Kazimierz Mokwa
Wczesna komunia święta w diecezji
chełmińskiej (w latach 1910-1939)
Studia Katechetyczne 4, 263-306
K s . K a z i m i e r z Mokwa
WCZESNA KOMUNIA ŚW. W D IE C E Z JI CHEŁMIŃSKIEJ (W LATACH 1 9 ID - 1 9 3 9 ) D e k r e t "Quam s i n g u l a r i " P i u s a X o w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j s w o i m i p o s t a n o w i e n i a m i o d n o ś n i e d o w i e k u 1 p r z y g o t o w a n i a d z i e c i d o p i e r w s z e j K o m u n i i ś w i ę t e j d o k o n a ł p r z e w r o t u w p r a k t y c e d u s z p a s t e r s k i e j . R e a k c j a n a t e n p a p i e s k i d o k u m en t w K o ś c i e l e b y ł a r ó ż n a . Do k r a j ó w , k t ó r e n a j w c z e ś n i e j z a c z ę ł y r e a l i z o w a ć p a p i e s k i d e k r e t , n a l e ż a ł y W ł o c h y , B e l g i a i H o l a n d i a . W N i e m c z e c h w p o s z c z e g ó l n y c h d i e c e z j a c h z a r z ą d z e n i e p a p i e ż a P i u s a X b y ł o p r z e d m i o t e m d y s k u s j i i p o w o l i m u s i a ł o t o r o w a ć s o b i e d r o g ę d o p r a k t y k i d u s z p a s t e r s k i e j . R ó w n i e ż w P o l s c e w r ó ż ny s p o s ó b z a r e a g o w a ł y p o s z c z e g ó l n e d i e c e z j e na d e k r e t "Quam s i n g u l a r i " . K i l k u z b i s k u p ó w p o l s k i c h z a r a z po u k a z a n i u s i ę p a p i e s k i e g o d o k u mentu p o ś w i ę c i ł o w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j s p e c j a l n y l i s t p a s t e r s k i . W d i e c e z j i c h e ł m i ń s k i e j w c h w i l i u k a z a n i a s i ę d e k r e t u "Quam s i n g u l a r i " i s t n i a ł a d o ś ć p o w s z e c h n a p r a k t y k a p r z y s t ę p o w a n i a d z i e c i do p i e r w s z e j K o m u n i i ś w i ę t e j w t r z y n a s t y m l u b c z t e r n a s t y m r o k u ż y c i a . D z i e c i w c i ą g u d w ó ch l a t p r z y g o t o w a n i a m u s i a ł y o p a n o w a ć c a ł y k a t e c h i z m . B y ł y n i e l i c z n e w y j ą t k i od t e j p r a k t y k i , z w ł a s z c z a w l a t a c h b e z p o ś r e d n i o p o p r z e d z a j ą c y c h u k a z a n i e s i ę p a p i e s k i e g o d e k r e t u o w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j . P i e r w s z y m , k t ó r y mimo t r u d n o ś c i z w i ą z a n y c h z w s p o m n i a n ą w y ż e j p r a k t y k ą z a i n i c j o w a ł w d i e c e z j i c h e ł m i ń s k i e j w c z e s n ą K om u nię ś w i ę t ą , b y ł k s i ą d z J a n Adam v a n B l e r i c q . D l a r e a l i z o w a n i a w s w e j p r a k t y c e d u s z p a s t e r s k i e j i d e i w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j s i ę g n ą ł po w z o r z e c i d o ś w i a d c z e n i e K o ś c i o ł a z a c h o d n i e g o , a s z c z e g ó l n i e H o l a n d i i i N i e m i e c . D z i ę k i w i e l k i e m u z a p a ł o w i i z d o l n o ś c i o m o r g a n i z a c y j n y m p o t r a f i ł w c i ą g n ą ć w t ę a k c j ę s w o i c h w s p ó ł p r a c o w n i k ó w . Z a c h ę c a ł t a k ż e d o w p r o w a d z a n i a w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j s w o i c h k o l e g ó w p r o b o s z c z ó w G r u d z i ą d z a . I n d y w i d u a l n a i n i c j a t y w a k a p ł a n ó w G r u d z i ą d z a , w s p a r t a d z i a ł a l n o ś c i ą k a t e c h e t y c z n ą A . B a g n i e w s k i e j , p o z y t y w n i e u s t o s u n k o w a ł a w ł a d z ę D i e c e z j i C h e ł m i ń s k i e j d o r o z w i j a j ą c e g o s i ę w t e r e n i e r u c h u w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j .
Do upowszechnienia się w Diecezji Chełmińskiej idei wczesnej K o munii świętej przyczynił się także fakt, że już w latach 1935 - 1939 problemy związane z wczesną Komunią świętą były przedmiotem wykładów seminaryjnych D. R o s k w i t a l s k i e g o . Przygotował on w ten sposób nowy zastęp kapłanów, którzy realizowali w pracy duszpasterskiej dekret Piusa X "Quam singulari" o wczesnej Komunii świętej.
Indywidualne inicjatywy wyżej wspomnianych zaaprobowane przez w ł a dzę diecezjalną doprowadziły do powstania w Diecezji Chełmińskiej praktyki wczesnej Komunii świętej dzieci w wieku przedszkolnym.
Na podstawie analizy pastoralno - katechetycznej działalności i prac wspomnianych wyżej osób ukażemy, jak Diecezja Chełmińska z a r e a g o wała na papieski dokument o wczesnej Komunii świętej w latach 1910 -
1939.
1. Inicjatywa realizacji dekretu "Quam singulari" w działalności księdza Jana van Blericga
Początki realizacji dekretu "Quam singulari" o wczesnej Komunii świętej w Diecezji Chełmińskiej związane są z działalnością księdza Dana Blericqa. Stąd najpierw pragniemy omówić życie D. Blericqa, aby ukazać wszystkie uwarunkowania, jakie mogły wpłynąć na podjęcie i urzeczywistnianie wczesnej Komunii świętej w pracy duszpasterskiej. Z kolei ukażemy starania D. Blericqa o wprowadzenie wczesnej Komunii świętej w parafii Najśw. Serca Pana Dezusa w Grudziądzu. Omawiając m a teriały - manuskrypty 0. B l e r ic qa przedstawimy założenia duszpastersko - katechetyczne jego działalności.
1.1. Zycie Dana 81ericqa
Ksiądz Dan A d a m van Bl aricq urodził się 24 grudnia 188B r. w Ko- ronowie k/Bydgoszczy, jako syn nauczyciela. Ojciec jego Franciszek przez dziadka z pochodzenia był Holendrem, matka Ewa z Grubińskich b y ła Polką. Przyszedł na świat jako ósme dziecko w rodzinie liczącej
η dziesięcioro dzieci .
Dan Blericq wychował się w rodzinie szczerze religijnej, w a t m o sferze pobożności eu charystycznej. Matka bowiem codziennie, a ojciec kilka razy w miesiącu przystępowali do Komunii świętej. W marcu w 1909 roku Dan Blericq rozpoczął studia filozoficzno - teologiczne
Wywiad przeprowadzony z k s . D. Blericqem w Więcborku w 1966 r. W y wiad jest autoryzowany i znajduje się w posiadaniu autora tej pracy. Odtąd będę cytował: Wywiad z D. B.
w Wy ższym Seminarium Duchownym w Pelplinie, które ukończył przyjęciem święceń kapłańskich z ręk biskupa A. R o s s e n t retera w dniu 9 marca
2 1913 r., w kaplicy seminaryjnej w Pelplinie .
D. Bl ericq przygotował się do kapłaństwa w pelplińskim seminarium w okresie ukazania się dekretu Piusa X o wczesnej Komunii świętej. Nie mógł więc ujść uwadze kleryka Blericqa, wychowanego w domu w a t m o s f e rze eucharystycznej, dekret "Quam singulari", jakkolwiek nie omawiano go na wykładach teologii pastoralnej czy katechetyki w pelplińskim s e minarium^. Tym, co zachęciło go osobiście do przeczytania papieskiego zarzędzenia, było przypomnienie własnych p r z e ż y ć ,,jakie mu to wa rz ys zy ły w przygotowaniu do pierwszej spowiedzi i Komunii świętej, którę
Д przyjął dopiero w trzynastym roku życia .
Po święceniach kapłańskich, w latach 1913 - 1916, pracował 0. B l e ricq jako wi ka ri us z w parafii Sępolno Kraińskie. W tym właśnie czasie miało miejsce zdarzenie, które zrodziło w nim postanowienie realiza cji dekretu o wczesnej Komunii świętej. W czasie odpustu w Więcborku, dokąd pojechał wraz z swoim proboszczem z pomocę duszpasterską, roz dzielał wiernym Komunię świętę. Udzielił jej małej dziewczynce, jak się potem okazało "nie przyjętej" jeszcze do sakramentów świętych.
Odtąd zastanawiał się, dlaczego pomimo dekretu papieskiego o wczesnej Komunii świętej nie pozwala się dzieciom przystępować do S t o
łu Pańskiego, a każe się im czekać do czternastego roku życia. P o s t a nowił więc już jako wikariusz przygotowywać dzieci do wczesnej K o m u nii świętej. Z za miarem tym zwierzał się proboszczom z Sępolna, L ę borka i Grudziądza, u których pracował jako wikariusz. Wszyscy Jednak sądzili. Ze jeszcze za wcześnie, że należy z tą sprawą poczekać. Nie znalazłszy zrozumienia i poparcia swoich bezpośrednich przełożonych, postanowił, że zacznie urzeczywistniać dekret "Quam singulari", skoro otrzyma samodzielną placówkę duszpasterską^.
