Pandemia grypy hiszpanki (1918-1919) w świetle polskiej prasy

JA N W N Ę K

Pandemia grypy hiszpanki (1918-1919) w świetle polskiej prasy

The Spanish Influenza Pandemic (1918-1919) as Covered by the Polish Press

K ra k o w sk a A k a d e m ia im . A n d rz e ja F ry cz a M o d rz e w sk ieg o

Streszczenie

W latach 19 18 - 19 1 9 św iat n a w ie d z iła p a n d e m ia g r y p y h iszpan k i. A rty k u ł p ok azu je, ja k ie p ro b le m y zw iązane z tą ch oro bą b y ły p o d ejm o w a n e w p olskiej p rasie tego okresu, ja k i b y ł p o zio m w ie d z y autorów na tem at etio lo­

g ii tej niebezpiecznej choroby. Liczne in form acje zawarte w czaso p ism ach n au k o w ych i p rasie cod zien n ej rzu ca­

ją b e z w ątp ien ia now e św iatło na słabo z n a n y p rzebieg g r y p y h isz p a n k i w o d rad z a ją c y m się p ań stw ie p olskim . A rty k u ł dostarcza w ie d z y o nieskutecznych próbach w a l­

k i z g ry p ą w m iastach i na w s i oraz b a d a n ia c h n ad tą ch o ro b ą w różn ych o śro d k a ch n au k o w ych kraju.

Słow a kluczowe: g ry p a h iszpan ka, epid em ia, pan d em ia, c h o ro b y zakaźn e

Su m m ary

In 19 1 8 - 1 9 1 9 , th e w o rld w a s p la g u e d w ith a S p a n ish flu p an d em ic. T his article p resen ts the d isease-related p ro b lem s covered in the co n te m p o ra ry Polish p ress and the editors’ k n ow led ge o f the a etio lo g y o f this d an ger­

ou s disease. U nd ou b ted ly, the ab u n d an t in fo rm a tio n in m ed ica l m ag azin es and n ew sp ap ers shed n e w ligh t on the oth erw ise p o o rly covered spread o f Spanish influenza in P oland , fo llo w in g its regain ed in d epen d en ce. The ar­

ticle also p ro v id es in fo rm a tio n ab ou t the futile attem pts at co m b atin g the flu in cities and in ru ra l areas, as w ell as ab ou t research into the disease ca rried out in va rio u s cen tres all o ver the country.

K eyw ords: Sp an ish in flu en za, ep id em ic, p an d em ic, in ­ fectiou s d iseases

U schyłku pierw szej w o jn y św iatow ej, k ie d y lu d n ość w ie ­ lu k ra jó w w yc z ek iw a ła ry ch łeg o zako ń czen ia w a lk i n a ­ stan ia p o k o ju , św iat n aw ied ziła p an d e m iczn a ch oroba, cechująca się dużą śm iertelnością i w tó rn ym i naw rotam i.

Tą ch oro bą b y ła „z ło śliw a g ry p a ”, zw an a h iszp an k ą [1].

N ie m a p ew n o ści, cz y ch oro ba sw ą nazw ę zaw dzięczała m ie jscu p o w sta n ia, czy też została zaw leczon a do H isz ­ p a n ii ze S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h A m e r y k i P ó łn o c n e j, a następn ie z P ó łw y sp u P iren ejsk iego ro zp o częła swój p och ód , siejąc trw ogę i zbierając śm iertelne żniw o, p raw ­

d o p o d o b n ie w ięk sze niż p ierw sza w o jn a św iato w a [2].

N ie k tó rz y b ad acze h isto rii w ie lk ic h ep id em ii w y k a z u ­ ją, że p a n d e m ia h isz p a n k i p o c h ło n ę ła m ilio n y istnień lu d zkich , p rz y czym szczególn ie w ie lk ic h strat d o zn ała lu d n o ść o b szaru In d ii [3].

