AD FONTES
Studia ofiarowane
Księdzu Profesorowi Alojzem u Szorcowi w siedem dziesięciolecie urodzin
Pod redakcją
Zoi Jaroszewicz-Pieresławcew i Ireny Makarczyk
Pracownia Wydawnicza „ElSet”, Olsztyn 2006
Ryszard Sajkowski (Olsztyn)
K w estia sukcesji Tyberiusza w latach 4 - 1 4 n.e.
Pierwsze lata naszej ery przyniosły poważne zmiany w sytuacji politycznej w Rzy
mie. Najpierw, tj. w 2 r. zmarł młodszy wnuk Oktawiana Augusta, Lucjusz Cezar, natomiast wr dwa lata później jego brat - Gajusz1. W ten sposób legły w gruzy wypra
cowywane przez lata plany dynastyczne twórcy pryncypatu. August pragnął bowiem, aby po jego śmierci władzę objęli synowie jego córki. Julii2. Wprowadzanie wżycie tych zamierzeń doprowadziło do wycofania się z życia publicznego pasierba Augusta - Tyberiusza Klaudiusza Nerona. Ten czas „niełaski” Tyberiusz spędził na wyspie Rodos.
Tam zgłębiał swoje zainteresowania filozoficzne, tam również przeżywał chwile trudne, zwłaszcza że coraz częściej docierały do niego informacje o nowych zaszczy
tach spadających na młodzieńców*. Dla wielu obserwatorów ówczesnej sceny poli
tycznej stawało się jasne, iż jeszcze niedawno niezastąpiony Tyberiusz okazywał się osobą niepotrzebną, wręcz niewygodną. Śmierć młodych Cezarów zmieniła jednak sytuację. Starzejący się August musiał oprzeć się na wypróbowanym Tyberiuszu.
Wybór ten był uzasadniony ponadto zagrożeniem północnych granic imperium. Do zasadniczych posunięć doszło w 4 r. n.e. Prawdopodobnie pierwszym krokiem było przyznanie Tyberiuszowi władzy trybuńskiej - „tribunicia potestas”4. Co charaktery
styczne, w odróżnieniu od poprzednich nadań władzy trybuńskiej, zarówno w przy
padku Marka Wipsaniusza Agryppy.jak i samego Tyberiusza, których czas ważności okre
’ Corpus Inscriptionum Latinarum (dalej: CIL) I2 s. 326 = V. Ehrenberg, A.I LM. Jones, Documents Illu
strating the Reigns of Augustus and Tiberius, Oxford 1955 (dalej: EJ), s. 51; CIL IX nr 5290 = EJ, s. 47; CIL XIV nr 2801; Suetonius, Dim s Augustus 65.1, Tiberius 15.2; Velleius Paterculus, Historia Romana II 102.3; Tacims, Annales I 3.3; Cassius Dio, Historiae Romanae LV 10a.9; J.M. Carter. Suetonius: D im s Augustus. Bristol 1982, s. 186; H. Lindsay, Suetonius: Tiberius, London 1995, s. 93.
2 O polityce dynastycznej Augusta zob. T. Holmes, Architect of the Roman Empire, t. 2, Oxford 1931, s. 95;
J.H. Corbett, The Succession Policy of Augustus, Latomus 33, 1974, s. 87-97; B. Bowersock, Augustus and the East:
The Problem of the Succession, w: Caesar Augustus. Seivn Aspects, ed. F. Millar. E. Segal, Oxford 1984, s. 169-188;
R. Gallucci, Augustus and the Succession, w: From Augustus to Nero. The Hirst Dynasty of Imperial Rome, ed. R. Mel
ior, East Lansing 1990, s. 58-60.
3 Por. Suet., Tib. 11.1-3,32.2;J. Hubaux, Tibere et le grammairien de Rhodes, Latomus 5, 1946, s. 99-102;
J A . Weller, Tacitus and Tiberius’ Rhodian Exile, Phoenix 12, 1958, s. 31 n.; J.F. Bogue. Tiberius in the reign of
*Augustus, Ph.D. University o f Illinois at Urbana-Champaign 1970, s. 27-45; B.M. Levick, Tiberius’ Retire
ment to Rhodes in 6 B .C ., Latomus 31, 1972. s. 779-813.
4CIL I2 s. 29; Veil. Pat. II 103.2-3; Tic , Ann. I 33,10.7; Suet. Tib. 16.1; Cass. Dio LV 13.1a; F.R.D. Goodyear, Ih e Annals of Tacitus, Books 1-6, Volume I: Annals 1.1-54, Cambridge Classical Texts and Commentaries 15, Cambridge 1972, s. 112 n.; F.E. Romer, Explaining Suetonius (Tib. 16.1): Tiberius’ tribunicia potestas in A D . 4, Era
nos 95,1997, s. 89-98.0 genezie oraz roli „tribunicia potestas” w augustowskim systemie władzy zob. M. Ham
mond, The Augustan Principale in Theory and Practice during theJulio-Claudian Period, N e w York 1933 (reprint
6 8 Ryszard Sajkowski (Olsztyn
ślony był na 5 lat, „tribunicia potestas” przyznana temu drugiemu w 4 r. mul*
obowiązywać lat 10. Jak wiemy, okres, na który została uchwalona, minął w 13 r.,ji ..
cze za życia Augusta. W tym też roku została ona przedłużona, prawdopodobnie row
nież na 10 lat5. Z kolei 26 czerwca 4 r. Tyberiusz wraz z bratem Gajusza i Lucju· <
Cezarów - Markiem Agryppą Postumusem, został usynowiony przez Augusta. Od tu · momentu nazywał się Tyberiusz Juliusz Cezar6. W tym też roku uzyskał prawdop · dobnie „imperium proconsulare”, stanowiące podstawę jego samodzielnych d/ulu·
wojskowych w Germanii (4-6 i 10-12 r. n.e.) oraz w Panonii i Dalmacji (6-9 r. n.e ) ’ W 13 r. nastąpiło znaczne rozszerzenie prerogatyw wojskowych Tyberiusza. Od uv>- momentu posiadał on „imperium maius” na terenie całego państwa. W ten sposób wij dza wojskowa Tyberiusza stawała się „imperium aequum” względem „imperium”, jał ■<
posiadał sam August8. Wszystkie te posunięcia czyniły Tyberiusza nie tylko ewenttul nym następcą Augusta, lecz również przybliżały go do pozycji współwładcy państw.»
