Bogusław Wachowicz
"Polish Revolutionary Populism. A
study in agrarian socialist thought
from the 1830s.", Peter Brock,
Toronto - Buffalo 1977 : [recenzja]
Rocznik Lubelski 22, 144-146
144 R E C E N Z JE I O M Ó W IEN IA
(nie zapominajmy, iż sztuka pisania listów, modus epistolandi, stanowiła jeden z przedmiotów retoryki szkolnej; listowniki zaś długo jeszcze będą cieszyły się wzię ciem kupujących!), nie przestrzegają rygorów narzucanych przez retoryki. Zacho wują zwyczajową nomenklaturę towarzyską, ale są swobodniejsze w bezpośrednim formułowaniu myśli i wyrażaniu uczuć. „Sfera prywatności”, którą nam proponują, jest znacznie rozleglejsza niż np. w korespondencji braci Opalińsikich. Zasygnalizo wany przez Witusika temat wymaga podjęcia i dokładniejszych badań. Wiemy, np. z Diariusza Chrapowickiego, iż kobiety pisywały często. Odszukanie i udostępnienie tej korespondencji ma znaczenie pierwszorzędne dla kultury, pokaże nam jej nie- kotumowy, liryczny kształt.
Znajdzie czytelnik w omawianej pracy szkice o wydarzeniach i ludziach zna nych z Sienkiewiczowskiej Trylogii. Będą one pokazane inaczej, bo też historyk inaczej czyta dokumenty niż artysta. Omówiliśmy niektóre tylko szkice, interesu jące przede wszystkim polonistę. Można z autorem spierać się o pewne sprawy, zwłaszcza przy Szymonowicu, i to chyba dobrze, iż budzą one zastrzeżenia, bo w hu manistyce jednomyślność jest niebezpieczna. Można by też dyskutować o wyborze zagadnień, spierać się o pominięcia, ale nie o to w tym omówieniu chodziło. Dosta liśmy książkę popularnonaukową, a prac takich uniwersyteccy humaniści unikają. Historycy stanowią chlubny wyjątek. Dość przypomnieć działalność Henryka Sam sonowicza czy Janusza Tazbira. Popularyzacja jest rzeczą trudną. Nie może uprasz czać problemów, musi się starać o klarowny wywód myślowy i odpowiednio jasny kształt słowa. Te umiejętności pokazuje książka Witusika i to jej osiągnięcie nie bagatelne!
Stefan Nieznanowski
Peter B r o c k , Polish Revolutionary Populism.
A study in agrarian socialist thought from the 1830s to the 1850s.
University of Toronto Press, Toronto and Buffalo 1977, ss. V III+125
Badania nad początkami i rozwojem polskiego socjalizmu agrarnego, rozwinięte zwłaszcza w okresie powojennym, przyniosły dotychczas szereg cennych opracowań monograficznych i wydawnictw źródłowych. Próby syntetycznego spojrzenia na to zjawisko przedstawione zostały w pracach L. i A. Ciołkoszów1 i M. Żychowskiegó * *. Mimo niewątpliwych osiągnięć historiografii polskiej w tym zakresie, polski socja lizm agrarny, tak silnie związany z zachodnioeuropejską myślą socjaldstycznouto- pijną, pozostał w znacznej mierze nieznany poza granicami kraju.
Niestrudzonym badaczem tej ideologii, a także innych kierunków' postępowej myśli społeczno-politycznej X IX wieku, zwłaszcza okresu Wielkiej Emigracji, jest historyk angielski, od lat w ykładający w Kanadzie — Peter Brock. Jego dotych czasowe prace, oparte na szczegółowych badaniach źródłowych, wniosły znaczny wkład w poszerzenie naszej wiedzy o skrajnej lewicy polskiej czynnej w kraju i na emigracji w okresie międzypowstaniowym s.