W dniu 20 maja 1920 r. przybył 0. Bl er ic q do parafii św. Mikołaja w Grudziądzu jako wikariusz. Od połowy roku 1923 z polecenia księdza prałata Dembka, proboszcza tej parafii, późniejszego biskupa sufraga- na Łomży, nadzorował prace przy przebudowie i adaptacji sali rozrywko wej na kościół nowopowstającej parafii Najśw. Serca Pana Oezusa w Grudziądzu - Tarpnie. Po ustanowieniu nowej placówki duszpasterskiej został 0. Bl ericq mianowany przez biskupa A. R o s s e n t retera pierwszym jej "kuratusem", a w roku 1929 biskup Okoniewski zamianował go
tytu-^ Wywiad z 0. B. ^ tamże.
4 „ t a m ż e . 5 t a m ż e .
l a r n y m p r o b o s z c z e m . Na tym s t a n o w i s k u p o z o s t a ł 3 . B l e r i c q do r o k u 1 9 4 0 , t J . do c h w i l i a r e s z t o w a n i a p r z e z g e s t a p o 6 . 1 . 2 . S t a r a n i a o w p r o w a d z e n i e w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j O b j ę c i e s a m o d z i e l n e j p l a c ó w k i d u s z p a s t e r s k i e j p r z e z 0 . B l e r i c q a p r z y b l i ż y ł o t e r m i n u r z e c z y w i s t n i a n i a j e g o p o s t a n o w i e n i a z c z a s ó w w i - k a r l u s z o w s k i c h o d n o ś n i e d o r e a l i z a c j i d e k r e t u "Quam s i n g u l a r i " . Z c h w i l ę , k i e d y J a k o p r o b o s z c z p a r a f i i N a j ś w . S e r c a P a n a O e z u s a w G r u d z i ę d z u o t r z y m a ł z K u r i i B i s k u p i e j w P e l p l i n i e z a p e w n i e n i e , ż e do p a r a f i i p r z y b ę d z i e w i k a r i u s z , r o z p o c z ę ł od 19 2 B r . g ł o s i ć n a u k i i k a z a n i a n a t e m a t w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j . 3 . B l e r i c q , b ę d ę c św iad om ym s z c z e g ó l n e j r o l i r o d z i c ó w w p r o c e s i e w y c h o w a n i a d z i e c i , s t a r a ł s i ę w c i ę g n ę ć i c h d o w s p ó ł p r a c y w p r z y g o t o w a n i u d z i e c i d o w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j . 3 a k w y n i k a z w y p o w i e d z i 3 . B l e r L c q a 7 , i n s p i r a c j ę d l a t e j a k c j i w ś r ó d r o d z i c ó w b y ł d l a n i e g o m i ę d z y i n n y m i l i s t p a s t e r s k i b i s k u p a 3 . M a r w i c z a z 1 8 9 4 r . , k t ó r y p o d k r e ś l a ł p o t r z e b ę p r z y j ę c i a p r z e z r o d z i c ó w o b o w i ę z k u n a u c z a n i a i w y c h o w a n i a r e l i g i j n e g o d z i e c i j u ż w Q w i e k u p r z e d s z k o l n y m . W l a t a c h 1 9 2 8 - 1 9 3 1 w y j e ż d ż a ł 3 . B l e r i c q k i l k a r a z y d o H o l a n d i i i N i e m i e c , g d z i e b l i ż e j z a p o z n a ł s i ę z d u s z p a s t e r s t w e m w c z e s n e j Komu n i i ś w i ę t e j , b a r d z o tam j u ż r o z w i n i ę t y m . Z p o d r ó ż y t e j o p r ó c z d o ś w i a d c z e ń 1 p o c z y n i o n y c h o b s e r w a c j i p r z y w i ó z ł k i l k a p o z y c j i l i t e r a t u r y p r z e d m i o t u . K s i ę ż k l t e w y k o r z y s t a ł d o u ł o ż e n i a p r o g r a m u n a u c z a n i a i w y c h o w a n i a w r a m a c h k a t e c h i z a c j i p r z y g o t o w a w c z e j d o w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j 9 . Z d n ie m 1 s t y c z n i a 1 9 3 1 r . o b o w i ę z k i w i k a r i u s z a w p a r a f i i N a j ś w . S e r c a P a n a 3 e z u s a w G r u d z i ę d z u o b j ę ł k s i ę d z W o j c i e c h Z i e l i ń s k i , o b e c n y p r o b o s z c z p a r a f i i ś w . M i k o ł a j a w G d y n i i C h y l o n i i 1 0 . M ó g ł w i ę c 3 . B l e r i c q p r z y s t ę p i e z t ę c h w i l ę d o u r z e c z y w i s t n i a n i a s w e g o p o s t a n o w i e n i a o p r z y j m o w a n i u d z i e c i d o w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j . O s t a t n i m e t a pem p r z y g o t o w a ń p a r a f i a n b y ł a w i z y t a d u s z p a s t e r s k a c z y l i k o l ę d a . O b a j 6 t a m ż e . ^ t a m ż e . O 3a n Nepomuc en M a r w i c z b p , l i s t w i e l k o p o s t n y , O r ę d o w n i k K o ś c i e l n y 2 7 ( 1 8 9 4 ) 3 5 - 4 1 . H. H e i s e r , W o h l g e m e i n t e W o r t e an d i e M u t t e r ü b e r d i e F r u h k o m u n i o n d e r K i n d e r , L e i p z i g , b r a k r o k u w y d a n i a . K . S u d b r a c k S 3 , U n s e r k l e i n e s K o m u n i o n k i n g , S t e y l 1 9 2 9 . 1 0 W yw iad p r z e p r o w a d z o n y z k s . W. Z i e l i ń s k i m w p a r a f i i ś w . M i k o ł a j a w G d y n i w r o k u 1 9 7 6 . W yw iad j e s t a u t o r y z o w a n y i z n a j d u j e s i ę w p o s i a d a n i u a u t o r a p r a c y .
d u s z p a s t e r z e r o z m a w i a l i w c z a s i e k o l ę d y z r o d z i c a m i i d z i e ć m i na t e mat w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j Owocem t e j a k c j i p r z y g o t o w a w c z e j p r o w a d z o n e j w ś r ó d p a r a f i a n b y ł o z g ł o s z e n i e s i ę na p o c z ę t k u m i e s i ę c a l i p c a 1 9 3 1 r . , w d n i u r o z p o c z ę c i a 12 n a u k i p r z y g o t o w a w c z e j , p r z e s z ł o 3 7 0 d z i e c i . C z a s m i ę d z y z a k o ń c z e n i e m k o l ę d y w 1 9 3 1 r . a r o z p o c z ę c i e m n a u k i p r z y g o t o w a w c z e j w y k o r z y s t a ł 0 . B l e r i c q na o p r a c o w a n i e p r o g r a m u . P r o gram p r z e d y s k u t o w a ł z W. Z i e l i ń s k i m 1 3 . Z p ro g ra m e m tym z a z n a j o m i ł 0 . B l e r i c q t a k ż e n a s t ę p n y c h s w o i c h w i k a r i u s z y , 0 . L e s i ń s k i e g o i B . B i n k a 1 4 . O s o b n ę d z i e d z i n ę p r a c y k a t e c h e t y c z n e j , w k t ó r ę 0 . B l e r i c q w ł o ż y ł s w ó j z a p a ł i e n e r g i ę , b y ł o o r g a n i z o w a n i e m i e s i ę c z n y c h n a b o ż e ń s t w d l a d z i e c i , k t ó r e p r z y s t ę p i ł y do w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j . N a b o ż e ń s t w a s k ł a d a ł y s i ę z k r ó t k i e j p o g a d a n k i i p r z y g o t o w a n i a do s p o w i e d z i ś w i ę t e j . D z i e c i b y ł y p o d z i e l o n e na g r u p y i m i a ł y m o ż l i w o ś ć w y b o r u s p o w i e d - 1 5 n i k a . Na p r o ś b ę 0 . B l e r i c q a p o m a g a l i w s ł u c h a n i u s p o w i e d z i t y c h d z i e c i 3 . R o s k w i t a l s k i i P . S z a r o w s k i 1®. □ z i e c i , k t ó r e p r z y s t ę p i ł y do w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j , u c z ę s z c z a ł y p o t e m w k l ą s i e d r u g i e j i t r z e c i e j s z k o ł y p o d s t a w o w e j na r e g u l a r n ę n a u k ę k a t e c h i z m u , k t ó r a k o ń c z y ł a s i ę u r o c z y s t ę K o m unię ś w l ę t ę . Z g o d n i e z d i e c e z j a l n ę t r a d y c j ę u r o c z y s t e j K o m u n i i ś w i ę t e j t o w a r z y s z y ł a b o g a t a o p r a w a z e w n ę t r z n a . Sama z a ś u r o c z y s t o ś ć w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j o d b y w a ł a s i ę w s p o s ó b b a r d z o p r o s t y 1 7 . 1 . 3 . Z a ł o ż e n i a d u s z p a s t e r s k o - k a t e c h e t y c z n e d z i a ł a l n o ś c i 3 . B l e r i c q a 1 . 3 . 1 . _ P e d a g o j j i z a c j a _ r o d z i n y _ i _ p a r a f i _ i P r z y g o t o w u j ę c w p a r a f i i N a j ś w . S e r c a P a n a O e z u s a w G r u d z i ę d z u w c z e s n ę K o m u n ię ś w i ę t ę 3 . B l e r i c q z w r ó c i ł u w a g ę na r o d z i n ę . P r a g n ę c r o d z i c ó w p o z y s k a ć d l a s p r a w y , z a p a l i ć i c h do z a m i e r z o n e j a k c j i d u s z p a s t e r s k i e j . s t a r a ł s i ę w n a u k a c h i k o n f e r e n c j a c h s t a n o w y c h u z a s a d n i ć p l a n o w a n ę w c z e s n ę K o m u nię ś w i ę t ę . 11 t a m ż e i w y w i a d z 0 . B . 12 t a m ż e . 1 3 t a m ż e . 14 W yw ia d p r z e p r o w a d z o n y z k s . 8 . B i n k i e m w p a r a f i i K r ę g w r o k u 1 9 6 9 . 1 5 W yw ia d z 3 . B . 16 W yw iad p r z e p r o q a d z o n y z k s . P . S z a r o w i k i m w p a r a f i i ś w . W o j c i e c h a w S t a r o g r a d z i e G d · w r o k u 196 6« W yw iad j e s t w p o s i a d a n i u a u t o r a p r a c y * 17 Wywiad z 3. B.