Niewykluczone, że August mógł mieć nadzieję na inne ułożenie sukcesji. Naji /«, ściej zwraca się uwagę na fakt, iż Tyberiusz stając się adoptowanym synem August i.
musiał wcześniej usynowić Tyberiusza Cezara Germanikusa, naturalnego wnuka m« stry twórcy pryncypatu, Oktawii, chociaż sam posiadał syna - Druzusa M łodszej »*' Nie wydaje się jednak, aby August mógł liczyć, że Germanikus zostanie jego be/p·.
średnim następcą. Co prawda zarówno Tacyt, jak też Swetoniusz wspominają, iż prm
1968), s. 79-84; idem, The .Antoninę Monarchy, Papers and Monographs o f the American Academy in K<....
19, Rome 1959, s. 72-76,105-108; 11. Castritius, Der römische Prinzipat als Republik, Historische Studien Ί ''■
I lusum 1982, s. 2 2 - 33; W. Eder, Augustus and the Power of Tradition: The Augustan Principale as Binding Link h i » * ■ >·
Republic and Empire, w: Between Republic and Empire: Interpretations of Augustus and His Principate, eds Kim A. Raaflaub and Mark Toher, Berkeley-Ix>s Angeles-Oxford 1990, s. 109-111.
5 Cass. Dio LVI 28.1; M.L. Paladini, Ipoteri di Tiberio Caesare del 4al 14 d. C., w: Hommages a Marce! R, «.»■/
ed. J. Bibauw, Collection Latomus 102, Bruxelles 1%9, t. 2, s. 575 n.; F.R.D. Goodyear, The Annals of In, < tu Books 1-6, Volume I: Annals 1.1-54, s. 112; F.E. Romer, op. cit., przyp. 7 ze str. 90.
6 CIL I2 s. 320; Veil. Pat. II 103.3, 104.1; Suet., D ir .Aug. 65.1, Tib. 15.2; Tac., Ann. I 33; Cass. Dio I \ 13.1a; J. Beranger, Recherches sur Vaspect idtologique du principat, Basel 1953, s. 169-175; H .U . Instinsky, .4i<v·«
stus und die Adoption des Tiberius. I lennes 94,1966, s. 324-343; B.M. Levick. Drusus Caesar and the Adopti·«
A.D . 4, Latomus 25, 1966, s. 227-244; eadem. Atrox Fortuna, Classical Review 22, 1972, s. 309-311; cadi «, Tiberius the politician, London 1976, s. 47-53; J.F. Bogue, op. cit., s. 50-58; R. Seager, Tiberius. London 1'* ' s. 35-38; D .C A Shotter, Cn. Cornelius Cinna Magnus and the .Adoption of Tiberius, Latomus 33, 1974, 30iv J I i R A Birch, The Settlement of 26June A. 4 and its Aftermath, Classical Quarterly 31, 1981, s. 443-456.
7 P. Sawiński, Specjalni uyslannicy cesarscy w okresie od Augusta do Tyberiusza. Studium nad początkami prync) γ.ι><, Xenia Posnaniensia. Monografie 4, Poznań 2005, s. 31.
8 Veil. Pat. II 121.1; Suet., Tib. 21.1; L. Dupraz, Autour de 1’association de Tibereau principat, Museum HcK ticum 20, 1963, s. 172-185; F.R.D. Goodyear, The Annals of Tacitus, Books 1-6, s. 112; A.J. Woodman. 1<II>
ius Paterculus: The Tiberian Narrative (2.94-131), Cambridge Classical Texts and Commentaries 19, Cambri l, · 1977, s. 210 n. „Imperium proconsulare" w okresie początków pryncypatu - M. H am m ond, The Augu i.m Principate, s. 25—47; idem. The Antoninę, s. 25-31,42—49; G.E.F. Chilver, Augustus and the Roman Constituturi /V Iv 1950, Historia 1, 1950, s. 427-435; H . Castritius, op. cit., s. 34-52, 62-81; K.M. Girardet, Imperium „nwim“
Politische und verfassungsrechtliche .Aspekte. Versuch einer Klärung, w: La Revolution Romaine apres Ronald Syme: Bi/.im et perspectives, Entretiens Fondation Hardt 46, Geneve 2000, s. 167-236; P. Sawiński, op. cit., s. 22 nn.
