Sławomir Dalka
Czynności procesowe stron w
procesie cywilnym
Palestra 19/9(213), 47-64
1975
N r 9 (213) C zyn n o ści procesow e stro n w procesie c y w iln y m 47
coraz częściej za sto so w a n ie w e w e n tu aln y ch sporach handlow ych, gdzie je d n ą ze stro n je st osoba p r a w n a lu b fizyczna k r a ju uczestniczącego w k o n w en c ji g en e w sk iej. Licznie, o p isa n e w yżej za le ty a rb itra ż u ad hoc p ow odują, że w św ia to w y ch sto su n k ach h an d lo w y ch będzie on o d gryw ał coraz w iększą rolę ja k o b ardzo do godna fo rm a ro zp o zn aw an ia sporów przez fachow ców , jako d roga rozstrzy g n ięć tańszych, szybszych i fachow ych 13.
13 T oteż sz w a jca rsk i p ra w n ik J. G e n tin e tta nie zaw ah ał się tw ierdzić, że w h a n d lu m ięd zy n aro d o w y m w łaściw ym i (praw dziw ym i) sąd am i są sądy polubow ne (arb itrażo w e), a nie są d y państw ow e.
SŁAWOMIR DALKA
Czynności procesowe stron w procesie cywilnym
A r ty k u ł sta n o w i przegląd d o ro b ku p o lsk ie j n a u k i oraz p r a k ty k i są d o w ej w d zied zin ie czyn n o ści p ro ceso w ych stro n w procesie c y w iln y m . W te j próbie s y n te z y a u to r e k sp o n u je p rzed e w s z y s tk im zagadnienia k o n tr o w e r sy jn e .
I
OGÓLNE P O JĘ C IE CZYNNOŚCI PROCESOW YCH
1. C zynności b ąd ź d ziała n ia p ra w n e stro n w procesie cyw ilnym o trz y m u ją zw ykle m iano czynności procesow ych. P ojęcie je d n a k i c h a ra k te r p ra w n y czyn ności procesow ych u zn a w an e są przez p rzed staw icieli d o k try n y za k o n tro w e r sy jn e .1 D latego też tru d n o je s t w skazać, k tó ra z przy jm o w an y ch w n au c e d efin icji albo ja k ie z u żyw anych w te o rii i p ra k ty c e d la tych czynności o k re śle ń są n a jtra fn ie jsz e , ty m b ard z iej że k odeks p o stę p o w an ia cyw ilnego z 1964 r., p odobnie ja k i poprzednio o b ow iązujący, n ie p o d a je defin icji ta k ic h czynności.
Je d y n ie p rzykładow o p rag n ę tu podać, że w edług W. Siedleckiego „czynnością procesow ą je s t ta k a fo rm a ln a czynność p odm iotu procesowego, k tó ra w ed łu g p rze pisów u sta w y procesow ej może w yw rzeć sk u tk i p ra w n e d la procesu cyw ilnego” .1 D efin ic ja ta dotyczy n ie tylko czynności stron, ale rów n ież czynności są d u , p ro k u r a to r a i u czestników procesu. M a o n a zatem c h a ra k te r u n iw ersa ln y . J e s t ona b a rd z ie j p rz e jrz y sta od d efin icji sfo rm u ło w an e j p rzez M. W aligórskiego. A u to r te n przez czynności procesow e rozum ie ta k ie czynności dokonyw ane w ra m a c h p rocesu cyw ilnego, k tó re w y w ie ra ją sk u tk i p ra w n e w k o n k re tn y m procesie.* *
l P or. m .in. W. S i e d l e c k i : Czynności procesow e, „P a ń stw o i P ra w o ” 1951, n r 11, 998 i n. oraz J. M o k r y : O dw ołalność czynności procesow ych w sądow ym p o stęp o w an iu cy w iln y m , W arszaw a 1973, s. 51 i n.
* W. S i e d l e c k i , m .in. w p racy : P o stęp o w an ie cyw ilne w zarysie, W arszaw a 1972, s. 203. M ożna stw ierdzić p ew n e p odobieństw o cy to w an ej d e fin c ji z d efin icją A b ram o w a, k tó ry uw aża, że czynnościam i procesow ym i są ty lk o te czynności podm iotów pro cesu , k tó r e są u reg u lo w an e w u staw ie pro ceso w ej (S. N. A b r a m ó w : Sow ietskij g ra żd a n sk ij p ro c ess, M oskw a 1952).
48 S ł a w o m i r D a l k a N r 9 (213)
B ardziej p rz y d a tn a w ed łu g m nie — ze w zględu n a cele n iniejszego o p ra c o w a n ia — m oże się okazać d efin icja W. B erutow icza. Z a czynność procesow ą stro n y lu b u cz estn ik a p rz y jm u je te n a u to r celow e i św iadom e zach o w an ie się (działanie), „ k tó re p o d e jm u ją oni n a p o d sta w ie o dpow iednich u p ra w n ie ń lu b obow iązków procesow ych i w fo rm ie u reg u lo w an ej przez praw o procesow e d la w y w o łan ia o k reślo n y c h sk u tk ó w praw n o p ro ceso w y ch ”.4 5 *
Z godnie z ogólnie p rzy ję ty m i w d o k try n ie pog ląd am i sa m fak t, że pew ne czynności zo stają p o d ję te w procesie, nie je s t jeszcze w y sta rc z a ją c y do n a d a n ia im c h a ra k te ru czynności procesow ych. M uszą one bow iem spełniać ok reślo n e (ogólne i szczególne) d la danej sy tu a cji procesow ej w a r u n k i i w y m ag a n ia , ażeby m ogły uzyskać znaczenie czynności procesow ych.
D ec y d u jącą rolę, ja k to w y n ik a z d efin icji W. B erutow icza, o d g ry w a p rzede w szy stk im c e l czynności procesow ej. M im o rozbieżnych w ty m w zględzie s ta n o w is k s, m ożna je d n a k przy jąć, że chodzi tu głów nie o rozstrzy g n ięcie sporu, chociaż in te rp re ta c ja rozszerzająca celu czynności procesow ych o b ejm u je ty m po jęciem e ta p y w drożenia, rozw oju i zakończenia sp o ru — w ra m a c h k o n k retn e g o p o stęp o w an ia.
J e s t n a to m ia st oczyw iste, że zachow anie się w procesie stro n i uczestników m u si b y ć ś w i a d o m e , aczkolw iek nie należy do rzeczy ła tw y ch u sta le n ie, czy d o k o n u ją c pew n ej czynności procesow ej stro n a b y ła św ia d o m a zarów no sam ego d ziałan ia, ja k i sk u tk ó w czynności procesow ej. C hodzi tu ta j je d n a k o okoliczności o b ie k ty w n e (zew nętrzne i w ew nętrzne), k tó re w yłączały b y w ów czas sw obodne pow zięcie i p rze jaw ie n ie w oli przez tę stro n ę. W zw iązku z ty m isto tn e znaczenie m a ją ta k ie czynniki n a tu ry podm iotow ej, ja k zdolność sądow a, procesow a i p o stu - la c y jn a oraz le g ity m a cja do do k o n an ia d an e j czynności.8
C zynności procesow e m uszą odpow iadać rów nież o k reślo n e j fo rm ie (ogólnej i szczególnej), ja k ą p rze w id u je dla n ic h u sta w a procesow a. M ogą one być zatem dokon y w an e w fo rm ie u stn e j lu b pisem n ej. Je że li je d n a k chodzi o tę d ru g ą fo rm ę, to m u si ona odpow iadać w a ru n k o m u sta lo n y m d la p ism a procesow ego w a rt. 126 k.p.c., a jednocześnie spełniać zazw yczaj sp e cja ln e w y m ag a n ia o k reślo n e np. d la sprzeciw u od w y ro k u zaocznego (art. 344 § 2 k.p.c.), re w iz ji (art. 370 k.p.c.) lu b za rzutów w p o stęp o w an iu nakazow ym (art. 493 § 1 k.p.c.).
C zynności procesow e m uszą być d o konyw ane ponad to w odpow iednim czasie (ze w zg lęd u np. n a p rekluzję) i m iejscu. Okoliczności te, podobnie ja k p rze słan k i procesow e o raz u p rzed n ie fa k ty procesow e, zaliczone są do tzw. ogólnych.7
W szystkie te elem en ty są niezbędne, żeby czynność procesow a m ogła w yw rzeć p rze w id zia n e dla niej w p ra w ie procesow ym sku tk i. D latego też zarów no W. Be- ru to w icz ja k i W. S iedlecki (a p o przednio M. W aligórski) p o d k re śla ją znaczenie sk u tk ó w procesow ych, bez k tó ry c h tru d n o by było w y o b razić sobie ja k ą k o lw ie k czynność procesow ą. W yróżniają oni je d n a k bezpośrednie s k u tk i p ra w n e d la p ro cesu (polegające na wszczęciu, rozw oju, zm ianie lu b zakończeniu procesu) oraz
4 w . B e r u t o w i c z , m.Ln. w p racy : Z naczenie p raw n e sądow ego dochodzenia roszczeń, W arszaw a 1966, s. 47.
5 P o r. np. W. S i e d l e c k i : Czynności procesow e (...), op. cit., s. ©90.
8 P o r.: W. B e r u t o w i c z : Z naczenie p ra w n e (...), op. cit., s. 48; W. S a w c z u k : Zdolność procesow a w postęp o w an iu cyw ilnym , W arszaw a 1963, s. 75 i n.; M. W a l i g ó r s k i : op. cit., s. 571.
i P a trz : M. W a l i g ó r s k i : op. cit., s. 750 i n. o ra z W. B e r u t o w i c z : Z naczenie p ra w n e (...), op. cit., s. 48 i 74. B erutow icz przez u p rzed n ie fa k ty procesow e ro zu m ie np.: dla w n iesien ia pow ództw a w zajem nego — doręczenie pozw anem u odpisu pozw u, a dla re w izji — w y d an ie w y ro k u przez sąd p ierw szej in stan cji.