Wygłaszał je autor w Gr ud zi ąd zu w latach 1928 - 1930 w parafii Najśw. Serca Pana Oezusa, w czasie tzw. nauk stanowych dla rodziców . Konferencje, napisane na maszynie, nie zostały wydane drukiem.
W konferencjach została podkreślona szczególna rola rodziców w w ychowaniu dz ieci-w wiek u przedszkolnym.
W tym samym czasie wygł as za ł O. Blericq kazania na temat wczesnej 4Q Komunii świętej w niedziele 1 święta na Mszy świętej dla dorosłych . Podstawę do opracowania kazaó była książeczka wielkiego apostoła
20
wczesnej Komunii świętej w Niemczech, księdza H. He isera . O. Blericq
z księżeczki Heisera wy br ał kilka interesujących go tematycznie kazaó,
21
które przetłumaczył na język polski lub sparafrazował . Kazania te również pozostały w maszynopisie, nie ogłoszone drukiem dla czyt el ni ków polskich.
3. Blericq w analizowanych przez nas kazaniach wskazywał, że d z i e ci przygotowujące się do wczesnej Komunii świętej nie muszą znać c a ł e go katechizmu, bo dekret papieski wymaga od nich tylko znajomości p o d stawowych prawd wiary koniecznych do zbawienia. Podkreślał, że nie chodzi tyle o wyuczenie formułek katechizmowych, ile o nauczenie ich życia tymi prawdami. Zw ró ci ł także uwagę, że przygotowanie dzieci do wczesnej Komunii świętej jest przede wszystkim za daniem rodziców, których pracę ma wspierać katecheza prowadzona przez kapłana w k o śc ie le. Zaakcentował w kazaniach konieczność dalszej opieki duszpastei— skiej nad dziećmi, które przystąpiły do pierwszej Komunii świętej. 1.3.2. ^rogramowanie_ kaj^^hf^y wczesnokomuni jnej
W ramach akcji przygotowania w parafii wczesnej Komunii
świę-22
tej opracował O. Bl ericq program nauki przygotowawczej . Au t o r pracy
odnalazł u O. Blericqa dwie wersje programu nauki wczesnej Komunii ś w i ę t e j .
Przy opracowaniu pierwszej wersji tego programu ws pó łp ra co wa ł z 23
3. Bler ic qe m W. Zieliński . Podstawą do opracowania były wskazania
24 dekretu "Quam singulari" i Ko deksu Prawa Kanonicznego
Program został podzielony na trzy części: wprowadzenie w z n a j o mość prawd wiary koniecznych do zbawienia, przygotowanie do S a k r a m e n 18
O. Blericq, Konferencje i nauki stanowe dla rodziców, (maszynopis), własność 3. Blericqa, Więcbork.
19 Wy wi ad z 3. B.
20 H. H e i s e r , dz. c y t ·
21 Wy wi ad z 3. B.
22 3. Blericq, Program nauki wczesnej Komunii świętej, (maszynopis), własność 3. Blericqa, Więcbork.
tu Pokuty, przygotowanie do Komunii świętej. Te matyka treściowa, za-25 proponowana w programie zaczerpnięta została z księżki K. Sudbracka . Z jedenastu pogadanek, w których Sudbrack omawia podstawowe prawdy
26
wiary, autorzy programu wybrali pięć - Bóg jest Stwórcę świata ,
27 2S
Stworzenie i przeznaczenie człowieka , Raj i grzech pierworodny ,
29 30
Pan Jezus Bogiem i człowiekiem , Ła s k a Boża 1 chrzest .
W drugiej części programu, której zadaniem jest przygotowanie do spowiedzi świętej, J. Bl ericq z swoim ws pó łp racownikiem z dziesięciu tematów poświęconych Sakramentowi Pokuty u Sudbracka wybrał pięć tema tów - o gr ze ch u3 1 , Pan Jezus odpuszcza g r ze ch y3^, rachunek sumienia3 3 ,
34 35
żal za grzechy i postanowienie poprawy , spowiedź święta .
J . .Bl er ic q w tej części programu nie akcentował podziału grzechu na lekki i ciężki, ni e. wprowadzał też podziału żalu na doskonały i mniej doskonały. Au t o r z y programu uważali, że sę to zagadnienia za trudne dla dziecka w wieku przedszkolnym. W przygotowaniu do s p ow ie dzi świętej program J. Blericqa pomijał tematykę wychowania do pokuty, z którę spotykamy się w księźce S u db ra ck a3 6 .
W części poświęconej przygotowaniu cTo Komunii świętej program J. Bler ic qa z dwudziestu tematów, mówięcych o Eucharystii, omawia
37 38
pięc - Ostatnia Wieczerza , Msza święta i udział w niej dziecka
(temat kontynuowany na dwóch katechezach). Ko munia ś w ię ta3 9 . P o mi ni ę to w programie takie tematy Jak, nawiedzenie Najśw. Sakramentu, K o m u nia święta duchowa, ołtarz, szaty, naczynia liturgiczne i ceremonie Mszy świętej. Msza święta jest Ofiarę, Ms za święta Jest ofiarę
uwial-40
bienia, dziękczynienia, prośby i przebłagania za grzechy . J. B l e ricq, op ra co wu ję c analizowany przez nas "Program nauki wczesnej K o m u nii świętej" na podstawie księżki K. Sudbracka, nie zwrócił uwagi na 25 K. S u d b r a c k S J , d z . c y t 26 t a m ż e, 8.20. 27 t a m ż e , s . 32 . 28 t a m ż e, 8.34. 29 t a m ż e , s .51. 30 t a m ż e , 8.60. 31 t a m ż e, S.82. 32 ta m ż e , s . 84 . 33 t a m ż e , s . 89 . 34 t a m ż e, s . 87 . 35 t a m ż e , S.91. 36 t a m ż e , s .97 - 98. 37 ta m ż e , s . 109. 38 t a m ż e , s.lll - 114. 39 t a m ż e, 8.114 - 117. 40 t a m ż e, s . 135 - 158.
bardzo cenne wskazania dotyczące wychowania u dziecka postaw, jakie 41
możemy odnaleźć u Sudbracka . Pominięto więc w programie 3. Bl ericqa wychowanie do modlitwy, ćwiczenie się w praktykowaniu dobrych uc zy n ków, zagadnienie gestów, w które dziecko w wieku przedszkolnym n a jb ar dziej się angażuje. Pominięto także wska za ni a dotyczęce kształtowania sumienia u dziecka już w tym wieku.
Oceniajęc naukę o Eucharystii zewartę w omówionym wyżej programie nauki przygotowawczej do wczesnej Komunii ś w i ę t e j , należy stwierdzić, że autorzy programu pozostawali na pierwszym etapie rozwoju ruchu e u charystycznego. Wydaje się, że możemy wytłumaczyć ten stan posługiwać niem się przez nich podręcznikiem, który reprezentował katechezę uka-42
zujęcę Komunię świętę sarnę dla siebie, w oderwaniu od Mszy świętej .
Oruga wersja programu, odnaleziona w maszynopisie u 3. Blericqa, 43
jest autorstwa B. Binka . Au to r przedyskutował swój program z 3. Blericqem i za jego aprobatę według tego programu pr zy gotowywał d z i e ci do wczesnej Ko munii świętej w parafii Nejśw. Serca Pana 3ezusa w Grudziądzu. Sam 3. Blericq osobiście nie uczył według tego programu4 4 .
Tekst programu nie jest oryginałem. 3. Bl er ic q ot rzymał go od autora w odbitce maszynopisu. A u t o r nie podaje źródeł, z których ko rzystał przy ustalaniu tematyki programu. W tekście nie ma żadnych odnośników. Według tego programu B. Binek uczył dzieci pochodzące z rodzin religijnie zaniedbanych. Udział rodziców w przygotowaniu tych dzieci do wczesnej Komunii świętej był mały, a całe przygotowanie s p o
czywało w rękach katechety. Stęd potrzeba było dłuższego czasu na
przygotowanie dzieci do wczesnej Komunii świętej.