4 Tac.. .Ann. IV 573; Suet., Tib. 15.2, Caligula 1.1, 4; Cass. Dio LV 13.2; J. Gascou, Suetone histon, >
Bibliotheque des Ecoles Franęaise d’Athenes et de Rome 255, Rome 1984; D.W. I Iurley, A historical ,m·!
historiographical commentary on Suetonius’ „Life of C. Caligula”, Ph.D. Columbia University 1991, s. 3. I IL Lindsay, Suetonius: Tiberius, s. 93 n. Por. A C . Bush, J.J. McHugh, Stucession to the 'throne cfRome Through 192 A D ., Journal o f Indo-European Studies 2,1974, s. 266-271.
ceps brał pod uwagę takie rozwiązanie10, jednak analiza późniejszych wydarzeń każe odrzucić taką ewentualność. Sądzić raczej należy, że nie najlepsze doświadczenia z pospiesznym promowaniem Gajusza i Lucjusza Cezarów musiały zniechęcać Augu
sta do wysuwania młodych, niedoświadczonych jeszcze członków najbliższej rodziny przed osoby tak wypróbowane jak Tyberiusz. Biorąc jednak pod uwagę, że ten ostami był już mężczyzną w sile wieku, cesarz mógł liczyć, iż kolejnym princepsem zostanie Germanikus. Bratanek Tyberiusza był zresztą traktowany jako następca tronu aż do swojej śmierci w 19 r. August musiał się też liczyć z możliwą opozycją w senacie, który niechętny był przyspieszaniu „cursus honorum”. Wydaje się zresztą, iż przypisywana Augustowi przez źródła antyczne chęć uczynienia Germanikusa swoim bezpośrednim następcą nie może być przez nas przyjęta bezkrytycznie11. Jej źródło tkwi bowiem w niechęci względem Tyberiusza, jaka zrodziła się wobec niego w kręgach senator
skich pod koniec rządów tego princcpsa. Owa wrogość elity senatorskiej wypaczyła obraz rządów Tyberiusza oraz jego charakterystykę jako człowieka. Wkradła się też w ocenę relacji między Tyberiuszem i członkami jego rodziny. Należy tutaj jednak zaznaczyć, iż nie dysponujemy żadnymi przekazami źródłowymi, które mogłyby wska
zywać na złe stosunki pomiędzy Germanikusem a Tyberiuszem za życia Augusta.
Rozwiązując na nowo w 4 r. n.e. kwestię sukcesji, August zdecydował się ostatecz
nie oprzeć na starszym synu Liwii. Cesarz musiał mieć zresztą świadomość klęski dotychczasowej polityki dynastycznej. August miał już też za sobą najlepsze lata rządów12.
Musiał więc oprzeć się na kimś pewnym i silnym, kto w nadchodzących, niepewnych czasach stałby się rzeczywistą podporą pryncypatu. D.C.A. Shotter uważa, iż wybór Tyberiusza był ze strony Augusta ustępstwem na rzecz starych wielkich rodów repu
blikańskiego Rzymu. Istomie, Klaudiusze, „gens” Tyberiusza, odgrywali w okresie Republiki większą rolę niż Juliusze - ród, do którego August należał poprzez adopcję dokonaną przez Juliusza Cezara. Można więc uznać, że promocja przedstawiciela
„gens Claudia" mogłaby być uznana za powrót do republikańskich zasad gry politycz
nej. Ze wspomnianym autorem nic można się jednak zgodzić w kwestii pozycji Agryppy Postumusa w nowym układzie władzy, która jest wyraźnie przeceniona13.
Wydaje się, iż August tworząc w 4 r. nowy układ familijny poprzez system adopcji oraz małżeństw (Germanikusa z wnuczką Augusta, Agryppiną Starszą; brata Germani
kusa - Klaudiusza z Emilią Lcpidą, z prawTiuczką Augusta), miał m.in. na celu utwo
rzenie jednolitej rodziny pod własnym kierownictwem jako „pater familias”. Pamiętając jednak o tym, iż była to rodzina szczególna, jej członkowie pełnili bowiem najbardziej odpowiedzialne funkcje w imperium, ta rola Augusta jako ojca jednostkowej rodziny
10 Zob. Tac., Ann. IV 573; Suct.. Cal. 4. Por. D. Wardle, Suetonius’ Life of Caligula. A commentary, Collection Latomus 225, Bruxelles 1994, s. 114 n.
11 Por. ILM. Lindsay, Suetonius Caligula, Bristol 1993, s. 59.
12 Zob. M. Grant, Ihvunastu cezarów, przeł. B. Gadomska, Warszawa 1997, s. 75 n.
13 Por. D.C.A. Shotter, Tiberius Caesar, London-New York 1992, s. 12 n. Zob. też E.B. Karge, Aspects of Tacitus’ Presentation of Tiberius as Princeps and Proconsul. Ph.D. Ohio State University Columbos 1973, s. 15.