N r 9 (213) C zynności procesow e stro n w procesie c y w iln y m 49
s k u tk i po śred n ie, k tó ry c h zak res może być dość szeroki. W każd y m ra z ie „za p raw id ło w ą , a ty m sam ym skuteczną procesow o, m ożna uznać tylk o ta k ą czyn ność procesow ą stron, k tó ra odpow iada w szy stk im w y m aganiom p rze w id zia n y m d la n ie j przez p ra w o procesow e”.8 9
C zynnością procesow ą je s t w szczególności tzw . a k t dyspozycyjny, k tó ry m oże spow odow ać, że proces nie będzie zakończony w y d an ie m w yroku. C hodzi tu n p . o cofnięcie pozw u przez pow oda lu b zaw arcie m iędzy stro n am i ugody sądow ej. T akiego a k tu m oże je d n a k skutecznie dokonać ty lk o u p raw n io n y do tego p odm iot procesow y.
2. W procesie oprócz czynności procesow ych m ogą zachodzić rów n ież ta k ie d ziała n ia , k tó re m a ją pew ien w pływ n a proces lu b m ogą być z n im zw iązane, chociaż nie są czynnościam i procesow ym i. D ziałan ia ta k ie m ogą być doko n y w an e ta k w p ro ce sie ja k i poza n im ; m ogą one być przy tym czynnościam i n ie ty lk o podm iotów procesow ych, ale ta k że osób trzecich. Z reguły ta k ie d ziała n ia stro n b ę d ą podejm o w an e głów nie poza procesem , m im o że będ ą w yw oływ ać sk u tk i procesow e, ja k np. zaw arcie um ow y o w łaściw ość sądu, sporządzenie zapisu n a sąd polu b o w n y lu b u d zielenie pełnom ocnictw a procesowego.® C z y n n o ści' te z n a jd u ją o p a rc ie p rzed e w szy stk im w p ra w ie cyw ilnym m a te ria ln y m , a je d y n ie ich s k u tk i pro ceso w e ocenione będ ą przez sąd n a p o d sta w ie p rzepisów k.p.c. ’
C zynnościam i procesow ym i nie będ ą n ie k tó re d ziałan ia osób trzecich w p ro c e sie, ja k np. czynności św iadków i biegłych, aczkolw iek m a ją one d la procesu isto tn e znaczenie. Z ezn an ia bow iem św iadków i o pinie biegłych sta n o w ią „tylko śro d e k lu b n arzęd zie dla sąd u w zb ieran iu m a te ria łu procesowego, p o trzebnego do p raw idłow ego ro zstrzygnięcia sp raw y i zakończenia p ro ce su ”.10
W yłączyć tu należy także w szelkie zdarzenia, k tó re m ogą w pływ ać n a przebieg procesu, ale n ie są w ogóle zależne od w oli stro n lu b innego podm iotu, ja k np. śm jerć u cz estn ik a procesu itp. P odobnie p o tra k to w a ć trz e b a czynności fak ty c zn e stro n poleg ające n a sta w ien n ictw ie w sądzie," p rze d sta w ie n iu d o k u m e n tu lu b rzeczy itp.
II
ZAKRES CZYNNOŚCI STR O N W PRO CESIE
1. W te o rii p ostępow ania cyw ilnego p rz y ję ta je s t u n as zgodnie zasada, że do czynności procesow ych stro n należy stosow ać w y łącznie przepisy p ra w a procesow e go. W y jątk iem od tej zasady (tylko w p ew nym zakresie) są jedynie te czynności, k tó re o b e jm u ją n ie k tó re a k ty tzw. dyspozycyjne (np. ugoda sądowa). D la k aż d ej je d n a k czynności procesow ej (a w ięc i d la czynności dyspozycyjnej), aby m ogła ona odnieść sk u te k w procesie, praw o procesow e p rzew id u je o kreślone w a ru n k i i w y m ag a n ia , ja k ju ż o ty m zaznaczyłem w yżej. Dotyczą one nie ty lk o form y, ale rów n ież za k re su (tj. treści) tych czynności. W zw iązku z tym m ożem y po dzielić czynności procesow e stro n n a takie, k tó re za w ie ra ją o ś w i a d c z e n i a w o l i , i takie, k tó re za w ie ra ją o ś w i a d c z e n i a w i e d z y.11 12 K ażde zaś ośw iad czenie w oli m oże być w określonej sy tu a c ji połączone z ośw iadczeniem w iedzy. W szystkie te ośw iadczenia m ogą m ieć c h a r a k te r sam o istn y , ale m ogą też p o zo sta w ać w zw iązku z in n y m i czynnościam i.1*
® W. B e r u t o w i c z : Z naczenie p ra w n e (...), op. cit., s. 79. 9 Pcw. W. S i e d l e c k i : P o stęp o w an ie cyw ilne (...), op. cit., s. 2*3. 10 w. B e r u t o w i c z : Z naczenie p ra w n e (...), op. cit., s. 46.
u P or. W. B e r u t o w i c z : Postępow anie cy w iln e w zary sie, W arszaw a 1974, s. 209—21$.
12 p o r. M. W a l i g ó r s k i : op. cit., s. 56« i n.
50 S ł a w o m i r D a l i e a N r 9 (213)
Szczególnego o m ów ienia — spośród czynności w y ra ż a ją c y c h w olą stro n — w y m a g a ją czynności procesow e, k tó re p o w odują p o n ad to p o w sta n ie środków m a te ria ln o p ra w n y c h .
2. O ś w i a d c z e n i a w o l i . W d o k try n ie p rzy jm u je się (i osobiście ta k i pogląd p odzielam ), że p r o c e s o w y m i o ś w i a d c z e n i a m i w o l i s ą o ś w i a d c z e n i a , k t ó r e z m i e r z a j ą d o w y w o ł a n i a o k r e ś l o n y c h s k u t k ó w p r a w n o p r o c e s o w y c h , a t y m s a m y m s t a n o w i ą ś r o d e k w y r a ż a n i a ż ą d a ń i w n i o s k ó w o s ó b w y p o w i a d a j ą c y c h s i ę . 11 N ie m ożna je d n a k u to żsam iać procesow ego ośw iadczenia w o li stro n y z ośw iadcze n ie m w oli określonym p rze p isam i p r a w a m aterialn eg o . Z asadnicza ró żn ic a m iędzy n im i sp ro w ad za się do tego, czy o św iadczenie w oli w y w ie ra sam odzielny i bez p o śre d n i sk u te k p raw n y . P rz y procesow ym bow iem ośw iadczeniu w oli stro n y (w p rze ciw ie ń stw ie do o św iadczeń p ra w n o m a te ria ln y c h ) zam ierzony s k u te k uzależ n io n y je s t zaw sze od decy zji sądu, k tó r y w określonej sy tu a c ji procesow ej może w y k o rz y sta ć ta k ie ośw iadczenie ja k o p o d staw ę do w łasn ej czynności procesow ej.
W
z w ią zk u z ośw iadczeniem stro n y w procesie sąd m oże n p . w y d ać orzeczenie co d o m e ritu m sp raw y albo ty lk o orzeczenie form alne, tj. u m a rz ają ce lu b zaw iesza ją c e postępow anie. S ąd m oże je d n a k ośw iadczenie w oli stro n uznać ta k ż e za bez sk u te cz n e.14P ro c eso w e ośw iadczenia w oli m ożna podzielić n a c z te ry g ru p y .15 B ęd ą to p rze d e w sz y stk im w n i o s k i o b e j m u j ą c e ż ą d a n i e w z a k r e s i e p r z e d m i o t u r o z p o z n a n i a i t r e ś c i r o z s t r z y g n i ę c i a s ą d u a l b o n a p r a w y t e j t r e ś c i . D otyczą one m .in. w szczęcia procesu przez złożenie odpow iedniego pozw u (np. a rt. 187 § 1 p k t 1 i a rt. 189 k.p.c.), ale ta k ż e i obrony pozw anego, np. przez w n iesien ie pow ó d ztw a w zajem nego (art. 204 § 1 k.p.c.). O b y d w ie stro n y m ogą sw e ż ą d a n ia i w n io sk i zgłaszać rów n ież do p ro to k o łu roz p ra w y (art. 210 § 1 k.p.c.). Po w y d a n iu w y ro k u stro n a z a in te re so w an a może zgłosić w niosek o u zu p e łn ie n ie w y ro k u , jeżeli sąd n ie orzek ł o całości je j żą d an ia (a rt. 351 § 1 k.p.c.). *
Z ko lei w ym ienić trz e b a w n i o s k i d o t y c z ą c e p r z e b i e g u p o s t ę p o w a n i a g ł ó w n e g o , j e g o p r z y g o t o w a n i a i t o k u o r a z p o s t ę p o w a n i a i n c y d e n t a l n e g o . B ędą się one odnosić zarów no d o p o stę p o w a n ia dow odow ego, ja k i n p . do zabezpieczenia pow ództw a lu b do p rzep ro w ad ze n ia ro z p ra w y także pod nieobecność pow oda (art. 187 § 1 k.p.c.) albo pozw anego (a rt. 209 k.p.c.). W tra k c ie zaś ro z p ra w y aż do je j zam knięcia s tro n a może zgłaszać ta k ie w nioski, z zastrzeżen iem je d n a k n iek o rzy stn y ch sk u tk ó w , ja k ie m o g ą d la n ie j w y n ik n ąć z d ziała n ia n a zw łokę lu b n iezastosow ania się do zarządzeń p rzew odniczącego i p o sta n o w ień są d u (art. 217 § 1 k.p.c.).
W p o stę p o w an iu in c y d en ta ln y m n a uw agę zasługuje m .in. w niosek o w yłączenie sędziego (art. 49 w zw iązku z a rt. 53 k.p.c.), w stą p ien ie do sp raw y in te rw e n ie n ta ubocznego (art. 77 § 1 k.p.c.) oraz opozycja przeciw ko ta k ie m u w stą p ie n iu (art. 78 § 1 k.p.c.), a ta k że w n io se k stro n y o zw ro t kosztów p rocesu (art. 109 k.p.c.).
D o trzeciej z kolei g ru p y zaliczyć n ależy w n i o s k i z a w i e r a j ą c e z a s k a r ż e n i e r o z s t r z y g n i ę ć p i e r w s z o i n s t a n c y j n y c h . W ym ienić tu
1* P a r . np. J . M o k r y : op. clt., s. 11« 1 Inne.