Analizując tematykę programu B. Binka należy stwierdzić, że autor rozpoczyna przygotowanie do wczesnej Komunii świętej katechezę o chrzcie. Wskazywałoby to na usiłowanie ukazania związku Eucharystii z sakramentem chrztu św iętego4 ®. Program akcentuje kształtowanie postaw religijnych u dziecka, ujmując życie chrześcijańskie jako służbę Bogu i bliźnim. Program zwraca uwagę na takie wartości jak miłość i radość, które należy w życiu praktykować. Sformułowania tematów podkreślają konieczność czynnego za an gażowania się dziecka w kształtowanie życia
46
chrześcijańskiego i w osobistą przemianę . W proponowanym programie
4 1 tamże, s.27 - 30, 79 - 80, 107. 42
Por. H. Fischer, Eucharistie - Katechese und Liturgische Erneuerung, Dusseldorf 1959, s. 141-151.
4 3 В. R. Binek, Dzieci Boże sę dziećmi światłości, (maszynopis), w ł a s ność 3. Blericqa, Więcbork.
44 Wywiad z 3. B.
45 A. Exeier, Rechtzeitige Erstkomunion und P f a r r s e e l s o r g e , D u s s e l dorf 1964, s.ll.
46 Por. 3. Charytański S3, Chrzest a życie chrześcijańskie. Warszawa
autor nie zr ez ygnował z systematycznego omówienia dekalogu, chociaż uczynił to w sposób pozytywny (omówił zadania dziecka). W samym u k ł a dzie programu dostrzegamy powtórzenia tematów, chociaż w inny sposób. Powtórzenie może wskazywać, że autor, układając program, mógł k o rz ys tać z dwóch różnych źródeł. Program może być pewną kombinacją. W o m a wianiu Sakramentu Pokuty nie pomija autor zagadnienia winy, naprawy wyrządzonej krzywdy i omawia warunki dobrej spowiedzi świętej.
Zwróćmy uwagę, że zagadnienia chrystologiczne (tajemnica w c i e l e nia i' odkupienia) omawia autor programu w kontekście Eucharystii. W y chodzi tu od doświadczenia dziecka, które spotyka się z Jezusem w ś r o dowisku rodziny parafialnej. Ostatni temat "Kościół powszechny" w s k a zywałby na pewien wymiar eklezjalny tego programu.
Program B. Bink a przygotowania dzieci do wczesnej Komunii świętej, "Dzieci Boże się dziećmi światłości", powstał w ostatnich latach o k r e su mi ędzywojennego. Poprawne, jak na tamte lata, ułożenie programu pod wz ględem chrystologicznym, liturgicznym można wyjaśnić tym, że autor był uczniem i bliskim współpracownikiem księdza K. Bieszka, profesora katechetyki i liturgii w pelplińskim seminarium, redaktora czasopisma liturgicznego "Mysterium Christi", autora katechizmu d i e cezjalnego, którego szczególnym znamieniem jest chrystocentryzm i u b o gacenie elementem liturgii. B. Binek już jako seminarzysta, a potem jako młody ksiądz, pisał pod kierunkiem księdza Bieszka artykuły na tematy liturgiczne, katechetyczne, pedagogiczno - psychologiczne. Ogłaszał je na łamach "Mysterium C h r i s t i ” , "Miesięcznika Diecezji Chełmińskiej", w latach powojennych na łamach "Caritas", w dziale p o święconym dziecku. Wy gł as za ł też na interesujące go zagadnienia
po-47 gadanki przez radio Rozgłośni Pomorskiej w Toruniu .
B. Bine k swego programu nauki wczesnej Komunii świętej nie o p u
blikował, ani nie powrócił do niego, gdy w latach powojennych był z a angażowany w diecezjalnym duszpasterstwie wczesnej Komunii świętej przy Kurii Biskupiej w Pelplinie. Prawdopodobnie w czasie działań w o jennych wraz z innymi książkami zaginął oryginał programu.
Przeprowadzona analiza powyższych programów nauki wc zesna* K o m u nii świętej pozwala nam stwierdzić, że program В .. Binka, pr ze ds ta wi a jący Komunię świętą jako spotkanie z Jezusem w wspólnocie p a r a f i a l n e j , był bliższy ruchowi liturgicznemu4 8 .
47 P. Szarowski k s ., śp. ksiądz radca Brunon Roman Binek, Orędownik
Diecezji Chełmińskiej 93 (i960) 79-82. 48
2 . P r a k t y c z n a r e a l i z a c j e d e k r e t u "Quam s i n g u l a r i " w d z i a ł a l n o ś c i A n ny B a g n l e w s k l e j Po a n a l i z i e d z i a ł a l n o ś c i d u s z p a s t e r s k i e j 0 . B l e r i c q a , i n i c j u j ą c e j w c z e s n ą Ko m unię ś w i ę t ą w d i e c e z j i C h e ł m i ń s k i e j , p r z e c h o d z i m y d o u k a z a n i a p r a k t y c z n e j r e a l i z a c j i d e k r e t u "Quam s i n g u l a r i " w p r a c y k a t e c h e t y c z n e j A . B a g n i e w s k i e j . R o z p o c z n i e m y o d o m ó w i e n i a n a j p i e r w ż y c i a A . B a g n i e w s k i e j . B i o g r a f i a J e j n i e z o s t a ł a d o t ą d o p r a c o w a n a , a w y d a j e nam s i ę . Za k r ó t k a n o t a b i o g r a f i c z n a w y j a ś n i p r z y c z y n y z a a n g a ż o w a n i a s i ę A . B e g n i e w s k i e j w k a t e c h i z a c j ę w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j . N a s t ę p n i e p r z e d s t a w i m y j e j p r a c ę j a k o k a t e c h e t k i w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j w p a r a f i a c h G r u d z i ą d z e . W k o ń c u u k a ż e m y j e j w s k a z a n i a m e t o d y c z n e n a t e m a t w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j . 2 . 1 . Ż y c i a A n n y B e g n i e w s k i e j A n n a B a g n i e w s k a , u r o d z i ł a s i ę 26 l i p c a 18 8 6 r . w G r u d z i ą d z u , w r o d z i n i e o d p r z e s z ł o s t u 1 s t o s i a d ł e j w tym g r o d z i ą n a d w i ś l a ń s k i m 4 9 . P o c h o d z i ł a z r o d z i n y b a r d z o p r z y w i ą z a n e j d o K o ś c i o ł a . O j c i e c J e j b y ł P o l a k i e m , a m a t k a N i e m k ą . O s o b i s t y m p r z y j a c i e l e m domu B a g n i e w s k i c h b y ł ó w c z e s n y p r o b o s z c z p a r a f i i ś w i ę t e g o M i k o ł a j a w G r u d z i ą d z u , k s i ą d z k a n o n i k O t t o K u n e r t . J e g o n a g ł ą ś m i e r ć n a a t a k s e r c a w d n i u 2 9 p a ź d z i e r n i k a 1 9 1 9 r . b o l e ś n i e p r z e | ż y ł s c a ł a r o d z i n ę B a g n i e w s k i c h . J a k w s p o m i n a A . B a g n i e w s k a o s o b a k s i ę d z a 0 . K u n e r a w y w a r ł a z a s a d n i c z y w p ł y w n a r e l i g i j n o ś ć c a ł e j r o d z i n y , a s z c z e g ó l n i e n e j e j ż y c i e d u c h o we w l a t a c h d z i e c i ń s t w a i m ł o d o ś c i 5 0 . Tą j e d n a k , k t ó r a w z a s a d n i c z y s p o s ó b u k s z t a ł t o w a ł a j e j p s y c h i k ę , b y ł a j e j w ł a s n a m a t k a . N i e r o z ł ą c z y ł a s i ę z n i ą a ż d o ś m i e r c i w d n i u 1 6 w r z e ś n i a 1 9 2 9 r . 5 1 . Ś m i e r ć m e t k i b y ł a djla n i e j s i l n y m s z o k i e m n e r wowym,. k t ó r y n i e p o z o s t a ł b e z w p ł y w u n a j e j z d r o w i e f i z y c z n e 1 p s y - 5 2 c h i c z n e . P o z b a w i o n a n a j b l i ż s z e j o s o b y , w o s a m o t n i e n i u p r z e ż y ł a c a ł e w a k a c j e w 1 9 3 0 r . B y ł y t o j e j o s t a t n i e w o l n e w a k a c j e l e t n i e . Od 1 9 3 1 r . d o 1 9 3 9 r . n i e m i a ł a j u ż w o d n e j c h w i l i . P o ś w i ę c i ł a c a ł y s w ó j c z a s s ł u ż b i e , w e d ł u g w ł a s n e g o o k r e ś l e n i a d l a " t a b e r n a c u l u m " , p r z y g o t o w u j ą c 4 9 U r z ą d S t a n u C y w i l n e g o d l a M i a s t s i G r u d z i ą d z a , n r a k t u 1 2 9 / 1 8 8 6 . 50 K o r e s p o n d e n c j e A . B . z 2 9 . X . 1 9 3 8 . A r c h i w u m P a r a f i i ś w . M i k o ł a j a w G r u d z i ę d z u . 5 1 t a m ż e . 5 2 t a m ż e , z 5 . X . 1 9 3 8 .
najmłodsze dzieci parafii grudziądzkich do wczesnej Komunii świętej·53.
W czerwcu 1939 r. z powodu złego stanu zdrowia przeszła na e m e r y turę. Lata okupacji spędziła otoczona przyjaciółmi w Grudziędzu, w swym mieszkaniu przy ul. Moniuszki 4, w sęsiedztwie kościoła Najśw. Maryi Panny. Opatrzona sakramentami świętymi przez księdza Bolesława Bielickiego, zmarła 27 grudnia 1941 r. w piędziesiętym szóstym roku życia. Pochowana została 2 stycznia 1942 r. na cmentarzu należęcym do
54 parafii św. Mi kołaja w Grudziędzu .