370
Olsztyrulegała rozszerzeniu na całe państwo, którego również w ten sposób stawał się „ojcem"
jako „pater patriae”14. Sytuację tę odzwierciedlał zresztą program plastyczny twór« \ pryncypatu. Obok wcześniej wznoszonych posągów Augusta, Julii, Liwii, Wipsamus/i Agryppy, Druzusa Starszego oraz Gajusza i Lucjusza Cezarów, pojawiają się grupy st.·
tuaryczne z Tyberiuszem, Germanikusem oraz synem Tyberiusza - Druzusem Mltnl szym15. Trzeba też tutaj zaznaczyć, że jakkolwiek Tyberiusz w prowincjach był iu różne sposoby honorowany jeszcze przed swoją adopcją, to po jej dokonaniu ρ π κ ο jego heroizacji nasilił się. Nową rolę polityczną syna Liwii podkreślają też emisj«
monet zarówno mennic centralnych16, jak też prowincjonalnych17. Warto też w tym momencie zwrócić uwagę na fakt, iż rocznica adopcji Tyberiusza przez Augusta weszl i w późniejszych latach do kalendarza świąt rodziny cesarskiej. Dowodzi tego fragment akt Braci Arwalskich, gdzie mowa jest o ofierze uczynionej za rządów Kaligul·
26 czerwca 38 r. - „[a]d aram Providentiae Augustae”18. Ofiara ta miała jednak nic tyl<
upamiętniać usynowicnic Tyberiusza, co raczej chodziło o uhonorowanie Prowbuui Oktawiana Augusta, który dzięki swojej zdolności przewidywania zdołał pokonać ws/cl kie trudności na drodze prowadzącej go do przekazania władzy członkom swojej rod/ui\
Providentia Augusta stała się u progu pryncypatu gwarantką zawartego po wojnach dom«*
wych porozumienia pomiędzy Augustem, senatem i ludem rzymskim. Owa ugoda, j.ik też zdolność przewidywania samego Augusta i jego następców, uchroniły dynastię od nu bezpieczeństw, na jakie była narażona. Umożliwiły też przejęcie władzy przez Tybenus/.i po śmierci Augusta, a w dalszej konsekwencji przez Kaligulę i innych członków dynastii
Tyberiusz obejmując ponownie w 4 r. „tribunicia potestas”, wydawał się więc naj lepszym kandydatem na współrządcę imperium. Wybitny wódz, doświadczony admi nistrator, stał się rzeczywistą podporą starzejącego się Augusta. Ostatecznie też to wł.i- śnie Tyberiusz osiągnął władzę cesarską po śmierci Augusta w 14 r.2u W tym miejsai należy jednak postawić kilka pytań. Po pierwsze, czy już w chwili adopcji Tyberius/.i
14 B. Scvcry, .Augustus and the family at the birth of the Roman Empire, New York-London 2003, s. 191. Zob t·
H. Lindsay, A Fertile Marriage: .Agrippina and the Chronology of Her Children by Germanicus, Latomus 54, 1995. s. 3 ιι 13 Ch.B. Rose, Dynastic Commemoration and Imperial Portraiture in theJulio-Claudian period. Cambridge 199 s. 20 oraz Katalog nr 19,24, 47, 59, 62, 68, 113,114, 118,124,
16 A.S. Robertson, Roman Imperial Coins in the Hunter Coin Cabinet, University o f Glasgow, Oxford Γ"·.’
t. 1, s. 23 - nr 120, s. 43 - nr 225-228, s. 46 n. - nr 237-244.
17 A. Burnett, M. Amandry; HR Ripolles. Roman pmmcial coinage. Vol. I, From the death of Caesar to the death of I hrllm (44 BC-.AD 69), London 1992, s. 104 - nr 215-217, s. 122 - nr 330-31, s. 188 - nr 706-7, s. 193 - nr 747-48. s. 21*»
nr 789 oraz 791, s. 204 - nr 809, s. 252 - nr 1140 oraz 1144, s. 300 - nr 1565, s. 4 1 9 - nr 2467, s. 4 6 6 - nr 2833.
'* J. Scheid, H. Broise. Deux nouveaux fragments des actes des Fr'eres Arvales de l’annee 38 ap.J.-C ., Melam·
de 1’Ecole Franęaise de Rome. Antiquite 92, 1980, s. 232-234; R I Ierz, Die An’alakten des Jahres 38 n. Chr. Ein<
Quelle zur Geschichte Kaiser Caligulas, Bonner Jahrbücher 181. 1981, s. 94; M. Torelli. Typology and Structun ■ Roman Historical Relirfs, Jerome lectures 14 th ser., Ann Arbor 1982 . s. 64 η.
19 J. Scheid, H. Broise, op. cit., s. 235; J. Scheid, Romulus et ses freres. Le college desJreres an>ales, modele du culu public dans la Rome des empereurs, Bibliotheque des Ecoles Franęaise d'Athenes et de Rome 275, Roma 199ο s. 425 n.; R. Sajkowski, Divus Augustus Piter. Kult boskiego Augusta za rządów dynastii julijsko-klaudyjskicj. Olsztyn 2001, s. 160-162.
211 Zob. K. Wellesley, The dies imperii of Tiberius, Journal o f Roman Studies 57, 1967, s. 23-30; M.M Sag*
Tacitus and the ^Accession of Tiberius, Ancient Society 13/14, 1982/83, s. 293-321.
w 4 r. princeps widział w nim jedynego następcę, czy z kolei równoczesne usynowie- nie Agryppy Postumusa może wskazywać, że dopiero w dalszej przyszłości zamierzał dokonać ostatecznego wyboru? Czy przy rozważaniu kwestii sukcesji August brał również pod uwagę osoby spoza rodziny cesarskiej? Czy istniały w senacie grupy lub osoby gotowe podjęcia się ryzyka walki o władzę w perspektywie nieuniknionej śmierci twórcy pryncypam?