1« P o r. W. B o r u t o w i e z: Z n aczen ie p ra w n e (...), op. cit., s. 51. A u to r te n uw aża, t e czynności p ra w n e są sposobam i p o w sta w a n ia p ra w podm iotow ych, n a to m ia s t czynności p ro c eso w e są sposobam i w y k o n y w an ia ju± istn ie jąc y ch p ra w podm iotow ych.
N r 9 (213) C zyn n o ści procesow e stro n w procesie c y w iln y m 51
m ożna np. sprzeciw pozw anego od w y ro k u zaocznego (art. 344 k.p.c.), p o d sta w y i w n io sk i re w iz ji (art. 370, 386 i 392 § 2 k.p.c.), a ta k ż e zasady, ja k ie są w y m ag a n e do złożenia za ża le n ia (art. 394 k.p.c.).
J a k o c z w artą w reszcie g ru p ą p o d aje się tzw . d y s p o z y c j e s t r o n , w szcze gólności w postaci: ugody sądow ej, zrzeczenia się roszczenia, u z n a n ia pow ództw a, cofnięcia, zm iany, rozszerzen ia lu b ogran iczen ia ż ą d a n ia pozw u (art. 158 § 1 p k t 3 k.p.c.).
T reść ty c h w szy stk ich w n iosków i dyspozycji zo stała określo n a przez p rze p isy k.p.c. i w n ajo g ó ln iejszy m zarysie w y czerp u je ich osnow ę oraz uzasad n ien ie. Nie oznacza to w cale, żeby stro n a n ie m ogła rozszerzyć k tóregokolw iek z tych elem e n tó w czynności procesow ej. N ajisto tn iejsz a je d n a k w ty m zakresie je s t w o la stro n y (lub uczestników ), k tó ra k o n k rety z u je się w odpow iednich w n io sk ach i d y spo zycjach. T e zaś m ogą p rzy b rać postać sam o istn y ch czynności procesow ych (ja k np. pozew, u zn a n ie pow ództw a, rew izja, zażalenie) lu b m ieć c h a ra k te r ak ceso ry jn y , gdy stan o w ić będ ą in te g ra ln ą część ja k ie jś in n e j zasadniczej czynności (np. pozw u, sprzeciw u lu b rew izji).* 18 * N a uw agę zasługuje przy ty m okoliczność, że ośw iadcze n ia w o li p ow inny być um otyw ow ane, ja k np. p rz y ośw iadczeniu o cofnięciu pozw u. W ówczas je d n a k m ów im y, że ośw iadczenie w oli łączy się tu z ośw iadcze
niem w iedzy.
3. O ś w i a d c z e n i e w i e d z y . W o d ró żn ie n iu od ośw iadczeń w oli, gdzie czynnik w oli (czy to w znaczeniu p raw n y m , czy też w znaczeniu psychologicznym ) zaw sze je st do m in u jący , o ś w i a d c z e n i a w i e d z y b ę d ą w y p o w i e d z i a mi , s ą d a m i o f a k t a c h , k t ó r e i n f o r m u j ą o p o w s t a ł y c h w r z e c z y w i s t o ś c i f a k t a c h i w y r a ż a j ą p e w n e p r z e ś w i a d c z e- c z e n i e o f r a g m e n t a c h t e j r z e c z y w i s t o ś ć i.17 W zw iązku z tym ośw iadczenia te m ogę być p raw d ziw e lu b fałszyw e, m im o że stro n y i u czestnicy p o stę p o w an ia obow iązani są daw ać w y ja ś n ie n ia co do okoliczności sp ra w y zgodnie z p ra w d ą i bez z a ta je n ia czegokolw iek (art. 3 § 1 k.p.c.).
Do ośw iadczeń w iedzy zalicza się w d o k try n ie różnego ro d z a ju p r z y t o c z e n i a f a k t y c z n e , 18 k tó re m ogą się w y ra ż a ć ja k o tw ie rd z e n ia w sensie p ozy ty w n y ch o zn a jm n ień o istn ien iu lu b n ie istn ie n iu oznaczonego fa k tu d la u z a sa d n ie n ia w łasn y ch żąd ań i w niosków oraz p rz y b ie ra ć p o sta ć ośw iadczeń w obec tw ie r dzeń (lub w y jaśn ień ) p rze c iw n ik a procesow ego i ró żn y ch sp raw o zd ań .1*
S tro n y m ogą p rze d staw ia ć sw oje tw ie rd z e n ia zarów no przed w ytoczeniem s p ra - w(y, ja k i w tra k c ie procesu. W p ism ach procesow ych, k tó re o b e jm u ją w n io sk i i ośw iadczenia stro n sk ła d an e poza ro z p ra w ą (art. 125 k.p.c.), stro n a p o w in n a m .in. sprecyzow ać osnow ę sw ego w n io sk u lu b ośw iadczenia (art. 126 § 1 p k t 3 k.p.c.). W szczególności dotyczy to pozw u, k tó ry je s t k w alifik o w a n y m p ism em procesow ym (art. 187 § 1 p k t 2 k.p.c.). W czasie ro zp raw y stro n a może sw oje w n io sk i i tw ie rd z en ia zgłosić do p ro to k o łu (art. 158 § 1 k.p.c.). K olejność zgłasza n ia w n iosków oraz tw ie rd z eń o k re śla ją bliżej p rzepisy a rt. 210 § 1 i a r t. 211 k.p.c. Je że li w y ja ś n ie n ia i tw ie rd z e n ia stro n n ie b ę d ą w y sta rc z a ją c e do ro zstrz y g n ię c ia sp raw y , to są d m a m ożność u zu p e łn ie n ia ich z u rzę d u (art. 213 § 1 zd. 1 k.p.c.).
1« P o r.: W. S i e d l e c k i w o p raco w an iu zbiorow ym : K o d ek s postęp o w an ia cyw il nego — K o m en tarz, t. I, W arszaw a 196», s. 239, 319 , 325 , 328 o raz W. B e r u t o w i c z : Sądow e postęp o w an ie cyw ilne w zary sie, z. n , W ro cław 1969, s. 132.
it P o r. J . M o k r y : op. cit., s. 117—118.
18 M. W a l i g ó r s k i : op. d t ., s. 566 o raz W. B e r u t o w i c z : P o stępow anie cy w iln e w zarysie, W arszaw a 1974, s. 210.
52 S ł a w o m i r D a l k a N r 9 (213)
N ato m iast przew odniczący może jeszcze przed wszczęciem p o stęp o w an ia dow o dowego dążyć do u sta le n ia oraz w y ja ś n ie n ia okoliczności spornych m iędzy stro nam i (art. 212 k.p.c.). N aw et w tra k c ie ro zp raw y sąd m oże p odjąć decyzję co do osobistego sta w ien n ictw a stro n lu b ich pełnom ocników dla dokładnego w y ja śn ie n ia sta n u sp raw y (art. 216 k.p.c.).
Z cytow anych w yżej przepisów k.p.c. w y n ik a m.in., że stro n y m ogą składać ośw iadczenia w iedzy n ie m al w ty m sam ym czasie. O św iadczenia te b ę d ą w yrażać się w p rz y z n a n iu tw ie rd z eń stro n y p rzeciw nej (art. 229, 385 § 3, 431 k.p.c. i in.) lu b w ich zap rzeczen iu (art. 21-2 zd. 1, 471 p k t 4, 221 w zw iązku z a rt. 3 k.p.c.).
O św iadczenia w iedzy z a w ierają zw ykle m a te ria ł p o trze b n y do rozstrzygnięcia spraw y, a w szczególności p rzy d a tn y do u sta le n ia po d staw y fak ty czn ej k o n k re tn e go orzeczenia sądow ego (art. 328 § 2 k.p.c.). Zgodnie zaś z zasadą p ra w d y obiek ty w nej ty lk o p raw d ziw e i zupełne ośw iadczenia i przytoczenia okoliczności fa k ty c z nych m ogą tu ta j w chodzić w grę (art. 3 § 1 k.p.c.). M uszą one być przy tym i s t o t n e (art. 3 § 2, 212, 227 k.p.c.), a ta k że s t a n o w c z e (por. a rt. 217 § 1 i 2 k.p.c.). O św iadczenia w iedzy m ogą być (ale nie m uszą) um otyw ow ane.20
W d o k try n ie p o d k reśla się że różnica m iędzy ośw iadczeniem w oli a ośw iadcze niem w iedzy w procesie cyw ilnym tk w i głów nie w celu, ja k im k ie ru je się s k ła d a jący o k reślo n e ośw iadczenie.21 J e s t to tra fn e rozróżnienie, jeśli ośw iadczenia w oli stro n w p ro ce sie zaw sze b ęd ą m iały na celu w y w a rc ie bezpośredniego w p ły w u na przebieg p ro cesu i rozstrzygnięcie sp raw y , a ośw iadczenia w iedzy tylk o pośrednio w p ły n ąć m ogą n a w y n ik spraw y, nie an g a żu jąc p rzy ty m w zasadzie w oli stron. M. P ie k a rsk i za jm u je je d n a k stanow isko, że w socjalistycznym p o stępow aniu cyw il nym czynność procesow a stro n y stanow i w zasadzę zaw sze ośw iadczenie w iedzy, po niew aż z a w iera w sobie tylk o zapew nienie w obec sądu, że czynność ta je st zgodna z p ra w d ą w znanej sk ła d ające m u ośw iadczenie postaci. S koro zaś to ośw iadczenie stro n y w p ły w a je d y n ie n a ro zstrz y g ają cą decyzję sądu, to zdaniem tego a u to ra w ola stro n y je s t tylk o d ru g o rzęd n a.22 Do tej koncepcji ośw iadczeń procesow ych sk ła n ia się częściowo J. L ap ierre , k tó ry o ośw iadczeniach w oli m ówi w zasadzie tylk o w ówczas, k ie d y czynność procesow a stro n y w y w iera jednocześnie w yraźne, o k reślone w p raw ie m a te ria ln y m (jak p rzy ugodzie) sk u tk i i kiedy m ożna m ów ić o działan iu — w g ran icach przy zn an y ch przez u staw ę — autonom ii w oli.23 24
4. C z y n n o ś c i o s k u t k a c h m a t e r i a l n o p r a w n y c h . N a tu ra p r a w n a czynności rozporządzających p rzedm iotem procesu, ta k ic h np., ja k zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia albo uznanie pow ództw a lub ugody, nie je st je d n o lita i w różnym sto p n iu decydująca d la nich je s t w ola określonej strony: przy u zn a n iu pow ództw a — w ola pozw anego, a przy zaw arciu ugody sądow ej — w ola obydw u stron. Łączy je je d n a k to, że w szystkie te czynności — oprócz sk u tk ó w w postaci zakończenia procesu — w y w ierają jednocześnie sk u tk i m a teria l- n o p raw n e, jeżeli, oczywiście, czynności te z n a jd u ją u zasad n ien ie w okolicznościach sp raw y .21
20 P or. J . M o k r y : op. Cit., s. 118.
21 P or. W. S i e d l e c k i w oprać, zbiorow ym : K o m en tarz do k.p.c., op. cit., s. 382
i J. M o k r y : op. cit., s. 118.