2.2. Praca A. Bagniewskiej w katechizacji wczesnej Komunii świętej w parafiach Grudzlędza
Na poczętku wakacji letnich w 1931 r. A. Bagniewska spotkała się z księdzem 3. Blericqem, proboszczem parafii Najśw. Serca Pana 3ezusa w Grudziędzu. K s . 3. Bl ericq zaproponował jej współpracę w
przygoto-55
waniu dzieci do wczesnej Komunii świętej . Od tej chwili A. B a g n i e w ska poświęciła się bezinteresownie pracy w parafiach g r u d z i ę d z k i c h , prowadzęc w nich katechizację w c z e s n o k o m u n i j n ę . Najpierw katechizowa- ła w parafii Najśw. Serca Pana 3ezusa na Tarpnie, a potem w parafii Najśw. Ma ry ji Panny i świętego Mikołaja. Pierwszy kurs, który pr zy go
towywała, liczył 49 dzieci. Były to dzieci od lat siedmiu. Nauka o d bywała się trzy razy w tygodniu. Osobno dla dziewczęt i chłopców. W następnych latach przejęła przygotowanie ws zy st ki ch grup do w c z e s nej Komunii świętej w parafii na Tarpnie. Prócz tego katechizowała w własnym mieszkaniu przy ul. Moniuszki dzieci w małych grupach, a n a wet indywidualnie. W ten sposób przygotowała wiele dzieci wymagaję- cych specjalnej troski. W katechizowaniu tych ostatnich w s p ó ł p r a c o w a ła z księżmi P. Ka li no ws ki m i Fr. Roma no ws ki m5 6 .
W 1934 r. rozpoczęła A. Bagniewska pracę katechizacji w c ze sn ok o muni jnej w parafii Najśw. Maryi Panny w Grudziędzu, a w 1936 pr ow ad zi ła równieZ kursy przygotowawcze do wczesnej Komunii świętej w parafii świętego Mikołaja, gdzie rozpoczęła tę naukę 1 potem przekazała ję księdzu A. M i ę t k i e m u 5 7 .
Do 17 paZdziernika 1938 r. liczba dzieci przygotowanych przez A. Bagniewskę wynosiła 1731. Dane statystyczne pochodzę z notatek spo-53 „ t a m ż e .
54
Me tr yk a śmierci, Parafia Rzymsko - Katolicka Najśw. Maryi Panny w Grudziędzu, Rok 1942/2.
55 Ko re spondencja A. B. z 5.X . 1938. 56 tamże, z 1 7 .X. 1938.
СО
rządzonych przez A, Bagnie ws kę . Potwierdzają je także księgi neoco-municantium i ogłoszenia parafialne za lata 1931 - 1939 parafii Najśw.
59 Serca Pana Jezusa, Najśw. Panny i św. Mikołaja w Gr ud zi ąd zu .
Naukę przygotowawczą do wczesnej Komunii świętej A. Bagniewska prowadziła wedle wskazań duszpasterskich ws po mn ia ny ch wyżej księży. W niedzielę 19 lutego 1939 r. rozpoczęła nowy kurs przygotowawczy w parafii na Tarpnie, w obecności księdze wikariusza 3. Łosińskiego. Uczestniczyło w nim 67 dzieci, które przyjęły pierwszą Komunię świętą w uroczystość Zesłania Ducha świętego. Był to ostatni kurs. Jaki p r z y gotowała6 0 .
2.3. Wskazania metodyczne 1 praktyczne działalności A. Bagniewskiej A. Bagniewska, prowadząc w latach 1931 - 1939 katechizację w c z e s nej Komunii świętej w parafii Grudziądza, zdobyła duże doświadczenia w organizowaniu 1 prowadzeniu w parafii katechezy w c z e s n o k o m u n i j n e j . Tym doświadczeniem podzieliła się z za interesowanymi wczesną Komunią świętą w swoim artykule, umieszczonym na łamach Mies ię cz ni ka Dieciezji Chełmińskiej6 1 . W artykule A. Bagniewska omawia podstawowe z a g a d n i e nia związane z or ga nizowaniem w parafii wczesnej Ko munii świętej. Obszerny ten artykuł, obejmujący siedemdziesiąt stronic formatu książ kowego, ma charakter popularny. Au to rk a nie podaje literatury, z k t ó rej korzystała przy opracowaniu swego artykułu.
Ar ty ku ł A. Bagniewskiej powstawał etapami w roku 1938. D o w i a d u j e my się o tym z jej korespondencji z księdzem Fr. Sawi ck im z
Pelpli-CO
na . Do każdego listu dołączała "próbkę artykułu" z prośbą o ocenę. Niestety nie udało się odnaleźć korespondencji Fr. Sawick ie go z A. Bagniewską. Prawdopodobnie ws po mn ia na korespondencja za ginęła w c z a sie działań wojennych. Nie można zatem stwierdzić, z Jaką oceną k s i ę dza Fr. Sawickiego spotkały się przesyłane "próbki" artykułu A. B a g niewskiej i w jakim stopniu wskazania i uwagi pelplińskiego profesora wpłynęły na treść i formę samego artykułu.
Porównanie wspo mn ia ny ch "próbek" artykułu z jego formą drukowaną pozwala nam stwierdzić, że układ artykułu jest inny w "Miesięczniku Diecezji Ch ełmińskiej" niż w "próbkach". Au t o r tej pracy przypuszcza, że ostateczna redakcja ar tykułu współpracownicy 3. Blericqa jest d z i e
56 t a m ż e .
59 Ar ch iw um Parafii św. Mi ko ła ja i Najśw. Maryi Panny, Grudziądz.
6 0 Korespondencja A. B. z 19.11.1939.
fi 1 *
A. Bagniewska, Wczesna Komunia św.. Miesięcznik Diecezji C h e ł m i ń skiej 82 (1939) 300-334, 449-482.
fi2
łem Cl. Ro skwitalskiego i K. Bieszka, którzy w tym okresie czasu pr ac o wali w redakcji czasopisma diecezjalnego.
An al iz uj ęc proponowane przez A. Bagniewskę wskazania metodyczne i praktyczne odnośnie do wczesnej Komunii świętej będziemy powoływać się zarówno na jej artykuł jak korespondencję z księdzem Fr. Sawickim. Chcemy przedstawić w ten sposób całość po ględów na ten temat, jakie
reprezentowała autorka wspomnianych dokumentów.
2.3.1 O rganizowanie _w_parafj.i_kursu^ £rzyjjo_tojwa_wczeęjq_ do_wc_z_esne
K o m ^ ^ i _ ś w i ę t e j _
A. Ba gn ie ws ka wśród wskazań praktycznych wymienia konieczność przygotowania do tej akcji całej parafii. Zaleca .podobnie jak O. B l e ricq, pedagogizację parafii przez wygłaszanie kazań i nauk stanowych na temat wczesnej Komunii świętej6 6 . Proponuje oprócz tej formy im ie n ne zapraezanie dzieci do wczesnej Komunii świętej za pośrednictwem listu do ich rodziców. Sposób ten praktykowany był w parafii Najśw. Maryi Panny w Grudziędzu. W listach skierowanych do rodziców dzieci podkreślano, że jako ochrzczone maję prawo uczestniczyć we Mszy ś w i ę tej w pełny sposób przez przyjmowanie Komunii świętej6 4 .
Po rozpoczęciu przygotowania dzieci do wczesnej Komunii świętej należy, zdaniem ws półpracownicy S. Blericqa, zorganizować spotkanie z rodzicami dzieci. Na spotkaniu duszpasterz powinien umotywować rodz i com potrzebę wczesnej Komunii świętej. Według autorki dziecko ma przyjmować pierwszę Komunię świętę, gdy nie utraciło jeszcze przez grzech śmiertelny łaski chrztu świętego. W wskazaniach odnośnie do spotkania z rodzicami A. Ba gn ie ws ka powraca ponownie do p r z e ds ta wi o nej wyżej myśli, że dziecko ochrzczone ma "prawo i obowięzek nie t y l ko słuchać Mszy św., ale i komunikowania w niej"6 6 . Radzi również, aby na tym spotkaniu zaapelować do rodziców o czynnę współpracę z k a techizację wcze sn ok om un lj nę6 6 .
A. Bagniewska, apelujęc o współpracę rodziców z katechezę wczesno- komunijnę, stwierdza podobnie jak 0. Blericq, że nauka przygotowawcza prowaazona w kościele jest tylko uzupełnieniem katechezy prze pr ow ad zo nej przez rodziców. Do nich należy najważniejsza część przygotowania do wczesnej Komunii świętej. Szczególnę rolę w domowym wychowaniu i przygotowaniu dzieci do pierwszej Komunii świętej odgrywa przykład rodziców. Oni prowadzę dzieci na spotkanie z Panem Dezusem we Mszy
66 A. Bagniewska, art. cyt., s.304. 64 tamże, s . 304-305.
66 tamże, s.306, t a m ż e .
świętej, dbaję o wytworzenie w domu atmosfery eu ch ar ys ty cz ne j i w y c h o wuję dzieci do mo dlitwy6 7 .