Odpowiedź na dwa pierwsze pytania musi być traktowana łącznie. Okoliczności towarzyszące adopcji Agryppy Postumusa, jak też późniejsze wydarzenia wskazują, iż kwestia sukcesji została ostatecznie przesądzona już w 4 r. Jeżeli pod względem pry
watnym Agryppa Postumus i Tyberiusz byli sobie równi jako adoptowani synowie Augusta, to jednak pod względem publicznym przepaść pomiędzy nimi była olbrzy
mia21. Tyberiusz w 4 r. n.e. miał 45 lat. Był doświadczonym wodzem, na swoim kon
cie posiadał kilka zaszczytnych urzędów i honorów (I konsulat w 13 r. p.n.e.22, II kon
sulat w 7 r. p.n.e.23, „imperium proconsulare” przyznane prawdopodobnie w 11 r. p.n.e.24,
„tribunicia potestas*’ przyznana na lat 5 w 6 r. p.n.e.23). Inaczej Agryppa Postumus. W chwili adopcji przez Augusta liczył dopiero 15 bądź 16 lat. Nie posiadał jeszcze togi męskiej („toga virilis”), nie sprawował urzędów. Co jednak ważniejsze, także w latach później
szych nie dostąpił żadnych politycznych honorów. Oznaki jego kultu w prowincjach są bardzo nieliczne, nie zachowały się żadne grupy statuaryczne z jego posągiem26. Co prawda w rok po adopcji włożył togę męską, jednak wydarzeniu temu nic towarzy
szyły żadne, zwyczajowe w takich wypadkach, uroczystości. Rezygnacja w tym przy
padku z nadania publicznego charakteru temu wydarzeniu ostro kontrastowała z cere
moniami towarzyszącymi włożeniu togi męskiej przez Gajusza i Lucjusza Cezarów - braci Agryppy Postumusa27. Jak się wkrótce okazało ów brak ostentacji nie był przy
padkowy. W tymże samym roku Agryppa został wyłączony z „gens Iulia”2* oraz skazany przez Augusta na odosobnienie w Surrentum2^. W 7 r. zesłano go na wyspę Planazję, majątek zaś skonfiskowano na rzecz „aerarium militare”30. Autorzy starożytni niejasno wyrażają się o przyczynach upadku Agryppy. Przykładowo Wellejusz Paterkulus wspo
mina o przewrotności oraz o z dnia na dzień wzrastających wadach młodzieńca31.
Można zaryzykować ogólne stwierdzenie, iż był on człowiekiem nienormalnym.
21 Por. H .U . Insdnsky, Augustus, s. 332 n.; B.M. Levick, Tiberius thepolitician, s. 49 n.
22 Suet., Tib. 9.3; Cass. Dio LIV 25.1.
23 ILS nr 95 = EJ nr 39; Veil. Pat. II 97.4; Suet., Tib. 9.3.
24 2U>b. Cass. Dio LIV 34 J; P. Sawiński, op. cit., s. 30.
23 Veil. Pat. II 99.1; Suet, Tib. 9 3 , 11.3; Tic , Ann. Ill 56 J; Cass. Dio LV 9.4.
26 Zob. Ch.B. Rose, op. cit., s. 20, przyp. 148 z s. 224.
27 Cass. Dio LV 22.4; A.E. Pappano, Agrippa Postumus, Classical Philology 36, 1941, s. 32 n.
2H Plinius Maior, Historiae naturalis libri VII 150; Suet, Div. Aug. 65.1; por. Su et, Tib. 15.2; B.M. Levick, Abdication and Agrippa Postumus, Histona 21, 1972, s. 674-697.
29 Suet. Div. Aug. 65.1; AJ. Woodman, Velleius Paterculus, s. 170; RA. Birch, The Settlement, s. 451; por.
S. Jameson, Augustus and Agrippa Postumus. Ilistoria 24, 1975, s. 302.
30 Tac.,.4mm. I 3.4; Cass. Dio LV32.1-2; por. Suet., Div. Aug. 65.4; A Minto, M. .Agrippa Postumus in Planasia (7-14 d. Cr.), Archivio Storico Italiano 105, 1947, s. 3-10; S. Jameson, op. cit, s. 304.
31 Veil. Pat. II 112.7. Por. Suet., Div.Aug. 65.1; Cass. Dio LV 32.1-2.
372
Ryszard Sajkowski (Olsztyn)Warto przy tym jednak zwrócić uwagę, iż źródła antyczne wspominają o tym dopici· · po adopcji dokonanej przez Augusta32. Niektórzy badacze współcześni widzą naw»
miast przyczynę upadku Agryppy w niechęci doń żony Augusta Liwii, która miatoln w ten sposób zabezpieczyć sukcesję dla swojego syna Tyberiusza33. Stosunkowo późn<
włożenie przez Agryppę togi męskiej może jednak wskazywać, że objawy niedoi«·
zwoju młodzieńca były już widoczne przed 4 r. Jak słusznie też zwraca u w m p.
J A Crook, inny członek rodziny cesarskiej, brat Germanikusa, późniejszy cesarz Klan diusz, aczkolwiek również był uważany za człowieka niezrównoważonego, to jedn.il nigdy nie został wygnany34. Wyłania się więc problem, dlaczego August zdecydow.il się na adopcję brata Gajusza i Lucjusza Cezarów, a wkrótce potem go odrzucił? Na ul postawione pytanie można udzielić trzech odpowiedzi, niekoniecznie się wykluczaj.!
cych. Jako pierwsze wytłumaczenie można podać żywe w cesarzu poczucie rod/in nych powiązań35. Po drugie, poprzez akt adopcji August mógł dążyć do rozciągnięt u szerszej kontroli nad Agryppą, który jako syn princepsa podpadał pod jego „patria pote
stas”36. Po trzecie, przy wyznaczaniu ewentualnych sukcesorów władzy politycznej, sul< >
się praktyką wczesnego pryncypatu, iż prezentowano ich społeczeństwu po dwóch, nawet wówczas, gdy na faktyczne następstwo mógł liczyć tylko jeden z nich. W okresie rządów Augusta taką parą byli Gajusz i Lucjusz Cezarowie, a następnie Tyberiusz iAgryppi Postumus. Po śmierci Augusta, jego bezpośredni następcy dalej nawiązywali do tej pr.ik tyki. Za pryncypatu Tyberiusza pierwszą parę stanowili Germanikus oraz syn ces.it/u - Druzus Młodszy, następną dwaj synowie Germanikusa - Neron i Druzus Cezarowi«
w końcu Kaligula i Tyberiusz Gemellus37. Na Tyberiuszu miał się z kolei wzorow i.
Klaudiusz, który pomimo posiadania własnego, dorastającego syna Brytanika, adoptow il Nerona - syna swojej kolejnej żony Agryppiny Młodszej38.