22 m. P i e k a r s k i : Czynności m ate ria ln o p ra w n e a czynności procesow e w spraw ach cyw ilnych (w y b ran e zagadnienia), ,,S tu d ia P ra w n ic ze ” 1973, z. 37, s. 121.
25 J . L a p i e r r e : U znanie pow ództw a w polskim procesie cyw ilnym (zagadnienia w y b ran e), „ P a le s tra ” 1972, n r 9, s. 10 i n.
24 p o r. W. S i e d l e c k i : Czynności procesow e (...), op. cit., s. 705 i inne o raz orzeczenie StN z d n ia 29.IV.1971 r. II PK 58/71, „N ow e P ra w o ” 1S72, n r 3, s. 492 i n.
N r 9 (213) C zynności procesow e stro n w procesie c y w iln y m 53
A. Z rzeczenie się roszczenia — w przeciw ieństw ie do innych w ym ienionych w yżej czynności — nie m a c h a ra k te ru sam odzielnej czynności procesow ej, gdyż m usi być połączone z cofnięciem pozwu. N ie m ożna bow iem zrzec się roszczenia w procesie bez cofnięcia pozw u, chociaż sam o ośw iadczenie w tym w zględzie m oże być dorozum iane. O d w ro tn a sy tu a cja je s t rów nież m ożliw a, gdyż częste są w p ra k ty c e w y p a d k i cofnięcia pozw u bez zrzeczenia się roszczenia, choć m uszą być w ted y spełnione określone w a ru n k i (np. zgoda pozw anego). Nie w d a ją c się tu w spór, w k ra c z a ją c y w zaw iłą p ro b le m a ty k ę p rze d m io tu zrzeczenia się, a m ia now icie czy chodzi o roszczenie m a teria ln e, czy też procesow e albo o żą d an ie po w ó d z tw a 25 * — należy się chyba zgodzić z poglądem , że n a sk u te k tego zrzeczenia się w procesie pow ód nie będzie m ógł ponow nie dochodzić przed sądem tego sam ego od tej sam ej osoby. P ra k ty c z n ie w ięc w y stą p ią tu nie tylk o s k u tk i p ro cesow e, ale rów nież sk u tk i m a te ria ln o p ra w n e , jeśli przy jm iem y za p o d sta w ę ochrony sądow ej te o rię p ra w podm iotow ych, a nie p ra w o sk arg i (actio), ja k to uczynił T. R ow iński.28
P odobny c h a ra k te r ja k zrzeczenie się roszczenia m a ograniczenie żąd an ia pozw u, k tó re też sp ro w ad za się do rezy g n acji pow oda, chociaż tylk o częściowo, z p ie rw o tn ie p oszukiw anej o chrony p ra w podm iotow ych.
B. N ajw ięcej k o n tro w e rsji bud zi c h a ra k te r p ra w n y u zn an ia p o w ó d z tw a .27 J. M okry np. p rzy jm u je, że u zn a n ie pow ództw a m a c h a ra k te r złożony, gdyż za w ie ra w sobie elem e n t w oli i w iedzy. T w ierd zi on n aw et, że ta k ie stanow isko p rz y ję te j^ st obecnie w d o k try n ie i orzecznictw ie S ąd u Najw yższego.28 P recy zu je p rzy tym , że u zn a n ie pow ództw a m ieści w sobie „zarów no p rzyznanie p ra w d z i w ości okoliczności fak ty czn y ch stanow iących p odstaw ę ż ą d an ia (elem ent w iedzy), ja k i w yrażen ie zgody n a w y d an ie w y ro k u zgodnie z treśc ią tego żą d an ia (elem ent w oli)”. O św iadczenie w oli polegać m a, w edług tego au to ra , n a rezygnacji pozw anego z ta k ic h zarzutów , ja k p otrącenie, p rzed aw n ien ie, przedw czesność pow ództw a itp.29 * S tanow isko ta k ie m a, m oim zdaniem , duże znaczenie p raktyczne.
25 P a trz: T. R o w i ń s k i : Z rzeczenie się roszczenia w polskim procesie cyw ilnym , „N ow e P ra w o ” 1965, n r 7—8, s. 824.
2« T a m ż e , s. 825. T eorię och ro n y p ra w podm iotow ych w procesie cyw ilnym u g ru n to w a li J . J o d ł o w s k i i w. S i e d l e c k i (P ostępow anie cyw ilne — Część ogólna, W arsza w a 1959, s. 327 i inne). O statnio W. S i e d l e c k i p o d k reślił znaczenie tej teo rii w a rty k u le pt. „P raw o procesow e cyw ilne a p ra w o m a te ria ln e ” („K rakow skie S tudia P raw n icze” , PAN, Oddz. K raków , 1969, r. II, z. 3—4, s. 70 i n.). N ie podziela te j k o n cep cji W. B e r u t o w i c z (P ostępow anie cyw ilne w zarysie, W arszaw a 1974, s. 19, 43 i inne), k tó ry opow iada się za teo rią stosunków praw noprocesow ych, w łaściw ych dla u stro ju socjalistycznego. Spośród teo re ty k ó w praw a cyw ilnego m ate ria ln e g o te o rię o chrony p ra w podm iotow ych p o p a rli m .in. S. S z e r: P ra w o cyw ilne — Część ogólna, W arszaw a 1967, s. 79 i A. W o l t e r : P ra w o cyw ilne — Z ary s części ogólnej, W arszaw a 1967, s. 103.
27 Por.: J. L a p i e r r e : U znanie pow ództw a i jego zw iązek z uznaniem roszczenia ureg u lo w an y m w kodeksie cyw ilnym , „S tu d ia P ra w n ic ze ” 1970, z. 26—27, s. 111 i n.; J. M o k r y : U znanie pow ództw a w procesie cyw ilnym , W rocław 1970, s. 3; Z. M a s ł o w s k i : U znanie, ugoda, odnow ienie 1 zw olnienie z długu, poręczenie, w yd. Z PP K ato w ice 1965/66, s. 26 (sk ry p t n r 17).
28 J. M o k r y : U znanie pow ództw a (...), op. cit., s. 37 i n. Do zw olenników k o n cep cji, że uznanie pow ództw a zaiwiera zarów no e le m en t ośw iadczenia w oli ja k 1 elem ent w iedzy, zaliczam y m .in. W. S i e d l e c k i e g o : Z asad y w y ro k o w an ia w procesie cyw ilnym , W ar szaw a 1957, s. 185 i J. J o d ł o w s k i e g o : Z zagadnień polskiego procesu cyw ilnego, W arszaw a 1S61, s. 67.
29 Te poglądy J. M okrego z n ajd u ją p o tw ierd zen ie np. w a rty k u le W. B r o n i e w d c z a : U znanie pow ództw a w polskim pro cesie c y w iln y m w św ietle a rt. 218 § 2 k.p.c., „N ow e P ra w o ” 1957, n r 7—8, s. 72 i in n e o raz u Z. M a s ł o w s k i e g o : op. cit., s. 26.
54 S ł a w o m i r D a l l t a N r 9 (213)
P ra g n ę zaznaczyć, że z kon cep cją tą nie zgadza się J. L ap ierre , k tó ry w sw oim o sta tn im a rty k u le n a ten te m a t o d stą p ił od ap ro b o w an ia takiego k ie ru n k u
w
d o k try n ie i obecnie tw ierdzi, że u zn an ie pow ództw a n ie m a c h a ra k te ru a k tu 0 podw ó jn ej n a tu rz e p ra w n e j.80 Id ąc tu częściowo za W. S iedleckim , a u to r te n tw ie rd z i, że u zn a n ie pow ództw a nie stw a rz a now ej lu b d o d atk o w e j p o d sta w y u z a s a d n ia ją c e j roszczenie dochodzone w procesie przez pow oda,31 i dlatego p rz y jm u je , że n ie działa ono k sz ta łtu ją c o na bieg p ro cesu lu b n a jego przedm iot. W zw iązk u z ty m a u to r te n uw aża, że u zn a n ie pow ództw a nie m a c h a r a k te ru ośw iadczenia w oli, ale je s t je d y n ie typow ym ośw iadczeniem w iedzy.* 32 * 34 * * 37P od o b n e poglądy, ja k to p rze d staw iłem w yżej, w y ra ża ta k ż e M. P iek a rsk i, k tó ry w sk a z u ją c n a przepis a rt. 213 § 2 k.p.c. z 1964 r. w yw odzi, że uznanie pow ództw a stra c iło c h a ra k te r ośw iadczenia w oli i stało się ośw iadczeniem w iedzy oraz su ro - g a te m dow odu.83
M im o w sk azan y ch rozbieżności w poglądach p rzed staw icieli d o k try n y , cytow ani w yżej autorzy, a ta k że E. W engerek, S. W łodyka i B. D o b rz a ń sk i34 tr a k tu ją u zn a n ie pow ództw a w yłącznie ja k o czynność procesow ą, k tó ra nie może w zasadzie ro d zić sam odzielnych sk u tk ó w m a teria ln o p raw n y ch . M. P ie k a rsk i zaś po d k reśla, p o w o łu ją c się m .in. n a orzeczenie SN z dn. 29.IV.1971 r. II P R 58/71, że uznanie pow ó d ztw a może w yw ołać sk u tk i m a te ria ln o p ra w n e dopiero w ów czas, gdy sąd stw ierd ził, iż znajdow ało ono oparcie w okolicznościach sp raw y , i n a tej pod staw ie w y d a ł sw e orzeczenie.35 P odobnie ja k J. L ap ierre , rów nież M. P ie k a rsk i je s t zdan ia, że czynność procesow a, z k tó rą praw o łączy sk u tk i p raw n o m a te ria ln e , nie m oże być jednocześnie czynnością w rozu m ien iu p ra w a cyw ilnego w zakresie u z n a n ia roszczenia.88 Z a ta k im zaś stanow iskiem o p o w iad a ją się: Z. R e s ic h 87 1 J. K r a je w s k i38, a poprzednio w y ra ża ł je B. S telm achow ski.39 A utorzy ci zaliczają u z n a n ie pow ództw a głów nie do ośw iadczeń w oli m ając y ch podw ójny c h a ra k te r, tj. czynności procesow ej i m a teria ln o p raw n ej, odm iennie tylk o precy zu ją p u n k ty styczności tych dw óch dziedzin p ra w a cyw ilnego. P ew nej zbieżności z po g ląd am i Z. R esicha i J. K rajew sk ieg o m ożna się dopatrzyć także w p rac ach M. S aw czuka, A. K ozaczki i A. W oltera.40
80 J . L a p i e r r e : U znanie pow ództw a w polskim procesie cyw ilnym (zagadnienia
w y b ran e!, „ P a le s tra ” 1972, n r 9, s. 14 i n.