Wśród omawianych przez nes wskazań dotyczęcych organizowania w p a rafii wczesnej Komunii świętej godny jeet uwagi postulat A. Ba gniew- s k i e j , w którym domaga się rozpoczynania każdego "kursu przygotowaw- czego" Mszę świętę . Wy ja śnienie postulatu odnajdujemy w jej kore s pondencji z Fr. Sawickim, gdzie wyraźnie stwierdza, że pragnie w ten sposób wskazać rodzicom i dzieciom na konieczność przyjmowania Komunii
en
św. we Mszy świętej .
W przedstawionych wyżej wskazaniach nasza autorka pozostała pod wpływem panujęcego w katechezie okresu międzywojennego kierunku peda- g o g i z u j ę c e g o , a odnośnie samej Komunii św. pod wpływem ruchu li t u r g i cznego, domagajęcego się ukazanie Komunii świętej jako integralnej części Ms zy świętej7 0 . Nie dostrzegliśmy tego u 3. Blericqa.
2.3.2. _Nau ka_przy£Ot owawcza _d o_ wcze sn^j_Ko mu ni i^ ^wię_te_^
Najwięcej miejsca w swoim artykule ws pó łp ra co wn ic a 3. Blericqa poświęciła zagadnieniu nauki przygotowawczej do wczesnej Komunii ś w i ę t e j .
Naukę przygotowawczę A. Bagnie ws ka dzieliła na trzy części. Naj-71
pierw omawiała główne prawdy wiary . W drugiej części omawiała
przy-72
gotowanie do spowiedzi świętej . Ostatnia częśc jej programu p r ze wi
dywała naukę i przygotowanie do Eu ch ar ys ti i7 3 . 2.3.2.1. Nauka prawd wiary
A. Bagniewska nie opracowała gotowych katechez do nauki wczesnej Komunii świętej. W swej praktyce, jak ws pomina w ko re sponden cji z Fr. Sawickim, posługiwała się cenionym przez siebie "małym ze-
74
szytem" . Prawdopodobnie zeszyt ten zawierał konspekty katechez. Nie udało się nam odszukać w s po mn ia ne go zeszytu, który mó głby nam ukazać
sposób, w jaki nasza autorka przekazywała dzieciom w katechezie t r e ś
ci wiary. Trochę światła na interesujęce nas zagadnienie przekazu w i a ry rzuca omawiany artykuł naszej autorki. W artykule obok programu nauczania prawd wiary odnajdujemy kilka tematów przedstawionych w for- mie ko nspektu.
67 tamże, s.306. 68 tamże, s.305.
68 Ko re spondencja A. B. z 1 7 .X.1938. 70 Por. H. Fischer, dz.cyt., s.165. 71 A. Bagniewska, a r t . cyt., s.307-309. 72 tamże, s.310-326.
73 tamże, s.447-482. 74
Program A. Bagniewskiej zaleca, by treść zamknęć w ramach n a u c z a nia sześciu prawd wiary. W zasadzie program jej pokryWa się z p r og ra mem O. Blericqa. Prawdę o Bogu Jako o naszym dobrym Ojcu przedstawia przy omówieniu tematu "Stworzenie ś w i a t a ” . Bóg nie tylko stworzył
75
świat, ale utrzymuje go i nim rzędzi . W ten sposób A. Bagniewska w
katechezie ukazywała dzieciom nie tylko Boga działajęcego w p r ze sz ło ś ci, ale Boga, który i dziś działa w świecie, a dzieci doświadczaję ustawicznie Oego dobroci.
Bóg stworzył człowieka jako swoje dziecko. W stworzeniu człowiek został przeznaczony ne służbę Bogu i wezwany do nieba7 6 .
Pierwsi ludzie przez grzech pierworodny odrzucili zaproszenie B o ga Ojca do nieba. I przez ten grzech wszyscy ludzie przestali być dziećmi B o Z y m i i nie mogli już wejść do nieba7 7 .
Bóg Ojciec nie przestał kochać ludzi po upadku w grzech. Posłał na ziemię swego Syna, Oezusa Chrystusa, który stał się naszym O d ku pi cielem. On wskazał ludziom drogę przez swoję naukę. Potwierdzał swoję misję i naukę cudami. Chrystus dokonał odkupienia przez swoję mękę, śmierć na krzyżu i zmartwychwstanie. Naukę o Synu Bożym kończy A. B a g niewska w swym programie przedstawieniem tajemnicy Wn iebowstępienia
78 i Zesłania Ducha świętego .
W programie obok podanej tematyki katechez zostały dorzucone kr ót kie wskazania dotyczęce przeprowadzenia tematu katechezy. Ws pó ł p r a c o w nica 0. Blericqa postuluje, aby katecheci w katechezie wc ze sn ok om un ij
-79
nej posługiwali się Pismem św. i historię blblijnę . Według niej rów
nież dużę pomocę w nauczaniu dzieci w wi e k u przedszkolnym może być pieśń kościelna8 0 .
Nie pomija A. Bagniewska w swym programie za ga dnienia Języka k a techezy w c z e s n o k o m u n i j n e j . Postuluje, by był to język prosty,
natural-04
ny, nawet czasem "dziecinny" . Nie ustrzegą się jednak w kilku w y padkach w swym programie in fa ntylnego przedstawiania niektórych pojęć
82 religijnych .
2.3.2.2. Przygotowanie do spowiedzi świętej
W swych uwagach dotyczęcych sakramentu pokuty A. Bagniewska stwierdza, że spowiedź dla dziecka 4-5 letniego Jest niepotrzebna. 75 A. Bagniewska, a r t . cyt., s.307. 76 „ t a m ż e . tamże, S.308. 78 t a m t e , s .308-309. 79 tamże, s.309. 80 tamże, s . 308-309. 81 tamże, s.309. 82
Dziecko bowiem w tym wieku nie jest zdolne do popełnienia grzechu śmiertelnego, a grzechy powszednie gładzi sama Komunia święta. P o d kreśla też, że dziecko wcześniej odpowiada warunkom dopuszczenia do Komunii świętej niż warunkom do spowiedzi świętej. M i m o takiego st a n o wiska, zgodnie z powszechnę naukę i praktykę Kościoła, zaleca, by dzieci przed pierwszę Komunię świętę przystępiły do spowiedzi świętej. Uważała bowiem, że w małym dziecku istnieje pragnienie oczyszczenia z win i zaznania radości przebaczenia. Najlepszym sposobem zaspokojenia tych pragnień dziecka jest, zdaniem naszej autorki. Sakrament
Poku-„ 83 ty .
Ostrzegała A. Ba gn ie ws ka przed tym, by nauka o spowiedzi w całym przygotowaniu do wczesnej Komunii świętej nie odgrywała pierwszej ro li i nie zajmowała za wiele miejsca i czasu8 4 .
W przygotowaniu do spowiedzi autorka szła za programem 0. B l e r i c qa. Po przerobieniu tematu o ustanowieniu sakramentu |&kuty omawiała kolejne pięć w a r u nk ów dobrej spowiedzi.
W katechezie na temat "Rachunek sumienia" A. Bagniewska proponuje, by dzieci przypominajęc sobie swoje grzechy korzystały z wzoru
holen-85 derskiego - grzechy w kościele, w domu, w szkole i na ulicy .
Słuszne wydaję się być uwagi naszej autorki, by przez ukazanie wszędzie dziecku grzechu nie wy chować skrupulatów. Nie należy także żędać od dzieci, by przy grzechach powszednich przypominały sobie na rachunku sumienia ich ilość . Ouż przy nauce rachunku sumienia tr ze ba dzieciom zwrócić uwagę, by przy spowiedzi oskarżały się z grzechów
87
własnymi słowami .
Wydaje się, że A n n a Bagniewska zbyt negatywnie ujęła rachunek s u mienia. Za brakło w rachunku sumienia pozytywnej refleksji, z a st an ow ie nia nad tym, co dobrego mogło dziecko uczynić, e nie uczyniło. Mimo przytoczonych wyżej zastrzeżeń samej autorki, czytajęc propozycję przeprowadzenia z dziećmi rachunku sumienia, odnosi się wrażenie, że jest to nauka grzechu. Z a ci ęż ył na opracowaniu tej propozycji panuję-cy powszechnie w okresie międzywojennym w nauce moralnej
"negaty-«88 wxzm" .
Dziwić się należy, że współpracownica 0. Blericqa nie skorzystała z bardziej pozytywnego przedstawienia zagadnień moralnych, zawartego w programie B. Bi nk a albo w katechiźmie diecezjalnym, do którego o d w o łuje się w kilku miejscach w swoim artykule.