Plaga g ry p y h iszpan k i dała im pu ls do w ytężon ych b a ­ d ań nad jej etio logią [4]. U czen i z w e ry fik o w a li w ó w czas u stalen ia R ic h a rd a P feiffera z k oń ca X I X w. dotyczące c z yn n ik a etio log iczn eg o gryp y, u d o w a d n ia ją c, że „ p a ­ łeczk a P feiffera jest ty lk o d ro b n o u stro je m to w arzyszą­

c y m n ie k tó ry m ep id e m io m g r y p y ” [5]. D ziś w iem y, że p an d e m ic zn a g ry p a z lat 19 18 - 19 2 0 w y w o ła n a została

„p rz e z now e, nieznane do tej p o ry u lu d zi p o d ty p y lub w a ria n ty w iru s a ” [6] H 1N 1 [7]. L id ia B ern ad e tta B r y ­ d a k pisze: „O góln e w y n ik i an aliz H A sugeru ją, że albo szczep w 1918 r. p rzed o stał się do p o p u lac ji lu d zkiej b e z ­ p o śre d n io o d p ta k ó w ( ...) , albo d o stał się do lud zkiego go sp o d arza w latach be z p o śred n io p o p rzed zających rok 1918 i zaad ap tow ał się przed p o jaw ien iem się w iru sa pan- d em iczn ego” [8].

L iteratu ra na tem at g r y p y h isz p a n k i jest obfita. Są to przed e w sz y stk im p u b lik acje w jęz y k a ch o b cych i tra k ­ tu ją o p rzeb iegu tej c h o ro b y w różn ych k ra ja ch św iata.

U k az u ją zarazem rezu ltaty n iełatw ych b a d a ń m ed ycz­

nych p row ad zon ych p rzez w ielu specjalistów . Z a g a d n ie ­ n iem dotąd n iew ystarczająco zb ad an ym jest przebieg tej p an d e m ii na ziem iach p olskich . Jest k w estią b ezsp o rn ą, że od rad zające się p ań stw o p o lsk ie b ard zo w y c ie rp ia ło w sk u te k sz erzących się ch oró b, a c z y n n ik ie m ro zsze­

rz a ją cym epid em ie b yła w o jn a. K raj d o tk n ęła nie tylko g ryp a , ale także groźn a epid em ia ty fu su p lam istego oraz cz erw o n k a [9].

W a ż n y m ź ró d łe m p o z w a la ją c y m p o g łę b ić w ie d z ę o p a n d e m ii g r y p y je st p ra sa u k a z u ją ca się w ta m ty m o k re sie . Jej u w a ż n a le k tu ra p o k a z u je n ie ty lk o s k a ­ lę z a ch o ro w ań i zgonów . In fo rm u je o b a d a n ia c h p ro ­ w a d z o n y c h w ró ż n y ch o śro d k a c h m ed y c z n y c h k raju , św ia d o m o śc i i p o sta w a c h lu d n o śc i m iast i w s i w o b ec n iebezpieczeń stw a, ja k ie n io są epid em ie. A n a liz a a rty ­ k u łó w i d on iesień p ra so w y ch na tem at g r y p y daje nam w yo b ra ż en ie o sp ecyfice życia cod zien n ego lu d n o ści, jej p rio rytetach , k ie d y to w trosce o p rzetrw an ie i p rz y n ie ­ p ew n o ści, co p rzyn iesie p rzyszło ść, sp raw y zd row otn e nie zaw sze b y ły rzeczą najw ażniejszą.

O szerzącej się w ielk iej e p id em ii g r y p y in fo rm o w a ­ ły cz y te ln ik ó w liczn e w y d a w n ic tw a p raso w e. Z czaso ­ p ism n au k o w ych m ożn a w y m ie n ić : „G azetę Lekarsk ą”,

„L e k a rz a W o jsk o w ego ”, „P rz e g lą d E p id e m io lo g ic z n y ”,

„P rzegląd Lekarski”. Z p rasy niem edycznej w arto zw rócić uw agę na tak ie p ism a ja k „D z ie n n ik C ie sz y ń sk i”, „G a ­ zeta L w o w sk a”, „G azeta Ł ó d z k a ”, „G ło s N a ro d u ”, „ I lu ­ stro w a n y K u rie r C o d z ie n n y ”, „N o w a R e fo rm a ”, „K u rie r P o zn ań sk i”, „P ia st”. P rz e a n a liz u jm y zatem , ja k w św ietle p u b lik acji n au k ow ych i p ra sy nien aukow ej p rzed staw ia­

no p ro b le m y zw iązan e z p an d e m ią g ry p y h iszp an k i. Te śro d k i m aso w ego przek azu p e łn iły b e z w ątp ien ia w ażną fu n k cję in fo rm a c y jn ą

Publikacje naukowe

P rz e w a ż a ją c a c z ęść p u b lik a c ji n a u k o w y c h sta n o w iła sp raw o zd an ie z b a d a ń p ro w a d z o n y ch nad g ry p ą h isz­

panką, z dyskusji na tem at tej ch oro by p od czas posiedzeń

n au k ow ych to w arzystw lekarsk ich [10]. O kres p an d em ii d o sta rc z y ł le k a rz o m b o g a te g o m a te ria łu b a d a w cz e g o i ró żn ych sp o strzeżeń [11], a także d a ł im p u ls do eks­

p e r y m e n tó w m a ją c y c h n a celu w y n a le z ie n ie śro d k a leczn iczego m ogącego u lżyć c h o ry m w cie rp ie n iu [12].