81 T a m ż e , s. 14 o raz W. S i e d l e c k i : Z asady w yrokow ania (...), op. cit., s. 184. 32 P o r. J. L a p i e r r e : U znanie pow ództw a (...), op. cit., s. 13.
38 M. P i e k a r s k i : op. cit., s. 122.
34 E. W e n g e r e k : P rzegląd o rzecznictw a SN, „N ow e P ra w o ” 1962, n r 11, s. 1420; S. W 1 o d y k a: Podm iotow e p rzek ształcen ie pow ództw a, W arszaw a 1968, s. 30, 32; B. D o b r z y ń s k i : Glosa do orzeczenia SN z dnia 9.V II.1963 r. III PR 362(62, OSPiKA 1964, z. 11, poz. 219, s. 465 i n.
85 P o r. M. P i e k a r s k i : op. cit., s. 124.
80 T a m ż e , s. 126.
37 z. R e s i c h : P oznanie p raw d y w procesie cyw ilnym , W arszaw a 1958, s. 31 i n. o ra z t e g o ż au to ra : Glosa do orzeczenia SN z d n ia 23.IV.1957 r. 4 CR 1036/55, OSPiKA 1968, z. 1, s. 62 i n.
38 j . K r a j e w s k i : N aruszenie p ra w a m aterialn eg o , „N ow e P ra w o ” 1958, n r 10, s. 17 i n. o raz t e g o ż a u to ra : N adzór Ju d y k acy jn y n ad p raw om ocnym i orzeczeniam i, W ar szaw a 1963, s. 275.
39 B. S t e l m a c h o w s k i : Z agadnienie błędu w ośw iadczeniach procesow ych, „R uch P ra w n ic zy . E konom iczny i S ocjologiczny” , P o zn ań 1936, z. 4, s. 368 1 n.
40 M. S a w c z u k: Zdolność procesow a a stan psychiczny stro n y , „Nowe P ra w o ” 1959, n r 10, s. 1214; A. K o z a c z k a : Błąd jak o w ada ośw iadczenia woli, „Zeszyty N au k o w e” U J 1961, s. 133 i n.; A. W o l t e r : P raw o cyw ilne (...), op. cit., s. 250 i n. o ra z t e g o ż a u to ra : U znanie roszczenia a p rzed aw n ien ie i term in zaw ity, „N ow e P ra w o ” 1960, n r 11, s 1415 i n.
N r 9 (213) C zy n n o ic i procesow e stro n w procesie c y w iln y m 55
O sobiście uw ażam , że ta k z teoretycznych ja k i p rak ty c zn y c h w zględów n a j tr a f n ie jsz a je s t kon cep cja W. B erutow icza, k tó ry (podobnie ja k i H. T ra m m e r) u zn a n ie pow ó d ztw a tr a k tu je ja k o czynność procesow ą ze sk u tk a m i m a te ria ln o p ra w n y m i." K ie ru n e k te n z a słu g u je n a p o p arc ie m .in. d latego, że rów n ież orzecznictw o S ą d u N ajw yższego p rz y jm u je z reguły, iż uznanie pow ództw a je s t czynnością procesow ą, k tó r a m ieści w sobie ta k ż e rozporządzenie w sensie p ra w a m a teria ln eg o .41 42 *
C. T a k ja k w w y p a d k u w sk az an y c h ju ż w yżej a k tó w dyspozycyjnych d y sk u s y jn a je s t głów nie k w e stia sk u tk ó w m a te ria ln o p ra w n y c h , poniew aż n ik t w ła ś c i
w ie n ie n e g u je procesow ego c h a r a k te ru ty c h ak tó w , ta k przy ugodzie są d o w e j w y s tę p u je sy tu a c ja o d w ro tn a: m ianow icie b ezsporne je st, że ro d zi ona s k u tk i m a te ria ln o p ra w n e , n a to m ia st podzielone są zd a n ia co do jej ściśle procesow ego
zak resu .
Z u p ełn ie s k ra jn e sta n o w isk a za jm u ją w te j k w estii: H. T ra m m e r, k tó ry w ugo dzie sądow ej w idzi w yłącznie um ow ę p ra w n o m a te ria ln ą , oraz W. S iedlecki, k tó ry u w aża, że ugoda ta je st p rzed e w szystkim czynnością procesow ą o sk u tk a c h m a te ria ln o p ra w n y c h ,48
Z. R esich re p re z e n tu je stanow isko u m ia rk o w a n e p rzy jm u jąc, że do czynności procesow ych, przez k tó re d okonuje się jednocześnie czynności p rzew idzianych p rz e z p ra w o m a te ria ln e (co dotyczy w szczególności ugody sądow ej), po w in n y m ie ć zastosow anie ta k że przep isy p ra w a m a teria ln eg o .44 S tanow isko to zasłu g u je n a uw agę p rz y analizie elem entów sk ła d ający c h się n a ugodę sądow ą.
N ajszersze je d n a k om ów ienie tej k w estii znaleźć m ożna w p ra c a c h J. L a p ie r - r e ’a 45, gdzie a u to r ten, e k sp o n u jąc elem e n ty cy w ilnopraw ne ugody sądow ej (w edług a rt. 917 k.c.), stw ierdza, że „ p ra w o procesow e w zakresie w a ru n k ó w tej ugody o g ranicza się do u reg u lo w a n ia form y, w ja k ie j p ow inna być z a w a rta (art. 223 § 1 k.p.c.)”. Jednocześnie p rzy z n aje on, że w ugodzie sądow ej m ieści się ró w n ież procesow e ośw iadczenie w oli stro n , k tó re pow oduje, że w y d an ie w y ro k u je s t n ie ty lk o zbędne, ale i niedopuszczelne (art. 355 k.p.c.).46 W k o ń cu o m a w ian y a u to r k o n k lu d u je , że ugoda sądow a lu b procesow a je s t a k te m p r a w n y m złożonym z dw óch ośw iadczeń w oli (tj. m aterialn eg o , ja k o najw ażniejszego, a le ta k ż e i procesowego), k tó re pozostają ze sobą w ścisłym zw iązku. W a ru n k i je d n a k w ażności i sk u tk i p ra w n e każdego z tych ośw iadczeń p ow inny być oce nio n e w ed łu g p rzepisów z te j dziedziny p ra w a , do k tó re j dan e ośw iadczenie w o li
41 W. B e r u t o w i c z : Z asada dyspozycyjności w postęp o w an iu cyw ilnym , W arszaw a 1957, s. 145 i n. o raz H. T r a m m e T : N astępcza bezprzedm iotow ość procesu cyw ilnego, K ra k ó w 1950, s. 20, 46 i inne. Obecnie W. B e r u t o w i c z (Postępow anie cyw ilne op, cit., s. 175 i n. oraz s. 206 i n.) ek sp o n u je te o rię cy w iln o p raw n y ch stosunków p ra w n y c h , m .in. w n aw iązan iu do czynności procesow ych. W ty m zak resie pow ołuje się on n a p oglądy Z. R esicha i J. Jodłow skiego. K ie ru n ek te n m.zd. zasługuje n a pogłębioną an alizę i rozw inięcie. W y d aje się też, że uzn an ie pow ództw a w tak im u jęciu m ożna nazw ać d y sp o z y cy jn ą czynnością procesow ą, w k tó re j ośw iadczenie w oli n iezależne od sk u tk ó w p r o cesow ych m oże rodzić rów nież s k u tk i m a te ria ln o p ra w n e , jeż eli m iędzy stro n a m i i s t n i e j e o k reślo n y sto su n ek praw n y .
42 P a trz: orzeczenie SN z d n ia 29.IV.1971 r. II PR 58/71, „N ow e P ra w o ” 1972, n r 3, s. 492 i n. z a p ro b u ją cą w zasadzie glosą W. S i e d l e c k i e g o .
48 h. T r a m m e r : op. cit., s. 20 i n. o raz W. S i e d l e c k i m .in. w p ra cy : P o stęp o w a n ie cyw ilne (...), op. cit., s. 284—285.
44 S. R e s i c h : Glosa do orzeczenia SN z d n ia 23.IV .1957 r., op. cit., s. 62 i n. 45 J . L a p i e r r e : Ugoda sądow a w polskim pro cesie cyw ilnym , W arszaw a 1968, s. 59 i n. o ra z t e g o ż au to ra : K ontrola sądow a ugód z aw a rty ch przez stro n y w czasie trw an ia, p ro cesu (uw agi de lege la ta i lege feren d a), „N ow e P ra w o ” 1961, n r 9, s. 405 i n.