83 tamże, s.310. 84 tamże, 8.310. 85 tamże, 8.312. 86 tamże, e.313. 87 tamże, s.316. ÛO
W przygotowaniu do spowiedzi w programie A . Bagniewskiej najważ-OQ n l e j s z ę j e s t k a t e c h e z a " 0 ż a l u z a g r z e c h y " . A . B a g n i e w s k a i s t o t ę ż a l u s p r o w a d z a d o s m u t k u d u s z y z pow od u p o p e ł n i e n i a g r z e c h ó w i p r z e p r o s z e n i a z a n i e B o g a . W p r o w a d z a t r u d n y d l a d z i e c i w w i e k u p r z e d s z k o l n y m p o d z i a ł ż a l u na m n i e j d o s k o n a ł y i d o s k o n a ł y . Form a p o d a n i a d z i e c i o m t e j n a u k i ż a l u w y d a j e s i ę d z i ś n i e d o p r z y j ę c i e . Z a w i e l e w n i e j i n f a n t y l i z m u , a n t r o p o m o r f i z m u . N i e możn a b y u t r z y m a ć d z i ś t a k i e j fo r m y p o d a n i a z e w z g l ę d ó w t e o l o g i c z n y c h i p s y c h o l o g i c z n y c h . W tym p u n k c i e A . B a g n i e w s k a o d s t ę p i ł a od p r o g r a m u 3 . B l e r i c q a . W s p ó ł p r a c o w n i c a 3 . B l e r i c q a o d n o ś n i e d o p o s t a n o w i e n i a p o p r a w y w y maga z g o d n i e z p o s t u l a t a m i p s y c h o l o g i i , b y b y ł o o n o j e d n o i k o n k r e t n e . P o s t a n o w i e n i a p o p r a w y n i e a a d o t y c z y ć t y l k o m o d l i t w y , a l e i i n n y c h 90 s y t u a c j i ż y c i a d z i e c k a . P r o p o n o w a n e w omawian ym p r z e z n a s a r t y k u l e p o s t a n o w i e n i a p o p r a w y s ę j e d n a k z b y t n e g a t y w n e i mimo z a ł o ż e ń a u t o r k i z a b a r d z o o g ó l n i k o w e . N auk ę o s p o w i e d z i n a s z a a u t o r k a s p r o w a d z a d o w y u c z e n i a d z i e c i f o r my s p o w i a d a n i a s i ę i p r z e ć w i c z e n i a z n i m i s p o s o b u p r z y s t ę p o w a n i a d o 9 1 k o n f e s j o n a ł u . O s t a t n i w a r u n e k d o b r e j s p o w i e d z i A . B a g n i e w s k a n a z y w a " p o k u t ę " , k t ó r ę p r a k t y c z n i e o g r a n i c z a d o o d m ó w i e n i a s a k r a m e n t a l n e j p o -92 k u t y , n a d a n e j d z i e c k u p r z e z k a p ł a n a w f o r m i e m o d l i t w y . W p r z y g o t o w a n i u d z i e c i d o s p o w i e d z i ś w i ę t e j , z w ł a s z c z a w n a u c e o ż a l u , a u t o r k a p r ó b u j e u k a z a ć d z i e c i o m p r z y pom ocy p r z y p o w i e ś c i b i b l i j -9 3 n e j o s y n u m a r n o t r a w n y m B o g a J a k o m i ł o s i e r n e g o O j c a . D o s t r z e g a m y t a k ż e pewne u s i ł o w a n i a o s o b o w e g o p o d c h o d z e n i a d o s a k r a m e n t u p o k u t y , g d y p o s t u l u j e p o z o s t a w i e n i e d z i e c i o m s w o b o d y w o s k a r ż a n i u s i ę z w ł a s n y c h g r z e c h ó w p r z y s p o w i e d z i w ł a s n y m i s ł o w a m i . R e a s u n u j ę c o c e n ę w y ż e j p r z e d s t a w i o n e j p a u k i p r z y g o t o w a w c z e j do s p o w i e d z i ś w i ę t e j m ożn a p o w i e d z i e ć , ż e w s p ó ł p r a c o w n i c a 3 . B l e r i c q a p o t r a k t o w a ł a w n i e j S a k r a m e n t P o k u t y w s p o s ó b z b y t n e g a t y w n y i z e w n ę t r z n y . Wyd aw ać s i ę n o ż e , ż e c e l e m p r z y g o t o w a n i a n a ty m a t a p i e do w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j j e s t z d o b y c i e u m i e j ę t n o ś c i p o l i c z e n i a g r z e ch ó w i w y z n a n i a i c h n a s p o w i a d z i . P r z y c z y n p o m i n i ę t o z a g a d n i e n i a p o d j ę c i a p r z e z d z i e c k o w ż y c i u c o d z i e n n y m p o k u t y j a k o n a w r ó c e n i a d o B o g a , a o d w r ó c e n i a s i ę o d g r z e c h u . 2 . 3 . 2 . 3 . P r z y g o t o w a n i e d o K o m u n i i ś w i ę t e j W n a u c e d o w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j A . B a g n i e w s k a w y r ó ż n i a ł a p r z y g o t o w a n i e d a l s z e 1 b l i ż s z e . N a j w i ę c e j c z a s u w o k r e s i e n a u k i p o -89 A . B a g n i e w s k a , a r t . c y t . , s . 3 1 7 . 90 t a m ż e , s . 3 2 0 . 9 1 t a m ż e , s . 3 2 5 . 9 2 t a m ż e , s . 3 2 5 - 3 2 6 . 9 3 t a m ż e , s . 3 2 0 .
święcała przygotowaniu bliższemu, tj. bezpośredniemu przygotowaniu do Komunii świętej. W tym punkcie paszej pracy pragniemy zastanowić się nad celem bezpośredniego przygotowania do wczesnej Komunii świętej. Następnie omówimy program tego przygotowania i sarnę uroczystość pierwszej Komunii świętej.
a. Cel bezpośredniego przygotowania do Komunii świętej
Współpracownice D. Bl ericqa starała się od pierwszej katechezy uwrażliwić dzieci na to, że celem wspólnych spotkań jest pr zy go to wa nie na przyjęcie Pana Oezusa w Komunii świętej. Określenia "przygoto wanie do Komunii świętej", "służba dla tabernakulum" i temat ka te ch e zy "Oak ludzie na ziemi po raz pierwszy zostali przyjęci do Pierwszej Komunii świętej przez Pana Oezusa" wskazuję, że celem nauki p r z y go to wawczej była Komunia święta sama w sobie. Na podstawie powyższych o- kreśleń możnaby stwierdzić, że A. Bagniewska traktowała w swej p r a k t y ce katechetycznej Komunię świętę w oderwaniu od Mszy świętej.
Autorka nasza w wypowi ed zi ac h swego artykułu na temat celu nauki przygotowawczej do Komunii świętej nie była jednoznaczna. Wydaje się, że miała A. Bagnie ws ka na celu przygotowanie dzieci do udziału we Mszy świętej. Temat "Msza święta" jest centralnym tematem b e z p o ś r e d niego przygotowanie do wczesnej Komunii świętej. Komunię świętę
oma-94
wia w ramach Mszy świętej .
Odnajdujemy u A. Bagniewskiej pewnę ewolucję poględów na intere- sujęcy nas w tym punkcie temat. Możnaby też powiedzieć, że nasza autorka nie miała jeszcze sprecyzowanego poględu na temat celu nauki o Komunii świętej.
b. Bezpośrednie przygotowanie do Komunii świętej
Naukę o Eucharystii A. Bagnie ws ka rozpoczynała katechezę o wyda-95
rżeniach "Wielkiego Cz wa rt ku " . Na poczętku tej katechezy nawięzywa- ła do paschy żydowskiej, obchodzonej na pamiętkę uratowania żydów z niewoli egipskiej. Następnie szczegółowo opowiadała o tym, jak u c zn io wie na polecenie Pana Oezusa przygotowali w wi ec ze rn ik u ucztę. P o d kreślała nasza autorka, że Chrystus zasiadł razem z apostołami przy stole, by spożyć z nimi przed śmiercię wieczerzę paschalnę. Z kolei dokładnie opowiadała o ustanowieniu Najświętszego Sakramentu. N a j pierw sama, a potem dzieci wspólnie wypowiadały słowa konsekracji. Pragnęła w ten sposób zaznaczyć, że mocę sł ów konsekracji Chrystus już w wieczerniku uobecnił swoję ofiarę krzyża. Usiłowała w ten s p o sób ukazać zwięzek Ofiary Krzyża i Wieczernika.
tamże, s.453-456. tamże, s.451.
W katechezie o "Ostatniej Wieczerzy" A. Bagniewska starała się uświadomić dzieciom, że Pan Oezus w Wielki Cz wartek "wydał się za nas" pod postaciami chleba i wina i dał apostołom Komunię świętę, a przez słowa "To czyńcie na moję pamiętkę" nawięzywała do Mszy świętej, w której Oezus ofiaruje się za ludzi i daje ludziom swoje Ciało na p o karm w Komunii świętej.
QC
W katechezie pt. "Msza święta Ofiarę" ukazywała zwięzek Ofiary Mszy świętej z Ofiarę Krzyża. W Mszy świętej ten sam Pan Oezus, który na krzyżu ofiarował Ojcu swoje Ciało i Krew, ofiaruje się za ludzi w sposób bezkrwawy. Pan Oezus wcięż na nowo ofiaruje swoję mękę i śmierć Ojcu za ludzi przez ręce kapłana.
Pragnęła A. Bagniewska w tej katechezie przybliżyć małym dzieciom Mszę świętę jako wielki skarb religii katolickiej i ukształtować u dzieci postawę wd zi ęczności za ofiarę Chry st us a i przebywanie Oego z
97
nami we Mszy świętej .
W katechezie "Msza święta małego dziecka" omawiała nasza autorka go
w prosty i obrazowy sposób układ Mszy świętej . Przy pomocy wykresu
starała się ukazać, zgodnie z podręcznikiem okresu międzywojennego, zasadnicze części Mszy świętej - wstęp, "główna Msza święta" i z a k o ń czenie. Przez wstęp, w którym A. Ba gn ie ws ka akcentowała postawę żalu, uwielbienia, słuchania Ewangelii i wy znania wiary, dzieci pr zy go to wu ję się do uczestnictwa w "głównej Mszy świętej". W tej części Mszy świętej, idęc za katechizmem diecezjalnym, wyróżniała przygotowanie darów, Ofiarę i Komunię świętę.