D a n e statystyczn e o d n o śn ie do g r y p y h isz p a n k i oraz in fo rm a c je o p o w ik ła n ia ch , ja k ie p o w o d u je ta ch oroba w o rgan izm ie lu d zkim , b y ły u p ow szech n ian e na kartach czaso p ism n au k o w ych [13]. D o starczają one w ied zy, ja k w p o szczegó ln ych regio n ach k raju w a lczo n o z p a n d e ­ m ią, ja k w ie lk a b y ła skala zejść śm ierteln ych . Stanow ią zarazem św iad ectw o b ezrad n o ści m ed ycy n y w o b ec zło ś­

liw ego w iru sa grypy.

P rzed m io tem ro zw ażań i an aliz b y ły p o czątk i w y s tą ­ p ien ia g ry p y i jej etiologia. Z artyku łu Jaku b a Puterm ana E p id e m ia in flu en zy w r. 19 18 zam ieszczonego w „G azecie L e k a rsk iej” d o w ia d u je m y się, że p o g ło sk i o „z a g a d k o ­ w ej c h o ro b ie ” ro z n io sły się w m aju , a lu d n o ść p o lsk ą zaraza zaatako w ała latem . A utor, w icep rezes T o w a rz y­

stw a Lekarsk iego w S o sn o w cu [14], d o strzegał zależność szyb kiego szerzen ia się ch o ro b y o d sto su n k ó w k o m u n i­

k acy jn y ch , w y stę p o w a n ia jej w m iejscach d użych sk u ­ p isk ludzi. B ad acze etio lo g ii g r y p y nie m ieli p ew n o ści, cz y szerzy się ona za p o śre d n ic tw e m k ro p e le k p lw o cin y i dlaczego zaraźliw ość ch oro by b ardzo silnie się w zm aga, p o w o d u ją c liczne zejścia śm iertelne. U siłow an o rów nież u stalić różnice p o m ię d z y g ry p ą z lat 19 18 — 19 19 a e p id e ­ m ią z r. 1889/90, p o d cza s której u m ie ra li p rzed e w sz y st­

k im lu d zie starzy i dzieci. W 1918 r. na h iszpan k ę z ap a­

d ali w w ię k sz o ści lu d zie w w iek u 2 0 - 4 0 lat. Ó w cześn i s p e c ja liśc i tw ie rd zili, że m n ie jsz a śm ie rte ln o ść w śró d o so b n ik ó w starych jest sp o w o d o w a n a n ab yciem p rzez nich od p o rn o ści p od czas epid em ii sprzed 30 lat. C h a ra k ­ terystyczn ą w ła ściw o śc ią g ry p y h isz p a n k i b y ły silne p o ­ w ik łan ia dotyczące d ró g od d ech o w ych i płu c [15]. W śró d au to ró w nie b y ło z g o d n o śc i o d n o śn ie do p rofilaktyk i.

P rz e w a ż a ły g ło sy o p otrzebie izo lacji ch o ry ch w w ię k ­ szych sku p iskach lu d n o ści (szpitale, koszary, w ięzien ia), w trakcie e p id e m ii w y d a n ia zak a z ó w gro m ad z e n ia się lu d zi na w id o w isk a ch , ja rm a rk a ch . Z a le can o p łu k a n ie u st i n o sa ro zczyn am i śro d k ó w o d k ażających [16].