56 S ł a w o m i r D a l k a N r 9 (213)
n ależ y .47 T rudno nie zgodzić się z ta k im teo rety czn y m rozw inięciem tego dość tr u d n e g o zagad n ien ia ugody sądow ej. K o rzy sta też z niego w szerokim zak resie p r a k ty k a sądow a.
D. Do k o n tro w ersy jn y c h zaliczyć należy stanow isko L. S tę p n ia k a co do tego, że z a rz u t p o trąc en ia podniesiony w procesie m a p odw ójny c h a r a k te r (tj. m a te ria ln y i procesow y) w sy tu a cji, k ie d y p o trąc en ie n ie zostało w cześniej dokonane.48 J e s t to b ow iem w yłącznie in sty tu c ja p ra w a m aterialnego, k tó ra n ie m a o d pow iednika w k.p.c. (w przeciw ieństw ie do ugody). A le z drugiej stro n y nie m ożna je d n a k p o zbaw ić procesowego c h a ra k te ru sam ego z a rzu tu ja k o śro d k a obrony w procesie i d latego w ty m aspekcie m ożna by częściowo zgodzić się ze stan o w isk iem a u to ra .
iii
ROLA SĄDU W ZA K R ESIE POD EJM O W A N IA P R Z E Z STRONY CZYNNOŚCI DY SPOZYCYJNYCH
D o konując czynności procesow ych o ch a ra k te rz e dyspozycyjnym (lub rozpo rząd zający m ), stro n y re a liz u ją w procesie cyw ilnym zasadę dyspozycyjności. Z a sa d a ta je d n a k w procesie socjalistycznym m usi pozostaw ać w ścisłym zw iązku z in n y m i naczelnym i zasad am i procesow ym i, a w szczególności z zasadą p ra w d y o b ie k ty w n ej. W im ię zasady dyspozycyjności sąd „jako o rg an P a ń stw a ud ziela w procesie cyw ilnym ochrony p ra w n e j podm iotom u p ra w n io n y m nie ty lk o d la te go, że one tego chcą, ale ró w n ież dla u trzy m a n ia ła d u społecznego, ta k koniecznego d la praw idłow ego ro zw oju P a ń s tw a ”.49 * P rz estrz eg ając socjalistycznej p ra w o rz ą d ności, sądy nasze p ow inny w y d aw ać tra fn e i sp raw ie d liw e w y ro k i, o d p o w iad a ją ce w p e łn i o biektyw nej praw dzie.
W obec tego że n a p o d sta w ie ta k ic h czynności ro zp o rzą d zając y ch stro n , ja k : zrzeczenie się lu b ograniczenie roszczenia, zaw arcie ugody sądow ej, u zn a n ie p o w ództw a, cofnięcie pozw u, cofnięcie sprzeciw u od w y ro k u zaocznego, cofnięcie re w iz ji, cofnięcie zażalen ia lu b cofnięcie zarzu tó w w postęp o w an iu nak azo w y m i in., zostanie w y d an e odpow iednie orzeczenie sądow e, tego ro d z a ju a k ty d y spo zy c y jn e pow inny odpow iadać n ie tylk o przepisom p ra w a i zasadom procesow ym , a le ta k że zasadom w spółżycia społecznego obow iązującym w PRL. R ola zatem są d u w ty m zakresie nie m oże być b ie rn a . D latego też k.p.c. z 1964 r. dał sądow i p ra w o do pełnej k o n tro li w y m ienionych w yżej aktów .
P o d staw o w y m p rzepisem , k tó ry o k reśla bliżej to p raw o, je s t a rt. 203 § 4 k.p.c. N a podk reślen ie zasługuje okoliczność, że obecnie sąd n a p odstaw ie tego p rzepisu m oże k o n tro lo w ać cofnięcie pozwrn, zrzeczenie się lu b ograniczenie roszczenia w e w szy stk ich kateg o riach sp ra w , b io rąc pod uw agę k r y te r ia ochrony p raw a, zasad w spółżycia społecznego oraz uspraw iedliw ionego in te re su osób u p raw n io n y ch . W w y p a d k u gdy sąd sprzeciw i się d o k onanu ta k ie j czynności , w szelkie czynności (choćby p o d ejm o w an e poza sądem ) d la uch y len ia się od sk u tk ó w takiego sprzeciw u są n ie w ażn e. N iew ażność ta dotyczyć będzie zarów no czynności procesow ej, ja k i zw iąza
T a m ż e , a. M i n.
48 P o r. L. S t ę p n i a k : P o trą c e n ie w procesie cyw ilnym , „S tu d ia P ra w n ic ze ” 1973,
z . 35, s. 183 1 Inne oraz cy to w an i tam au to rzy .
49 z . R e s i c h : Z asady dyspozycyjności 1 k o n tra d y k to ry jn o śc i w procesie cyw ilnym PRL, „ P a ń s tw o 1 P ra w o " 1957, n r 7—8, s. 57.
N r 9 (213) C zyn n o ści procesow e stro n w procesie c y w iln y m 57
n ej z n ią e w e n tu a ln ie czynności m a te ria ln o p ra w n e j.30 U zn a jąc je d n a k cofnięcie pozw u za dopuszczalne, sąd um orzy postępow ane, gdyż p o w sta n ie w ów czas zbędność w y d a n ia w y ro k u .51
S k u tk i om aw ianej k o n tro li sąd u odnoszą się także do ugód sądow ych. D latego też ugody u znane przez sąd n a pod staw ie a rt. 223 § 2 w zw iązku z a rt. 203 § 4 kjp.c. za niedopuszczalne nie m ogą być zastąp io n e przez ugody pozasądow e o id entycznej treści, poniew aż sąd n ie u w zględniłby ich przy w y ro k o w a n iu .52 Nie je s t pozbaw ione ak tu aln o ści w ty m w zględzie orzeczenie S ąd u N ajw yższego z d n ia 14.VII.1953 r. 2 C 148/53 53 stw ierd zające, że zanim sąd w y ra zi zgodę n a za w arcie przez stro n y ugody, pow inien rozw ażyć przedtem , czy rozstrzygnięcie sp ra w y w y ro k ie m n ie byłoby k o rzy stn iejsze d la stro n y , k tó re j in te res p ra w n y w d an e j sp raw ie , ze w zględu n a jej c h a ra k te r, je s t szczególnie chroniony przez p ra w o w P a ń stw ie L udow ym . W raz ie sprzeciw u ze stro n y są d u ugoda nie zostanie w c ią g n ię ta do p ro to k o łu sądow ego (a w ięc nie będzie także pod p isan a) i nie będzie m ogła w y w rzeć sk u tk ó w p rzew id zian y ch w k.p.c.
Szczególnej u w agi ze stro n y sąd u w y m ag a rów n ież d o konyw ana p rze zeń — n a p o d sta w ie a rt. 213 § 2 k.p.c. — k o n tro la sąd o w a u zn a n ia pow ództw a. Z p rz e p isu tego w y n ik a bow iem , że sąd m oże p rz y ją ć to u zn a n ie za podstaw ę orzeczenia ty lk o w ów czas, gdy z n a jd u je ono o p arcie w okolicznościach sp raw y , tzn. gdy je s t ono zgodne z p raw d ą.
R easum ując, należy podkreślić, że sąd pow inien bardzo w nikliw ie i w szech stro n n ie b a d a ć okoliczności spraw y, aby w raz ie po trzeb y mógł w yrazić sp rzeciw p rzeciw ko m ożliw ości do k o n an ia k o n k re tn e j czynności ro zporządzającej. D latego też zarów no w d o k try n ie ja k i w orzecznictw ie S ąd u N ajw yższego p o d k re śla się, że „u p ra w n ien ia są d u do k o n tro li a k tó w dyspozycyjnych stro n stan o w ią ró w n o
cześnie jego obow iązek i n ie m ogą być tra k to w a n e fo rm a ln ie ” .54 N a uw agę z a słu g u ją tu ta j w yw ody M. P iek arsk ieg o , k tó ry w sk az u je n a to, że w y k o n y w an ie tej k o n tro li przez sąd „m a w ładczy c h a ra k te r i dlatego nie je s t uzależnione od w oli p odm iotów pod p o rząd k o w an y ch o rg an o w i w y m ia ru spraw iedliw ości • w p o stę p o w a n iu cy w iln y m ” 55.
P o stan o w ie n ia są d u w y d an e n a p o d sta w ie p rze p isu a rt. 203 § 4 i in. k.p.c. m ogą być je d n a k b łęd n e, w szczególności gdy zostały o p arte n a w ad liw e j ocenie okoliczności sp raw y . Z tych też w zględów pow inny one w zasadzie podlegać k o n tro li są d u rew izyjnego. Je d n ak ż e kodeks p o stę p o w an ia cyw ilnego nie p rz e w id u je specjalnego w ty m za k resie zażalenia. Zgodnie n ato m ia st z przepisem art. 383 k.p.c. tego ro d za ju p o sta n o w ien ia podlegać będ ą k o n tro li sąd u rew izyjnego p rz y o kazji ro zp o z n an ia re w iz ji od orzeczenia kończącego co do m e ritu m postępow anie w s p r a w ie *®.
so p o r. J . L a p i e t r e : K o n tro la sądow a czynności d y spozycyjnych stro n 1 u czestn ik ó w w postęp o w an iu cy w iln y m (w p ra c y zbiorow ej: K sięga pam iątk o w a k u czci K. S tefk i, W arszaw a, W rocław 1967, s. 164 i n.).
si P o r. W. B r o n i e w i c z : U m orzenie postęp o w an ia w pro cesie cyw ilnym (w p ra c y zbiorow ej: K sięga p a m ią tk o w a ku czci K. S tefk i, W arszaw a—W rocław 1967, s. 40 i n.).
52 p o r. J. L a p i e r r e : K o n tro la sądow a ugód (...), op. cit., s. 1000 i n. 52 OSN 1954, n r IV, poz. 76.
54 P o r. J . J o d ł o w s k i : Z zagadnień polskiego p ro cesu cyw ilnego (...), op. c it., s. 109 o raz J . L a p i e r r e : K o n tro la sądow a czynności dysp o zy cy jn y ch w procesie, w yd. Z P P K atow ice 1965/66, s. 57 (sk ry p t n r 53/2).