Stosowanie tego typu rozwiązań było zgodne z zasadą, że przy obejmowaniu rządów przez kolejnego princepsa, obok dziedzictwa dynastycznego, poważne znaczenie powinny mieć kwalifikacje osobiste danego kandydata. Istnienie więcej niż jednego pretendcnt.i
32 A.E. Pappano, Agrippa, przyp. 22 zc s. 33.
33 Zob. G. Marańón, Tiberius: A Study in Resentment, transi. W.B. Wells. London 1956, s. 79. Zob i< · Pseudo-Victor, Epitome 1 27.
34 J A Crook, Political history, 30 B.C. to A.D. 14, Cambridge Ancient History, t. 10, Cambridge I***», s. 108.
35 Zob. A.E. Pappano, op. cit., s. 32; J.F. Bogue, op. cit., s. 54.
36 O władzy ojcowskiej Augusta nad adoptowanym Agryppą Postumusem zob. B.M. Levick, Abdication.
s. 692; S. Jameson, op. cit., s. 299.
37 Por. F. de Visscher, La politique dynastique sous le regne de Tibere, w: Synteleia Vincenzo Arangio-Ruiz, Bibliotr. j di Labeo 2, t 1, Naples 1964, s. 54-65; R. Scagcr, op. cit., s. 118-122,243 n.; H. Lindsay, Observations onthe(^ar> > ■»
of Tiberius Gemellus, w: Multarum Artium Scientia, A „chose”Jor R Godfrey Tanner contributed by his allies upon rumour Ί his retiretnent, ed. by K, Lee, Ch. Mackic, 11. Tarrant, Prudenna Supplement, Auckland 1993, s. 84-88; R. Sajki*w ski, Antonia Młodsza a sukcesja Kaliguli, w: Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX. Materiały z konfetrru μ naukowej Katedry Wychou-ania - czerwiec 1993 r., red.J.Jundzilł. Bydgoszcz 1994, s. 53 η.; B. Severy, op. cit., s. 190 Zob. tez R. Detweiler, Historical perspectioes on the death of Agrippa Postumus, Classical Journal 65,1970, s. 289.
38 Zob. V.M. Scramuzza, The Emperor Claudius, Cambridge, Massachusetts 1940, s. 90 n.; S.l. Oost, lh<
Career of M. .Ątttonius Pallas. American Journal o f Philology 79,1958, s. 120-123; E. Keitel. Tacitus on the Deaths <4 liberius and Claudius, Hermes 109,1981, s. 207; B.M. Levick, Claudius, London 1990, s. 70-73.
do objęcia najwyższej władzy dawało ponadto senatowi pozór swobodnego wyboru i odpowiadało republikańskim tradycjom nieskrępowanej gry politycznej39. Stąd też jed
noczesne usynowienie przez Augusta Tybenusza i Agryppy Postumusa powinno być trak
towane jako zaakceptowanie tych zasad przez princepsa. Stan ten nie pociągał jednak za sobą uznania w bracie Gajusza i Lucjusza Cezarów pełnowartościowego kandydata do objęcia władzy cesarskiej. Postępująca izolacja młodzieńca oraz utrata ostatnich nadziei na odegranie jakiejkolwiek roli w państwie, musiały wywoływać krytyczne uwagi pod adre
sem Augusta i Tyberiusza, zarówno wygłaszane przez samego Agryppę, jak też jego popleczników. Przykładem może być tutaj sprawa Juniusza Nowatusa, który rozpo
wszechniał wśród ludu list Agryppy pełen ataków pod adresem cesarza40. Przypadek ten może być świadectwem istnienia jakiegoś kręgu osób, zainteresowanych w podtrzymywa
niu pozycji Agryppy jako syna princepsa, a być może w objęciu przez niego w przyszłości rządów nad imperium. Motywy postępowania tej grupy mogły być różne: współczucie wobec odrzuconego młodzieńca, lojalność wobec prawdziwego ojca Agryppy Postumusa, niechęć do Augusta, Liwii i Tyberiusza, własne plany polityczne. Najbardziej prawdopo
dobna wydaje się ta ostatnia ewentualność. Jakiekolwiek zresztą byłyby przyczyny działa
nia owych osób, to wydaje się pewne, iż mogły się one uaktywnić w czasie tzw. rewolty Klemensa, który podawał się za zgładzonego w 14 r. Agryppę Postumusa41. Nie wydaje się jednak, aby grupa ta kiedykolwiek mogła poważnie zagrozić sukcesji Tyberiusza.
Tacyt wspomina, jakoby pod koniec swojego życia August się zastanawiał, kto z ary
stokracji senatorskiej byłby w stanie zarządzać imperium. Wymienił przy tej okazji kilku konsularów, mianowicie Maniusza Lepidusa, Gallusa Azyniusza oraz Lucjusza Arrun- cjusza, którego to ostatniego niektórzy podawali wymiennie z Gnejuszem Pizonem42.
Wspomniane tutaj postacie reprezentowały czołową grupę arystokracji rzymskiej.
Zarówno za rządów Augusta, jak też Tyberiusza większość z nich wykazywała nad
zwyczajną aktywność. Z pewnością owi konsularowie, jak i inni tutaj nie wymienieni senatorzy, dążyli do odgrywania wiodącej roli w państwie43. Wątpliwe jest jednak, aby mogli czy chcieli nic dopuścić Tyberiusza do przejęcia pełni władzy po śmierci Augu
sta. Dążenia tej grupy arystokratów do zajęcia czołowej pozycji w Rzymie w dużej mierze mieściły się już w porządku ustanowionym przez twórcę pryncypatu. Pomimo
39 Zob. H. Gesche, Die Divittisieruttg der römischen Kaiser in ihrer Funktion ah Herrschaftslegitimation, Chi
ron 8, 1978, s. 388 n. Por. M. Jaczynowska, Dzieje Imperium Romanum, wyd. II, Warszawa 1996, s. 204.