T o m a s z Ja n is z e w s k i, p rz e d s ta w ia ją c n a ła m a c h

„P rze g lą d u L ekarsk ieg o” p ro b le m y zw iązan e z szyb kim szerzen iem się w K ra k o w ie g r y p y h isz p a n k i od p o ło w y w rz e śn ia 1918 r., ra d z ił lekarzo m , aby p o m im o tego, że g ry p a nie jest objęta u staw ą o zw alczan iu ch orób z a k a ź ­ nych i nie m a ob o w iązk u d on o szen ia o jej w ystąp ien iu do służb lek arsk o -san itarn ych , p o d ję li tru d in fo rm o w a ­ n ia o z a ch o ro w an iach M ie jsk i U rząd Z d ro w ia , p o d a ją c szczegó ło w e dane chorego. Jan iszew sk i liczył, że te dane p o zw o lą u stalić skalę szerzenia się epid em ii, a także lic z ­ b ę zgo n ów i w p ły w w a ru n k ó w społecznych i eko n om icz­

nych na zach o row an ia [17]. Jesien ią 1918 r. K ra k ó w n ale­

ż a ł do m iast najbardziej zain fek ow an ych g ry p ą . U czen i p ra c u ją c y w ty m m ieście p rz ep ro w a d z a li szczegó ło w e b a d a n ia an ato m o p atologiczn e i b a k terio lo giczn e, a ich rezu ltatem b y ły bo gate treścią p u b lik acje [18].

S tan isław C iech a n o w sk i [19] z Z a k ła d u A n a to m ii P a­

tologicznej U n iw ersytetu Jagielloń sk iego, b a d a ją c o fiary gw ałto w n e g o w zro stu epid em ii w K rak o w ie, stw ierdzał, że obraz sek cyjn y śm iertelnych p rzyp ad kó w g ry p y w y k a ­ zuje z m ia n y zapaln e n arząd u od d ech o w eg o z „w yb itną sk ło n n o ścią do zap aleń w y b ro c z y n o w y ch i do ro pien ia (które są n iezm iern ie zn am ien n e), w w y w o ła n iu p e w n e ­ go rodzaju skazy krw otocznej, w reszcie w od d ziaływ an iu na c a ły u strój w ten sam sposób, ja k in n e ciężkie ostre ch oro by zakaźne” [20]. C iech an ow sk i w y p o w iad a ł tw ier­

dzenie, że śm ierć ch o rych na g ry p ę następuje najczęściej w w y n ik u „ciężkiego zakażen ia, sku tkiem p a c io rk o w c o ­ w ej m ik ro b ic y k rw i” [21]. P o d o bn e u stalen ia ja k C iec h a ­ n o w sk i p o c z y n ił Jan O lb rych t z p ro se k tu ry w ojskow ej w K rako w ie, przep ro w adzając sekcje zm arłych żołnierzy.

D o w ió d ł, że g ry p a h iszp an k a „cech u je się z jed n ej stro ­ n y z m ia n am i m ie jsc o w y m i w n arząd zie od d e ch o w y m , c h a ra k te ry z u ją c y m i się ró ż n o ra k o śc ią o b ra z u a n a to ­ m iczn ego z p red ylek cją do zap aleń k rw o to cz n y ch i do ro pien ia, z d ru giej zaś stro n y w y stęp u ją w niej zm iany, ja k z w y ro d n ie n ie n a rz ą d ó w i m ięśn i, żółtaczk a, szybkie gn icie, p rzem aw iające za ciężką m ik ro b icą k rw i” [22].

Sw ój w k ła d w b a d a n ia n ad p an d e m ią w n ió s ł A n to n i K ro k ie w ic z z o d d z ia łu ch orób w e w n ę trz n y c h Szp itala św. Ł az arza w K ra k o w ie , autor a rty k u łu Spostrzeżenia n a d ep id em ią g ry p y hiszpańskiej. Jesien ią 19 18 r. o b ser­

w o w a ł na od d ziale szpitala w iele p rz y p a d k ó w śm ierci z p o w o d u g r y p y [23]. Jego zaciek aw ien ie b u d z ił n iezb a­

d a n y w ó w czas p ro b le m w y stę p o w a n ia tej c h o ro b y u lu ­ dzi m ło d ych , p on iżej 30 lat. K ro k ie w ic z sk ła n ia ł się ku tezie, że ludzie w tym w iek u zapad ają na g ry p ę z p ow o d u słabej o d p o rn o śc i organ izm u będ ącej rezultatem n ie d o ­ ż y w ien ia. T w ierd z ił ró w n ież, że p rzyczyn ą p o d a tn o ści na z a ch o ro w a n ia m oże b y ć w ię k sz a d ro ż n o ść n acz y ń ch ło n n ych w uk ład zie o d d e ch o w y m , p rzez które w iru s szybko d ostaje się do o rgan izm u : „S ta rsi zaś i dlatego m niej p od legali chorobie, iż u nich n aczynia chłonne sta­

ją się w zn aczn ej części n ied ro żn e p rzez z m ia n y p ylicze, a ty m sam ym p o w stają tru d n iejsze w a ru n k i dla d o sta­

w a n ia się z arazk ó w do u stro ju d ro gą o d d ech o w ą” [24].