55 M. P i e k a r s k i : op. cit., s. 130.
58 S ł a w o m i r D a l h a N r 9 (213)
IV
WADY W CZYNNOŚCIACH PRO CESOW YCH STR O N ORAZ SK U T K I TYCH W AD
1. C zynności procesow e pow in n y odpow iadać w a ru n k o m p rze w id zia n y m d la n ich w p ra w ie procesow ym oraz w zarząd zen iach s ą d u w y d aw an y c h n a p o d sta w ie p rzepisów tego p raw a. B ra k któreg o k o lw iek z tych w ym ag ań p o w oduje w ad liw o ści czynności procesow ej. W adliw ości t e stw a rz a ją z ko lei określone sk u tk i w procesie. M ożna bow iem m ów ić zarów no o bezskuteczności poszczególnych czynności p ro cesow ych, ja k i o bezskuteczności (a raczej niew ażności) całego a k tu p ro cesu cy w ilnego 57 58. W obec tego je d n ak , że czynności procesow e stro n nie m a ją w zasadzie sam odzielnego znaczenia d la procesu cyw ilnego, ich w adliw ość spow oduje z reg u ły w adliw ość p o stęp o w an ia dop iero w ted y , gdy sąd oprze n a n ic h sw oje c z y n n o śc i5S. C zynnością w ad liw ą stro n y (lub u cz estn ik a p o stępow ania) będzie, n ajo g ó ln ie j biorąc, „tak ie działan ie strony, którego podm iot, treść, fo rm a lu b okoliczności d ziała n ia — z osobna lub łącznie — nie są zgodne z m odelem u staw odaw czym , ustan o w io n y m d la tej w łaśn ie czynności” 59 60 61 62.
2. W adam i o c h a ra k te rz e podm iotow ym będ ą p rze d e w szystkim b ra k i w za k re sie zdolności sądow ej lu b zdolności procesow ej strony. W ady te p o w odują nie ty lk o bezskuteczność w ad liw ej czynności procesow ej, ale także niew ażność całego po stępow ania, poniew aż zdolność sądow ą i zdolność procesow ą zalicza się do bez w zględnych p rze słan e k procesow ych (z zastrzeżeniem , że b r a k zdolności procesow ej m oże być w odpow iednim czasie n a p ra w io n y ),0. O koliczności te m uszą być je d n a k stw ierdzone w e w łaściw ym try b ie (np. w postęp o w an iu rew iz y jn y m lu b w p o stęp o w an iu n a sk u te k sk arg i o w znow ienie p o stęp o w an ia itp.).
P rz y b ra k a c h w zdolności p o stu lac y jn ej k tó re jk o lw ie k ze stro n procesow ych (np. z pow odu ułom ności fizycznej lu b nieznajom ości ję zy k a polskiego) w y stę p u jąc e u ch ybienie procesow e nie będzie pow odow ać niew ażności p o stęp o w an ia — poza w y jątk o w ą sy tu a cją faktycznego p o zbaw ienia stro n y m ożności obrony je j p r a w w tym postępow aniu. W adliw ość ta k a może być zaw sze u su n ię ta przez u sta n o w ie n ie pełnom ocnika p ro ce so w e g o M. Z kolei w ystęp o w an ie w roli re p re z e n ta n ta stro n y (pełnom ocnika lu b prze d staw ic ie la ustaw ow ego) n ie u p ra w n io n ej do tego osoby też może w yw ołać w ad y w czynnościach procesow ych, k tó re spow odow ać m ogą n a w e t niew ażność postępow ania.
B rak n ato m ia st leg ity m acji procesow ej o k reślonej stro n y może być w łaściw ie oceniony ty lk o n a pod staw ie przepisów p ra w a m a teria ln eg o . D latego też o b ez za sadności czynności procesow ych przy istn ie n iu ta k ie j w ad y może się sąd w y p o w iedzieć z reg u ły dopiero w orzeczeniu kończącym spraw ę. Dotyczy to ró w n ież czynności, k tó ra b y ła bezskuteczna od sam ego p o cz ątk u (por. a rt. 116 § 2, 117 § 2, 188 § 2 k .p .c .)82.
Do w ad odnoszących się bezpośrednio do po d m io tu dokonującego czynności procesow ej należy zaliczyć w ady w ośw iadczeniach w oli. W chodzą tu ta j w grę: błąd, p odstęp i przym us psychiczny. N ajczęstszą p rzyczyną w adliw ości spośród
57 w . S i e d l e c k i : N iew ażność procesu cyw ilnego (...)» op. cit., s. 61.
58 P o r. W. B e r u t o w i c z : Glosa do orzeczenia SN z d n ia 28.V.1965 r. II CR 110/65, OSPiKA 1966, poz. 204, s. 53.
59 j . M o k r y : O dw ołalność czynności (...), op. cit., s. 53.
60 P or. W. S i e d l e c k i : U chybienia procesow e w sądow ym p ostępow aniu cyw ilnym , W arszaw a 1971, s. 36.
61 T a m ż e , s. 36—37.
N r 9 (213) C zynności procesow e stro n w procesie c y w iln y m 5
»
w y że j w ym ienionych będzie b łą d , k tó ry o k reśla się ja k o „niezgodność pom iędzy
ob iek ty w n ą rzeczyw istością a jej odbiciem w św iadom ości d ziałającego” 8S. N ato m ia st pozostałe w ad y w ystęp o w ać będ ą w p ro cesie b ardzo rzadko. W szystkie te w ad y sp o w o d u ją je d n a k bezpośrednio bezskuteczność czynności procesow ej, a stw ie rd z e n ie ich n a s tę p u je zazw yczaj z in ic ja ty w y za in te re so w an e j strony.
Do te j k ateg o rii w ad m ożna zaliczyć ró w n ież b r a k św iadom ości i sw obody w pow zięciu decyzji oraz pozorność ośw iadczenia woli. S tw ierd zen ie u stro n y stan ó w psychicznych w yłączających św iadom e albo sw obodne pow zięcie decyzji i w y rażen ie w oli spow oduje zw ykle zaw ieszenie p o s tę p o w a n ia 84. O dm iennie przed sta w iać się będzie sy tu a c ja co do czynności procesow ych d okonanych w stan ie p rzem ijająceg o zab u rzen ia czynności psychicznych (np. p rzy g w ałto w n y m w z ru szeniu, podnieceniu lu b u p o je n iu alk o h o lo w y m )8S. N ato m iast jeśli chodzi o pozor ność, to czynność procesow a pozorna nie sta je się od ra z u (tj. po stw ie rd z en iu pozorności) niew ażn a, w y w o łu je bow iem s k u tk i w p rocesie aż do chw ili, w któ rej zostanie pozbaw iona przez sąd skuteczności z urzęd u . P ozorne czynności pow inny być je d n a k bezw zględnie zw alczane i p o zbaw iane sk u tk ó w ja k n ajszy b ciej, gdyż godzą one w po rząd ek p ra w n y i in te res PRL. W szczególności dotyczy to tzw . zm owy stro n i procesów fikcyjnych. P ro w ad z en ie bow iem przez stro n y procesu fikcyjnego godziłoby rażąco w podstaw ow e zasady socjalistycznego p rocesu cy w ilnego * 64 65 66 67 *.
3. W ady w zak resie treści czynności procesow ej dotyczą w ew n ętrz n ej stru k tu ry tej czynności, n a k tó rą — zgodnie z p oglądam i d o k tr y n y 87 — sk ła d a się osnow a (sentencja) o ra z je j u zasadnienie. Z osnow y w y n ik a cel czynności, a z u za sa d n ien ia — je j przyczyna. B ra k zatem osnow y u niem ożliw ia do k ład n e o kreślenie d an e j czynności i dojście jej do sk u tk u . Bez u za sa d n ien ia zaś czynność ta rów nież nie będzie m ogła zazw yczaj odnieść zam ierzonego sk u tk u .
W zakresie treśc i czynności procesow ych konieczne je s t także u sta le n ie p rze jaw u w oli lu b w iedzy, i to zarów no w pism ach procesow ych ja k i przy d ziała n iu w form ie u stn e j. B rak w ięc kon k retn eg o żąd an ia, w niosku, dyspozycji lu b ośw iadczenia (art. 125, 127 i in. k.p.c.) będzie sta n o w ił m .in. w a d ę czynności procesow ej, k tó ra to w a d a będzie w pływ ać z kolei n a dalszy to k czynności (postępow ania). S tan o w isko ta k ie zn a jd u je p o tw ierdzenie w orzecznictw ie S ąd u N ajw y ż sze g o 8S.
W ady w zakresie treści czynności m ogą być ponadto k o n se k w e n cją b ra k u przyczyny działania. Nie m ożna bow iem w nieść pow ó d ztw a w zajem nego lu b uznać pow ództw o, jeżeli pow ództw o nie zostało jeszcze skutecznie w ytoczone albo gdy pozew został zw rócony. Nie je s t też m ożliw e zaskarżenie orzeczenia sądow ego, k tó re nie zostało jeszcze w y d an e itp.
Z treśc ią czynności procesow ej zw iązana je s t ściśle jej dopuszczalność, któ rej b ra k pow oduje, że czynność n ie je st zdolna do w y w o łan ia odpow iednich skutków praw noprocesow ych. N iedopuszczalna je st w szczególności ta k a czynność, k tó rej u sta w a z góry odm aw ia skuteczności (jak np. a rt. 170, 171, 203 § 4, 223 § 2, 349 § 2, 372, 393 i in. k.p.c.). W b ra k u osnow y ok reślo n ej czynności procesow ej
68 T a m ż e , s. 142. 64 T a m ż e , s. 144.
65 Za tak im stan o w isk iem opow iada się m .in. J . M o k r y : O dw ołalność czynności (...), O p . C lt., s . 145— 146.
66 P o r. Z. R e s i c h : P oznanie p ra w d y (...), op. cit., s. 1€0 i in. o raz W. S i e d l e c k i : U chybienia procesow e (...), op. cdt., s. 40 i in.
67 P o r. J. M o k r y : O dw ołalność czynności (...), op. c it., s. 84. *8 T a m ż e , s. 85—86 i cytow ane przez a u to ra orzeczenia SN.