1 L . i A . C l o t k o s z o w i e , Z a r y s d z i e jó w s o c ja l i z m u p o l s k i e g o , t. I, L o n d y n 1966. * M . Z y c h o w s k i , P o l s k a m y ś l s o c ja l i s t y c z n a X I X < X X w i e k u , W a r s z a w a 1976. * Z p o p r z e d n ic h p r a c a u t o r a m o ż n a w y m ie n ić : Z d z ie jó w W ie l k ie j E m i g r a c ji w A n g lii, W ar s z a w a 1958; G e n e z a L u d u P o l s k i e g o w A n g lii, L o n d y n 1962; N a t i o n a l i s m a n d p o p u lis m tn P a r t i t i o
R E C E N Z JE I O M Ó W IEN IA 145
Praca — Polish Revolutionary Populism — jest próbą popularyzacji wyników ponad dwudziestoletnich badań autora. Przeznaczona dla szerszego kręgu czytelni ków, podejmuje zadanie całościowej prezentacji ruchu. W jej skład weszły cztery szkice opublikowane poprzednio w specjalistycznych czasopismach naukowych *. Przedstawiając je ponownie autor uwzględnił ustalenia najnowszych badań, prze prowadził zmiany konstrukcyjne zgodnie z koncepcją przygotowanej publikacji, któ rą obok wstępu i zakończenia wypełniają trzy rozdziały: Narodziny narodnictwa re
wolucyjnego, Narodnicy polscy na wygnaniu i Narodnicy polscy w kraju. Praca za
wiera również przypisy, selektywną bibliografię i indeks osób.
Punktem wyjścia dla rozważań autora jest stwierdzenie, że polski socjalizm agrarny, który powstał na początku lat trzydziestych wśród spiskowców polskich w kraju, stanowił „pierwszą — polską — fazę w historii narodnictwa wschodnio europejskiego” (s. VII). Narodnictwo rosyjskie było więc zjawiskiem wtórnym, przy czym — jak pisze Brock — „to, że istniał polski wpływ na Hercena, założyciela narodnictwa rosyjskiego, wydaje się całkowicie pewne” (s. 4). Powyższe tezy, przed stawiane w przedmowie i wstępie, uzasadniają według autora tytuł pracy — Polskie
narodnictwo rewolucyjne — i zastosowany dla określenia polskich twórców i zwo
lenników socjalizmu agrarnego, zangielszczony termin rosyjski — narodniks. Wysuwając tę oryginalną i raczej dyskusyjną koncepcję, która, jak się wydaje, nawiązuje do przedstawionego już wcześniej stanowiska uznającego w poglądach i działalności Z. Swiętosławskiego prekursora narodnictwa4 5 * * * * * II, Brock ograniczył się do lakonicznej, pozbawionej szerszej dokumentacji porównawczej, a przez to niezbyt przekonywającej argumentacji. W ten sposób możliwość prezentacji polskiego so cjalizmu agrarnego przez pryzmat wschodnioeuropejskiej postępowej myśli społecz no-politycznej, ograniczana tu została do sposobu popularyzacji nieznanego polskiego socjalizmu agrarnego poprzez bardziej znane, lecz o kilka dziesięcioleci późniejsze, narodnictwo rosyjskie.
Przedstawiając proces narodzin narodnictwa rewolucyjnego, wskazuje Bróck na silne związki radykałów polskich z europejską postępową myślą społeczno-politycz ną. Podkreśla wpływy francuskiego socjalizmu utopijnego, lewicy karbonarskiej i teorii Lelewela na kształtowanie się poglądów twórców tej ideologii. Działalność Stanisława Worcella, Tadeusza Krępowieckiego, Seweryna Dziewickiego i Rocha Rupniewskiego wśród żołnierzy-emigrantów w Portsmouth, określa mianem „wę drówki w lud” (movement to the people), a jej wynik — stworzenie nowego pro gramu i w konsekwencji przekształcenie się w dniu 30 października 1835 r. dotych czasowej Sekcji Grudziąż Towarzystwa Demokratycznego Polskiego w Gromadę Grudziąż Ludu Polskiego — uznaje za początek europejskiego narodnictwa rewo lucyjnego (s. 24).
