław 1970.
[19] Miazga Z., Tam, gdzie diabeł pilnuje okowity, Krajowa Agencja Wydawnicza, Lublin 1986.
[20] Pęczak M., Diabeł mówi dzień dobry. Szatan trafi ł do kultury masowej, „Polityka” 1997, nr 6, s. 50–52.
[21] Ślusarczyk A., Diabeł mówi: „To koniec!”. Nie tak jest po Bożemu, Gosc.pl.warszawski, 28.07.2018, https://warszawa.gosc.pl/doc/4896725.Diabel-mowi-To-koniec-Nie-tak- -jest-po-Bozemu (dostęp: 6.04.2020).
[22] Würger T., Diabeł mówi nie tylko dobranoc, „Nowe Forum. Najciekawsze historie świa- ta” 2014, nr 6, s. 38-43, https://www.forumdwutygodnik.pl/artykuly/1573405,1,los- -syryjskiego-uchodzcy.read (dostęp: 6.04.2020).
[23] Monemvasia, tam gdzie grecki diabeł mówi dobranoc, 20.05.2018, http://velozone.net/
monemvasia/ (dostęp: 6.04.2020).
[24] Portal ratujemyzwierzaki.pl, https://www.ratujemyzwierzaki.pl/kotysterylizacje (do- stęp: 6.04.2020).
[25] Diabeł mówi dobranoc, Tygodnik lechia.gda.pl nr 234 (3/2010), 2.02.2010, http://
lechia.gda.pl/artykul/12386/ (dostęp: 6.04.2020).
[26] Idealny na święta – diabeł mówi dobranoc, http://poznan.wyborcza.pl/pozna- n/56,36001,19393160,idealny-na-swieta-diabel-mowi-dobranoc,,6.html?disableRedi- rects=true, fi lm Voice of Tassie Devil (dostęp: 6.04.2020).
[27] Bąk M., Gdzie diabeł (tasmański) mówi dobranoc. Wizerunek Australii w literaturze pol- skiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2014.
Rozwiązanie skrótów
KJP PWN – Korpus Języka Polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/korpus.
NKJP – Narodowy Korpus Języka Polskiego 2008-2010, http://nkjp.pl/.
NKPP – Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. I–III, red. J. Krzyżanow- ski, Warszawa 1969–1972, t. IV, oprac. S. Świrko, Warszawa 1978.
SF PWN z Bralcz – Słownik fr azeologiczny PWN z Bralczykiem, oprac. E. Sobol, hasła aut.
wyróżnione w tekście J. Bralczyk, Warszawa 2008.
SFŚ – Przymuszała L., Słownik fr azeologizmów i typowych połączeń wyrazowych w gwarach śląskich, Opole 2013.
SGP PAN – Słownik gwar polskich, red. M. Karaś, J. Reichan, S. Urbańczyk, J. Okoniowa, R. Kucharzyk, t. I–IX, Wrocław [etc.] 1977-2017.
SGŚ – Słownik gwar śląskich, red. B. Wyderka, t. I–XVI, Opole 2000–2017.
USJP – Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. I–IV, Warszawa 2000.
WSF PWN z przysł – Wielki słownik fr azeologiczny PWN z przysłowiami, oprac. A. Kłosiń- ska, E. Sobol, A. Stankiewicz, Warszawa 2005.
WSJP PAN – Wielki słownik języka polskiego, red. P. Żmigrodzki, https://www.wsjp.pl.
Bibliografi a
Bąba S., 1989, Innowacje fr azeologiczne współczesnej polszczyzny, Poznań.
Bąba S., 2009, Frazeologia polska. Studia i szkice, red. P. Fliciński, K. Skibski, Poznań.
Borczuch L., 2014, Trzynaście diabłów, http://orawka-kosciol.pl/2014/05/tematyka-dia- belska/ (dostęp: 6.04.2020).