68 S ł a w o m i r D a l k a N r 9 (213)
(w szczególności — k w alifik o w a n ej), je j przyczyny lu b celu, a ta k że w raz ie niedopuszczalności tej czynności z mocy p ra w a — n a s tę p u je bezskuteczność bez w zględna tej c z y n n o śc i69.
N ato m iast inne w ad y m ogą być k o nw alidow ane przez stro n y n a sk u tek p o p ra w ien ia, u zu p e łn ie n ia (art. 130, 372, 375, 467 § 2 w zw iązku z art. 126 § 1 p k t 3 k.p.c.) oraz sp ro sto w an ia treśc i d an ej czynności (art. 93 i 161 k.p.c.). Je że li je d n a k pism o nie m a n a w e t pozorów k o n k retn e g o pism a procesowego, to n ie będzie tu m ieć zastosow ania środek p rzew id zian y w art. 130 i in. k.p.c., lecz przew odniczący w y d ziału z a ła tw i to pism o w try b ie a d m in istra cy jn y m (tzn. zw róci je lub sk ie ru je do o dpow iednich in s ty tu c ji) 70.
4. T reść czynności procesow ej m usi być w y ra żo n a w ok reślo n ej przez k.p.c. form ie. W te n sposób bow iem p rz e ja w ia się ona dopiero n a z e w n ątrz i jedynie w ów czas m oże być skuteczna.
O św iadczenia procesow e po w in n y być w zasadzie fo rm u ło w a n e w sposób w y raźn y ; u sta w a zezw ala je d n a k niekiedy na w yrażenie ta k ic h ośw iadczeń w sposób doro zu m ian y (per fa cta co n c lu d e n tia ) 71 * *. Nie m a n ato m ia st o d stę p stw od sp o rzą dzenia pism procesow ych w ję z y k u polskim — poza je d n y m w y jątk iem , gdy osoba nie w ła d a ją c a językiem polsk im może dó p ism a sporządzonego w jej języ k u ojczystym dołączyć p rz e k ła d tego p ism a n a język polski. B rak i w tym zakresie m ogą być uzupełnione n a p odstaw ie a rt. 130 k.p.c. P rz y u stn y m zaś sk ła d a n iu ośw iadczeń przez osobę nie w ła d a ją c ą językiem polskim sąd pow ołuje biegłego tłu m ac za dla p rze tłu m a cz en ia tych ośw iadczeń (analogia do a rt. 265 k.p.c ).
Je śli chodzi o u stn e ośw iadczenia procesow e, to — p ra k ty c z n ie — nie m ogą one pow odow ać w ad w za k resie form y, poniew aż sąd z u rzę d u pow inien czuw ać n a d tym , żeby ośw iadczenia te m ia ły (oprócz p raw idłow ej s tru k tu ry w ew n ętrzn ej) rów n ież p raw id ło w y k sz ta łt fo rm aln y , i dać te m u w y ra z w p ro tokole sądow ym . Inaczej n a to m ia st p rze d sta w ia się ta sy tu a cja w raz ie pisem nego sk ła d an ia o św iadczeń i w niosków . P ro b le m ten uznany je st w d o k try n ie za zło żo n y 78. O czyw iste je s t je d n ak , że w a ru n k i pism procesow ych — p rzew idziane zarów no w ogólnym zakresie ja k i d la k w alifik o w an y ch czynności procesow ych (jak np. pozw u, sprzeciw u od w y ro k u zaocznego, rew izji, zażalenia, za rzutów od n ak a zu za p ła ty w p o stępow aniu nakazow ym itp.) — zostały szczegółowo uregulow ane w k.p.c. B liżej n a ten te m a t w ypow iedzieli się autorzy k o m e n tarza i pu b lik acji o p ra k ty c z n y m znaczeniu, do k tó ry c h też odsyłam c z y te ln ik ó w 7S.
5. S pośród okoliczności zew nętrznych tow arzyszących n ie jak o dokonaniu czyn ności procesow ej zasługują n a uw agę p rzesłan k i procesow e przew idziane dla po szczególnych czynności procesow ych. B rak bow iem p rze słan e k pozytyw nych lub istn ien ie p rze słan e k n eg a ty w n y ch stanow i przeszkodę d la tych czynności, a w razie d o k o n an ia ju ż tych czynności p o w o d u je to bezw zględną w zasadzie ich bezsku teczność (art. 199 § 1 p k t 1 i 2, art. 1099 k .p .c.)74. W p ew nych je d n a k w y p ad
M T a m ż e , s. 88 i n.
70 W. S i e d l e c k i : P rzegląd o rzecznictw a SN — II półrocze 1970 r. (z u zasadnienia u ch w ały SN w składzie siedm iu sędziów z dnia 20.IV.1970 r. III C ZP 4/70), „P aństw o i P ra w o ” 1971, n r 7, s. 129.
71 P o r. m .in. orzeczenie SN z d n ia 19.III.1959 r. 2 CR 264/58, OSN 1961, n r 2, poe. 36. 7* P or. J. M o k r y : O dw ołalność czynności (...), op. cit., s. 94.
7« Np. W. S i e d l e c k i w op raco w an iu zbiorow ym : K odeks p ostępow ania cyw ilne go — K o m en tarz, t. I, W arszaw a 1969, s. 207—246, 322 i n. oraz J . P o l i c z k i e w i c z , W. S i e d l e c k i , E. W e n g e r e k : W zory pism procesow ych w sp raw ach cyw ilnych, W arszaw a 1974, s. 22 i n.
N r 9 (213) C zynności procesow e stro n w procesie c y w iln y m
81
kach b r a k p rze słan e k procesow ych może być n ap ra w io n y i przez to u su n ię ta zo stan ie o k reślo n a w adliw ość.
Do k ate g o rii w ad tego ro d za ju zaliczyć m ożna rów n ież niew łaściw ość rzeczow ą, m iejscow ą i fu n k c jo n a ln ą sądu. Tylko je d n a k przeoczenie w łaściw ości rzeczow ej może spow odow ać niew ażność p ostępow ania (art. 369 p k t 6 k.p.c.), a tym sam ym i bezskuteczność czynności dokonanej przed n iew łaściw ym sądem . W w y p ad k u zaś gdy pism o zostanie w niesione do niew łaściw ego fu n k cjo n a ln ie sądu, może to spow odow ać bezskuteczność czynności (np. rew izji), jeżeli owo pism o, przekazane n astęp n ie w łaściw em u sądow i, w pły n ie ta m po term inie.
O drębnym zagadnieniem je st p rekluzyjność czynności procesow ych, a to ze w zględu n a to, że czynności te p ow inny być dokonane w zakreślonym d la nich term in ie. Bez znaczenia je s t tu kw estia, czy będzie chodzić o uchybienie te rm in u ustaw ow ego, czy też tylk o sądow ego (choć w ty m o statn im w y p ad k u p rz e d sta w iciele d o k try n y re p re z e n tu ją sprzeczne p o g lą d y )75 76. W obec je d n a k istn ie n ia in sty tu c ji p rzy w ró c en ia te rm in u (art. 168 § 1 k.p.c.) uchybienie tym term in o m pow oduje je d y n ie bezskuteczność w zględną, jeżeli później te rm in zostanie stro n ie przyw rócony. Z asady te nie w chodzą n ato m ia st w grę, gdy opóźnienie w doko n a n iu czynności nie spow odow ało u jem nych sk u tk ó w procesow ych dla strony, poniew aż może ona tę czynność pow tórzyć.
Ja k o dodatk o w y w a ru n e k skuteczności czynności procesow ej w ym ienić należy obow iązek uiszczenia p rzew idzianej op łaty sądow ej. B ra k i w tej kw estii m ają w zasadzie w zględny c h a ra k te r, gdyż zgodnie z a rt. 16 u sta w y z d n ia 13.VI. 1967 r. 0 kosztach sądow ych w sp raw ac h cyw ilnych (Dz. U. N r 24, poz. 110) stro n a zosta nie w ezw ana do u zu pełnienia tych b ra k ó w w ciągu 7 dni pod rygorem zw ro tu pism a. W je d n y m tylko w y p ad k u pism o je s t bezw zględnie bezskuteczne i podlega zw rotow i bez uprzedzenia, m ianow icie w tedy, gdy pism o nie opłacone a podle gające opłacie stałej w noszone je s t przez ad w o k a ta (art. 17 cyt. ustaw y).
v
ODW OŁALNOŚĆ CZYNNOŚCI PROCESOW YCH
W obec tego że odw ołalność czynności procesow ych doczekała się w reszcie specjalnej m o n o g ra fii7#, ograniczę się jedynie do w sk az an ia zasadniczych cech tej in sty tu cji procesow ej.
P rzede w szy stk im podkreślić należy, że p odstaw ą do odw ołania czynności p ro cesow ych stro n są u p ra w n ie n ia w y n ik ając e jed y n ie z p ra w a procesowego, któ re ok reśla dla tego odw ołania odpow iednie sk u tk i praw noprocesow e. O dw ołanie za tem , żeby mogło w yw ołać te skutki, m usi być dokonane w przew idzianej przez k.p.c. fo rm ie i przejaw ić się sp ecjalnie w tym w zględzie. O dw ołalne n ato m ia st są tylko te d ziała n ia stro n (w nioski, żą d an ia itp.), k tó re będ ą stanow iły konieczną (praw ną) p rz e sła n k ę do d ziała n ia sądu. Nie dotyczy to w zasadzie w niosków 1 żąd ań sk ła d an y c h przez stro n ę w spraw ach, w k tó ry ch sąd orzeka z u rzędu
75 P or. W. B e r u t o w i c z a (Z naczenie p ra w n e (...), op. cit., s. 73), k tó ry je s t zw olen nikiem jednakow ego, a wdęc bezw zględnego tra k to w a n ia uch y b ień w szelkim term inom , oraz W. B r o n i e w i c z a (T erm iny w postęp o w an iu cyw ilnym , „Nowe P ra w o ” 1971, n r 9, Si 1324), k tó ry opow iada sdę za tym , że uch y b ien ie term in ó w sądow ych nie pow oduje zawsze bezskuteczności czynności procesow ych stro n , a m ianow icie w ted y , gdy sta n postępow ania dopruszcza d o k an an ie d an ej czynności.