40 Suet., Div. Aug. 51.1; R. A. Bauman, Impietas in principem. A study of treason against the Roman empe
ror with special reference to the first century A .D ., M ünchener Beiträge zur Papyrusforschung und antiken Rechtsgeschichte 67, M ünchen 1974, s. 30 n.
41 Odnośnie do wystąpienia Klemensa zob. Suet., Tib. 25.1; Tac., Ann. II 39-40; Cass. Dio LVII 16.3-4;
R.S. Rogers, Criminal Trials and Crimituil Legislation uder Tiberius. American Philological Association 6, Mid
dletown/Connecticut 1935, s. 21-23; J. Mogenet, La conjuration de Clemens, L'Antiquite Classique 23, 1954, s. 321-330; J.D. Lewis, „Primum facinus novi principatus”?, w: Auckland Classical Essays presented to E. M. Blaiklock, ed. B.F. Hams, Auckland 1970, s. 179; F.R.D. ( ioodyear. The Annals of Tacitus. Books 1-6. Volume II: Anrnls 1.55-81 andAnitals 2, Cambridge Classical Texts and Commentaries 23, Cambridge 1981, s. 307-312.
42 Tac., Ann. I 13.2-3.
43 Por. A. Bergener, Die führende Senatorenschicht im frühen Prinzipat (14-68 n. Chr.), Bonn 1965, dyss.,
świeżych jeszcze wspomnień Republiki, znaczna część owych senatorów musiała bv świadoma, iż próba obalenia pryncypatu doprowadzi do nowych wojen domowych
Trzeba zaznaczyć, że wiatach 4-14 n.e. Tyberiusz nie sprawował pełnego współ władztwa z Augustem. „Tribunicia potestas” twórcy pryncypatu miała inny charakter iii/ ta, którą posiadał jego przybrany syn. Władza trybuńska Augusta była nieograniczona w czasie, nadto o przyznaniu jej komukolwiek decydował tylko cesarz44. On też wył^i / nie nosił tytuł „Augustus’’, znajdował się pierwszy na liście senatu, posiadał godnov
„pontifex maximus”. Pozycja Tyberiusza formalnie odpowiadała bardziej roli współpr.i cownika władcy niż stanowisku koregenta, tym niemniej ta rola u boku starzejącego su, Augusta ustawicznie rosła. To Tyberiusz dowodził armiami cesarstwa i - co ważne odnosił sukcesy. On też dedykuje ołtarz „Numen Augusti” oraz świątynię Kastora i Pol luksa oraz Konkordii. Wypełnia też szereg innych zadań, zresztą z roku na rok coraz wię
cej, wobec faktu, że siły Augusta są coraz słabsze4'’. Iw końcu w 14 r., kiedy twór<.»
pryncypatu umiera, Tyberiusz posiadając „imperium maius” oraz „tribunicia potestas od wielu już lat przedstawiany jako następca, przejmuje władzę bezkonfliktowo, pomim· >
pewnej nowości tej sukcesji dynastycznej w rzymskich warunkach46. W przyszłov i model adopcji sprawdzi się jeszcze niejednokrotnie. I podobnie jak winnych dziedzi nach, droga wytyczona przez Augusta poprzez usynowienie swojego przyszłego następ« \ a także dopuszczenie go do zarządzania imperium, będzie wielokromie naśladowana przez późniejszych cesarzy.
Ryszard Sajkowski (Olsztyn)
44 M.L. Paladini, op. cit., s. 574.
45 Zob. D.M. Pippidi, Le „numen Augusti", Revue des Emdes Latines 9, 1931, s. 83-111; L.R. Taylor, 'hl'·
rius’ Ovatio and the.Ara Numinis Augusti. American Journal o f Philology 58, 1937, s. 185-193; F. Hurlet, Redu <
(hes sur la duree de I' imperium des „(o-regents" sous les priiuipats dAuguste et de Tibere, Cahiers du Centre G. Glow 5, 1994, s. 284; R Sawiński, op. cit., s. 31.