Dźwigoł R., 2020a, Miejsce jako kategoria językowo-kulturowa we fr azemach z pola leksy- kalno-semantycznego DIABEŁ, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury”, t. 32, s. 191–211.
Dźwigoł R., 2020b, Nazwotwórczy aspekt fr azeologii „diabelskiej”. Onimiczne użycia fr azeolo- gizmu (tam) gdzie diabeł mówi dobranoc, [w:] Deutsche Phraseologie und Parömiologie im Kontakt und im Kontrast II, Beiträge der 2. internationalen Tagung zur Phraseolo- gie und Parömiologie in Wrocław/Polen, 23.-25. Mai 2019, red. A. Gondek, A. Jurasz, M. Kałasznik & J. Szczęch, Hamburg 2020, s. 315–332.
Gajda S., 1987, Społeczne determinacje nazw własnych tekstów (tytułów), „Socjolingwistyka”
VI, s. 79–89.
Gałkowski A., 2007, Socjoideonimy a chrematonimy – miejsce nazw organizacji i inicjatyw społecznych w dynamice onimicznej języka, [w:] Nowe nazwy własne – nowe tendencje ba- dawcze, red. A. Cieślikowa, B. Czopek-Kopciuch, K. Skowronek, Kraków, s. 495–508.
Gałkowski A., 2011, Chrematonimy w funkcji kulturowo-użytkowej. Onomastyczne studium porównawcze na materiale polskim, włoskim, fr ancuskim, Łódź.
Iglikowska T., Kurkowska H., 1966, Mały słownik fr azeologiczny. Zeszyt pierwszy: Czas.
Przestrzeń. Ilość, liczba, stopień, oprac. H. Kurkowska, Warszawa.
Kłosińska K., 2020, Gdzie diabeł mówi dobranoc, odpowiedź z dnia 31.01.2020 na pytanie nadesłane do Poradni Językowej PWN, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Gdzie-dia- bel-mowi-dobranoc;19946.html (dostęp: 6.04.2020).
Kowalik K., 2019, Próba typologii tytułów (ideonimów) prozy Jana Wiktora, „Annales Uni- versitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica” XIV, s. 96–107.
Lebda R., 2005, Nowy słownik fr azeologiczny, Kraków.
Lewicki A.M., 1983, Składnia związków fr azeologicznych, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” XL, s. 75–83.
Lewicki A.M., Pajdzińska A., 2001, Frazeologia, [w:] Współczesny język polski, red. J. Bart- miński, Lublin, s. 315–333.
Majkowska G., 1988, Klasyfi kacja semantyczna zamierzonych modyfi kacji związków fr azeolo- gicznych, [w:] Z problemów fr azeologii polskiej i słowiańskiej, t. 5, red. M. Basaj, D. Kuc, Wrocław, s. 143–163.
Monita R., Skorupa A., Orawka, Kościół św. Jana Chrzciciela, Kraków 2015.
Nowakowska A. (red.), 2003, Słownik fr azeologiczny w układzie tematycznym i alfabetycz- nym, Wrocław.
Ondrusz J., 1954, Przysłowia i powiedzenia ludowe ze Śląska Cieszyńskiego, Cieszyn Czeski.
Ondrusz J., 1960, Przysłowia i przymówiska ludowe ze Śląska Cieszyńskiego, Wrocław.
Phraseologism (tam) gdzie diabeł mówi dobranoc in the dictionary and in texts. Modifi ed forms
Summary
Th e purpose of the paper is to present the phraseological unit, which is used for naming and visual demonstration of distant, secluded, hard-to-reach and forgotten places. Th e subject of analysis are notations of this unit in lexicographic sources, as well as its textual uses (data from the National Corpus of Polish). Particular attention has been paid to conscious and deliberate modifi cations of the phraseological unit, which were applied in titles: innova- tions concerning exchange, development, shortening, regulation and contamination. Also, semantic changes resulting from the use of the phraseological unit in a modifi ed form have been analysed.