W kolejnej części pracy — Narodnicy polscy na wygnaniu — autor prezentuje program Gromad, relacjonuje polemikę z TDP na temat własności oraz przedsta wia interesującą analizę poglądów twórców Ludu Polskiego, a także takich postaci jak: wybitnego działacza i teoretyka ruchu fourierystowskiego — Jan a Czyńskiego, wydawcy „Polski Chrystusowej” ; bliskiego współpracownika Cabeta — Ludwika Królikowskiego oraz Adama Mickiewicza i Jan a Kantego Podoleckiego. Naszkicowa
4 W p r a c y p r z e d r u k o w a n e z o s ta ły n a s t ę p u ją c e a r t y k u ł y : T h e c o n t r ib u t io n o f L e o n R z e w u s k i to th e s o c ia li s t m o u e m e n t in 1848, „ A n n a li o f th e I n s titu to G ia n g ia c o m o F e ltr in e lli” , 1860. z. 3 ; T h e P o l i s h „ M o v e m e n t t o t h e P e o p l e " : a n e a r l y c h a p t e r in t h e h is to r y o f E a s t E u r o p e a n P o p u l i s m , „ S l a v o n ic a n d E a s t E u r o p e a n R e v ie w ” , T . 94, № 1 ; S o c i a l i s m a n d n a t io n a li s m in P o l a n d , 1840—1848, „ C a n a d ia n S la v o n ic p a p e r s ” , 1960, z. 4 ; T h e s o c i a l i s t o f t h e P o lis h „ C r e a t E m i g r a t i o n " , [w :] E s s a y s in L a b o u r H is t o r y , L o n d o n i960. • P . B r o c k , Z d z i e jó w W ie l k ie j E m i g r a c ji w A n g lii, W a r s z a w a 1958, в. 94. I I R o c z n ik L u b e ls k i, t. X X I I
146 r e c e n z j e i o m ó w i e n i a na panorama polskiego narodnictwa rewolucyjnego nie jest oczywiście pełna, wyda je sif» jednak reprezentatywna dla tej złożonej zbiorowości polskiej na obczyźnie. Ostatni, a zarazem najbardziej obszerny, rozdział publikacji poświecony został „narodnikom polskim w k raju ” (ss. 44—86). Po krótkiej charakterystyce stosunków gospodarczych, społecznych i politycznych w poszczególnych zaborach po upadku powstania listopadowego, zamieszczono tu szkice do portretów: Piotra Ściegiennego, Walentego Stefańskiego, Edwarda Dembowskiego i Leona Rzewuskiego. Poprzez udokumentowaną prezentację ich teorii i działalności ukazał autor znacznie szerszy krąg polskich socjalistów agrarnych: teoretyków i ludzi czynu, zwolenników drogi rewolucyjnej i „reformistów” . Wskazał na różnice między „narodnikami na obczyź nie” a „narodnikami w kraju” . Podkreślił, że ci ostatni — dla pozyskania najszer szych rzesz społecznych do walki o niepodległość — gotowi byli, na pewien czas, zawiesić starania o realizację własnych ideałów.
Najwięcej miejsca, w tej części książki, przeznaczył Brock Leonowi Rzewus kiemu (ss. 65—86). To szczególne wyróżnienie kontrowersyjnego arystokraty, który publicznie określił się socjalistą, ale którego socjalizm trudno byłoby uznać za re wolucyjny, wydaje się z jednej strony niekonsekwencją wobec określonej w tytule tematyki pracy, z drugiej zaś — zakłóca proporcje znaczenia i działalności tej po staci na tle innych socjalistów agrarnych.
W rozdziale tym udało się jednak autorowi wykazać, że polski socjalizm agrar ny lat czterdziestych na terenie kraju — choć nie stworzył jednej podstawowej doktryny i nie zdobył szerokich rzesz zwolenników — przekroczył ramy izolowa nych poglądów jednostek.
W podsumowaniu Brock podkreśla raz jeszcze, że polscy socjaliści agrarni czer piąc tak wiele z zachodnioeuropejskiej myśli socjalistycznej, wnieśli również swój oryginalny wkład w rozwój tej ideologii. Byli pierwszymi, którzy podjęli próbę adaptacji i rozszerzania teorii wyrosłych na gruncie społeczeństwa kapitalistyczne go do warunków wschodnioeuropejskich. Ich socjalizm — zdeterminowany walką o odzyskanie niepodległości i odmienną strukturą społeczno-gospodarczą — zamiast proletariackiego, był chłopskim — agrarnym. Miał uchronić kraj od zła kapitalizmu, przez ominięcie tego etapu w rozwoju Polski niepodległej. Narodowa niepodległość, rewolucja społeczna i wspólnota wiejska były jego podstawowymi założeniami.
Reasumując należy stwierdzić, że omawiana praca jest udaną, choć w koncepcji narodnickiej dyskusyjną, próbą prezentacji polskiego socjalizmu agrarnego. W prze drukowanych artykułach udało się autorowi przedstawić w miarę rozległą panora mę skrajnej lewicy polskiej czynnej w kraju i na emigracji w okresie międzypow- staniowym. Udostępnione większej liczbie czytelników szkice Brocka, nie stanowiąc zamkniętej całości, rozszerzają związki genetyczne polskich teorii społeczino-politycz- nych z zachodnioeuropejską myślą socjalistyczną, dokumentują zarazem twórczy udział Polaków w jej rozwoju.