46 Zob. M.M. Sage, op. cit, s. 293-321; R. Sajkowski, Divus Augustus, s. 136-140.
Spis treści
O D REDAKCJI ... 5
TABULA GRATULATORIA ... 7
O PR O FESOR ZE I JEG O PRACY Stanisław Achremczyk
Historyk Warmii ... 19 Irena Makarczyk
Życiorys Księdza Profesora ... 23 Irena Makarczyk
Bibliografia prac Księdza Profesora Alojzego Szorca ... 28
S T U D I A O F IA R O W A N E K SIĘ D Z U P R O FE SO R O W I A L O JZ E M U SZ O R C O W I Stanisław Achremczyk
Warmia w ostatnim polskim bezkrólewiu 1763-1764 ... 35 Sławomir Augusiewicz
Misja pułkownika Karla Abrahama Reichardta z 1659 roku. Przyczynek do zagadnienia funkcjonowania poczty szwedzkiej w Prusach Królewskich
w ostatnich miesiącach drugiej wojny północnej ... 44 G rzegorz Białuński
Bando - pleban pasłęcki. Przyczynek do kariery Prusów
w państwie zakonu krzyżackiego ... 52 Danuta Bogdan
Inwentarz zamku jeziorańskiego z 1600 roku ... 60 Magdalena Bonowska
Bartąskie komemoracje... 75 Ks. Bogusław Dygdała, Jerzy Dygdała
Z działalności kościelnej i politycznej biskupa chełmińskiego
Wojciecha Stanisława Leskiego (1702-1758) ... 82
478
S pis treści Jan GancewskiUczestnictwo dostojników krzyżackich w jarmarkach przygranicznych i ich rola dla zakonu krzyżackiego na początku XVI wieku na podstawie listu prokuratora piskiego Georga von Kolbitz do wielkiego mistrza zakonu
Albrechta Hohenzollerna von Ansbach z 1515 roku ... 100 Stanisław Gajewski
„Ruch odrodzeniowy” w Wilnie 1905-1939 ... KM Grzegorz Jasiński
Dom sierot w Barczewie - przy kład ewangelickiego
zakładu opieki na terenie diaspory w XIX wieku ... 115 Janusz Jasiński
Ksiądz Walenty Tolsdorf (1816-1905) duszpasterz, działacz społeczny ... 12H Bp Jacek Jezierski
Barbara Samulowska w drodze do beatyfikacji. Wprowadzenie w problematykę ... 138 Danuta Kasparek
Działalność pedagogiczna księdza Walentego Barczewskiego ... 145 Norbert Kasparek
Losy kapelanów polskich w dniach klęski powstania listopadowego (1831-1832) ... 155 Ks. Andrzej Kopiczko
Kościół św. Anny w Barczewie w świetle protokołu powizytacyjnego z 1785 roku ... 163 Andrzej Korytko
Echa znad Wisły. Dyplomaci weneccy o mariażu Władysława IV z Elżbietą Wittelsbach ... 177 Cezary Kuklo
Imigracja kobiet i ich aktywność zawodowa w miastach polskich w XVIII i XIX wieku ... 183 Kazimierz Łatak CRL
Kanonicy regularni laterańscy na Warmii i Mazurach w latach 1945-2005 ... 195 Wojciech Łysiak
Średniowieczna pokuta i jej emblematy na Ziemi Sławieńskiej ... 218 Irena Makarczyk
Listy' Anny Wazówny do biskupa warmińskiego Szymona Rudnickiego ... 225 Janusz Małłek
Tęsknota za jednością. Colloquium Charitativum w Toruniu w 1645 roku ... 238 Agnieszka Marchwińska
Układy o małżeństwo oraz zaślubiny Zygmunta Augusta i Elżbiety I labsburżanki ... 248 K rzysztof Mikulski
Genealogia toruńskiej rodziny Weise (Wize), fundatorów i patronów kaplicy
św. Zofii w kościele św. Jakuba ... ... 260 Ks. Władysław Nowak
Piękno celebracji jako kryterium odnowy liturgii
Mszy św. według Missale Romanum z 2002 roku ... 268 Marian Pawlak
Duchowieństwo diecezji płockiej w świede wizytacji z 1817 roku ... 281
Spis trcśa 4 7 9
Aldona Praśmantaite
Bractwo Pań Miłosierdzia Bożego św. Wincentego ä Paulo (1860-1863)
w Wilnie. Geneza i główne kierunki działalności ... 298 Jerzy Przeracki
Gospodarka zbożowa Lidzbarka Warmińskiego w świetle wykazu z 1770 roku ... 309 Marek Radoch
Finansowe wspieranie kościołów w Prusach przez wielkich mistrzów
krzyzackich w latach 1399-1409 (w świetle księgi podskarbiego malborskiego) ... 328 Andrzej Radzimiński, Jan Wroniszewski
Od anonimow'osci do identyfikacji personalnej. Źródła i ich interpretacja
w badaniach średniowiecznego społeczeństwa ... 351 Ryszard Sajkowski
Kwestia sukcesji Tyberiusza w latach 4-14 n.e... 367 Jerzy Starnawski
Poeci nowołacińscy Warmii ... 375 Kry styna Stasiewicz
Pojechać do Loreto, na Rok Święty do Rzymu i przywieźć relikwie.
Spełnione marzenia królewicza Władysława Wazy ... .. 388 Henryk Stroński, Mikołaj Stroński
II Rzeczpospolita a prześladowania Kościoła rzymskokatolickiego
na Ukrainie sowieckiej w latach 1921-1938 ... 399 Ks. Mariusz Szram
Religia starożytnych Greków i Rzymian w ocenie Laktancjusza.
Przyczynek do badań nad apologetyką łacińską IV wieku ... 411 Bogdan Tropak, Andrzej Wałkówski
Średniowieczna twórczość w komputerze.
„Codex 2” - program bazowy do badań ksiąg średniowiecznych ... 423 J ó z e f Arno Włodarski
Uwagi o gospodarce w dawnych lasach Warmii (XVII-XV1II w.) ... 431 Henryk Damian Wojtyska CP
Zapomniany biskup polski Stanisław Gianotti (1619-1673) ... 442 Miron Wolny
Ofensywa Magona na wybrzeże liguryjskie (205-203 p.n.e.) ... 450
INDEKS OSÓB (oprać. Irena Makarczyk) ... ... 459
Projekt okładki Zdzisław Skóra
O pracow anie typograficzne Jakub Kozioł
Redakcja wydaw nicza Daniela Lewicka Hanna Królikowska Korekta
Zespół
Redakcja tech niczna Elżbieta Skóra
© Copyright by Pracownia Wydawnicza „ElSet”, Olsztyn 2006
DTP: El Set; druk: Energopol-Trade-Poligrafia: oprawa: Olsztyńskie Zakłady Graficzne Edytor: Pracownia Wydawnicza „ElSet”,
10-530 Olsztyn, ul. Samulowskiego 3/1, e-mail: elset@elset.pl, tel. 089 5349925
ISBN 83-89151-43-X