W "przygotowaniu darów" współpracownica 0. Blericqa podkreślała gotowość złożenia siebie w darze Bogu. Na znak tej gotowości kapłan składa za nas chleb i wino jako nasze dary ofiarne, które Pan Oezus
99 wkrótce przemieni w swoje Ciało i swoję Kr ew .
B e zp ośrednim przygotowaniem do najważniejszej chwili Mszy świętej, tj. chwili przemienienia, według naszej autorki, jest śpiew d z i ę kc zy nienia, zakończony ws pólnym śpiewem "święty, święty...". W śpiew ten maję się włęczyć dzieci lub wspólnie go wypowiedzieć. Postulowała A. Bagniewska, by dzieci patrzęc w chwili przemienienia na ołtarz, uświadomiły sobie, że w tym właśnie momencie Chrystus, Syn Boży, któ ry oddał się za nas na krzyżu, ofiaruje się za nas Ojcu na o ł t a r z u 10 0.
Przed Komunię świętę dzieci powinny według zdania autorki odmawiać z kapłanem Ojcze nasz i prosić z całę parafię o chleb dla duszy i
cia-96 tamże, s.452.
97 tamże, s.453.
98 tamże, s.453-456.
Ł a , o p r z e b a c z e n i e g r z e c h ó w i w z a j e m n ą a i ł o ś ć 1 0 1 . S t w i e r d z a , ż e po z ł o ż e n i u w O f i e r z e C i a ł a i K r w i O e z u s a C h r y s t u s a O j c i e c d a j e l u d z i o m w K o m u n i i ś w i ę t e j S y n a S w e g o n a p o k e r a . K a ż d e g o z a p r a s z a B ó g d o s w e g o s t o ł u na u c z t ę o f i a r n ą 1 0 2 . W p r z e k ł a d a n i u d z i e c i o m m a t e r i a ł u w s p ó ł p r a c o w n i c a 3 . B l e r i c q a n a w i ą z y w a ł a do P i s m a ś w i ę t e g o . C z ę s t o j e s t o n o t y l k o p o g l ą d e m , c h o ć w p e w n y c h m i e j s c a c h t e k a t ś w i ę t y e t a n o w i t r e ś ć k a t e c h e z y . J e s t j e j ź r ó d ł e m . C a ł a n a p r z y k ł a d k a t e c h e z a o " O s t a t n i e j W i e c z e r z y " z b u d o w a n a J e s t n a t e k s t a c h b i b l i j n y c h S t a r e g o 1 Nowe go T e s t a m e n t u 1,03. O m a w i a j ą c M sz ę ś w i ę t ę , A . B a g n i e w s k a w y j a ś n i a s ł o w a z a p r o s z e n i a d o K o m u n i i ś w i ę t e j " O t o B a r a n e k B o ż y . . . " p r z e z n e w i ę z a n l e d o w y d a r z e ń b i b l i j n y c h . U k a z u j e C h r y s t u s a p r z y c h o d z ą c e g o n a d r z e k ę D o r d a n j a k o Z b a w i c i e l a , k t ó r e g o z a d a n i e m j e s t z b a w i ć l u d z i . Z a d a n i e t o s p e ł n i a d z i ś C h r y s t u s w o b e c l u d z i w k a ż d e j M ez y ś w i ę t e j 1 0 4 . O m a w i a j ą c z a k o ń c z e n i e M e z y ś w i ę t e j z w r a c a ł a u w a g ę n a s e n s o s t a t n i e g o b ł o g o s ł a w i e ń s t w a . P r z e z b ł o g o s ł a w i e ń s t w o T r ó j c a ś w i ę t a ma p r o w a d z i ć d z i e c i p r z e z k a ż d y d z i e ń t y g o d n i e 1 0 5 . O c e n i a j ą c p r o g r a m b e z p o ś r e d n i e g o p r z y g o t o w a n i a d z i e c i d o w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j , n a l e ż y s t w i e r d z i ć , ż e J e g o a u t o r k a A . B a g n i e w s k a w ł a ś n i e w p r z e d s t a w i e n i u n a u k i o E u c h a r y s t i i p o z o s t a ł a p o d wpły w em 10 6 r u c h u l i t u r g i c z n e g o . W p r z e d k ł a d a n i u t e j n a u k i n i e b y ł a n a s z a a u t o r k a o r y g i n a l n a . A n a l i z a p r o g r a m u u k a z a ł a , ż e w z a s a d n i c z y c h p u n k t a c h p o w o ł y w a ł a a i ę n a " O i e c e z j a l n y K a t e c h i z m ” . W p ły w o w i t e g o k a t e c h i z m u n a l e ż y p r z y p i s a ć p o p r a w n e . J a k n a t a m t e c z a s y , p r z e d ł o ż e n i e n a u k i o E u c h a r y s t i i . c . U r o c z y s t o ś ć p i e r w s z e j K o m u n i i ś w i ę t e j K u r s p r z y g o t o w a w c z y d o w c z e s n e j K o m u n i i ś w i ę t e j k o ń c z y ł a w s p ó ł p r a c o w n i c a 3 . B l e r i c q a z a w s z e n ow en n ą d o ś w i ę t e j T e r e s y o d D z i e c i ą t k a 3 e z u s . S t a n o w i ł a o n a o s t a t n i e p r z y g o t o w a n i e d o u r o c z y s t o ś c i p i e r w s z e j K o m u n i i ś w i ę t e j . Na j e j r o z p o c z ę c i e i z a k o ń c z e n i e , a w i ę c dwa r a z y , d z i e c i p r z y s t ę p o w a ł y d o s p o w i e d z i ś w i ę t e j 1 0 7 . " P r z y j ę c i e ” d z i e c i d o p i e r w s z e j K o m u n i i ś w i ę t e j o d b y w a ł o s i ę w d n i u u s t a l o n y m p r z e z d u s z p a s t e r z a . A . B a g n i e w s k a b a r d z o p o d k r e ś l a ł a s y m b o l i k ę b i a ł y c h k w i a t ó w . N a l e ż a ł o j ą om ó w ić n a z e b r a n i u z r o d z i c a m i , 1 0 1 t a m ż e , a . 4 5 5 . 1 0 2 t a m ż e . 1 0 3 t a m ż e , s . 4 5 1 . 1 0 4 t a m ż e , s . 4 5 6 . 1 0 5 t a m ż e , s . 4 5 6 - 4 5 7 . 1 0 6 H. F i s c h e r , d z . e y t . , s . 1 2 1 - 1 2 6 , 1 5 8 . 1 0 7 A . B a g n i e w s k a , a r t . c y t . , s . 4 6 8 - 4 7 3 .
108
a z dziećmi na nauce przygotowawczej . W tym punkcie szła nasza
autorka za wskazaniami 0. Blericqa.
A. Bagniewska, podobnie Jak 0. Blericq, postulowała, aby dzieci "przyjęte" do wczesnej Komunii świętej otoczyć szczególnę opiekę dusz-pasterskę. Uważała, że nawet miesięczne nabożeństwo, zwięzane z spo-wiedzię i Komunię świętę pierwszopiętkowę nie wystarcza. Trzeba dla
109 dzieci or ga nizować specjalnę katechizację
2.3.3. _Po_moęa_ w_ jongąnizowaniu_ kursu _i_ka ta chez y^ jjrzygotowawczej^ _do^ wczesne J_ K o m un i. i_ ówięta
W tym punkcie naszej pracy omówimy najpierw zagadnienie "pomoc ników ka te ch e t y c z n y c h " 1 1 8 , a potem "pomoce ka te ch et yc zn e"1 1 *, jakimi posługiwała się nasza autorka w swe pracy w duszpasterstwie wczesnej Komunii świętej.
2.3.3.1. Pomocnice katechetyczne
A. Bagnie ws ka w swej pracy katechetycznej w przygotowaniu dzieci do pierwszej Komunii świętej korzystała ze współpracy tzw. "po mocnic katechetycznych". By ły to dziewczęta z ostatnich klas szkoły
112
podstawowej w wiek u od 12 do 13 lat .
W czasie trwanie kursu spełniały one rolę opiekunek grup. Do ich zadań należało ustawienie dzieci i bawienie się z nimi w czasie o c z e kiwania na rozpoczęcie nauki i w przerwach oraz odprowadzanie do domu 113
dzieci najmłodszych, które przyszły na naukę bez opieki starszych .
Każda z pomocnic odnotowywała w dziennikach dzieci swojej grupy przerobiony materiał, zadane modlitwy i pieśni. Pomocnice zastępowały A. Bagniewekę na katechezach prowadzonych w małych grupach lub i n d y widualnie w jej prywatnym m i e s z k a n i u 1 1 4 .
Wydaje się, że w swojej koncepcji na temat świeckich pomocnic w przygotowaniu dzieci do wczesnej Komunii świętej pozostawała A. B a g niewska pod wp ł y w e m księżki K. Sudbracka "Unser Kleines Komunionkind". A u t o r w pierwszej części tej księżki jeden z paragrafów zatytułował
"Der La ie nh el fe r und das K o m u n i o n k i n d " 11^.
10 8 t a m ż e , s.473-477. 109 tamże, s .481-482· 110 t a m ż e , s.466-468. 1 1 1 t a m ż e , s.4 6 1 - 4 6 6 . 1 1 2 K o r e s p o n d e n c j a A . B . z 1 9 . 1 1 . 1 9 3 9 . 1 1 3 t a m ż e . 114 tamże, z 25.1.1939. 115 K. Sudbrack S3, dz. cyt., s . 10-13.