Z p ro b le m em p an d e m ii g r y p y h isz p a n k i z m a g a li się lekarze p ra c u ją c y w e Lw ow ie. M a ria n Fran ke i Ju lia B ic- kels z W ojskow ego Szp itala E p id em io lo g icz n e g o w tym m ie ście p rz y g o to w a li a rty k u ł O o becn ej e p id em ii g r y ­ p y ze stan ow iska klinicznego, b ę d ą c y rezultatem b ad ań

i o b se rw a c ji k ilk u set pacjentów . A u to rz y przed staw iając ob raz k lin icz n y g r y p y h iszpan k i, z w racali uw agę na jego

p rz e o b ra ż e n ia w w y n ik u z m ie n ia ją c y c h się p o w ik ła ń w u k ład zie o d d e c h o w y m [25]. Fran ke i B ickels za p rio ­ rytetow e zadan ie b a d a ń m ed yczn ych u w ażali w y ja śn ie ­ nie e tio lo g ii d ro b n o u stro jo w ej gryp y, „a ż e b y tą d ro gą u z y sk a ć p o d sta w ę do w ła ściw eg o (sw oistego) leczenia tej groźnej sp ra w y c h o ro b o w ej” [26]. A n a liz a przebiegu g r y p y h isz p a n k i naw et na dużej p rób ie bad aw czej nie z bliżała u czon ych do u stalen ia i całko w itego w y tłu m a ­ czen ia ź ró d ła p o ch o d z en ia i p rzeb iegu tej choroby.

W itold N o w ick i, p ro fe so r w Z a k ła d z ie A n a to m ii P a­

to lo g icz n ej U n iw ersytetu Ja n a K a z im ie rz a w e L w ow ie [27], w artyku le Spostrzeżenia z zakresu anatom ii p a to lo ­ g iczn ej i bakteriologii tzw. hiszpańskiej g ry p y p o d zielił się z czyteln ik am i „P rzegląd u Lekarskiego” sw oją w ied zą na tem at zm ian an ato m iczn ych i etio lo g ii [28]. W jego o ce­

nie, zarażenie się g ry p ą h iszpan k ą następuje p rzez górne d ro g i o d d ech o w e, a szerzy się p o p rz ez d ro g i chłonne.

N o w ic k i d a w ał w y ra z p rzek on an iu , że g ryp a , która p o ­ ja w iła się u sch yłk u p ierw szej w o jn y św iatow ej, nie jest zja w isk ie m n o w ym : „Z m ia n y anatom iczne, a n iew ątp li­

w ie i o b ja w y k lin iczn e są zgo d n e z tym , co stw ierdzo n o w p rz y p a d k u in flu en zy sprzed lat 30; ró żn ica p o le ga na zn aczn ie cięższym p rzeb iegu ob ecn ej grypy, sp o w o d o ­ w a n y m p o w ik ła n ia m i ze stron y p łu c i op łu cn ej z d ążn o ­ ścią p rzejścia ich zap aleń w ropien ie. R ó w n ie ż i w y n ik i b a d a ń b a k te rio lo g iczn ych sprzed lat 30 n iew iele się na o g ó ł ró żn ią o d d otąd u zyskan ych w ob ecn ie p anu jącej g ry p ie ” [29]. L w o w sc y m e d y c y sp e c ja liz u jąc y się w ch o ­ ro b ach zakaźn ych śled zili p rzeb ieg g r y p y w p o łą cze n iu z in n y m i c h o ro b a m i, d a ją c y zazw y cz a j d u ż y o d se te k śm ierte ln o ści [30].

W W arszaw ie W y d z ia ł S tatystyczn y M a gistra tu p ro ­ w a d z ił re je stry osób z m a rły c h na ch o ro b y zakaźne. Z a ­ w ie ra ły one ró w n ie ż dane d otyczące g r y p y h iszp an k i.

P rz e a n a liz o w a ł je (o g ó łe m 118 9 p rz y p a d k ó w śm ierte l­

nych) W ła d y sła w Szen ajch [31], p rz y go to w u ją c artyk u ł do „P rze g lą d u E p id em io lo g icz n e g o ”. In fo rm o w a ły one 0 ła g o d n y m p rzebiegu g ry p y w m iesiącach letnich 1918 r.

1 w zroście p rzyp ad k ó w śm iertelnych jesien ią oraz, po k il­

k u m iesiącach p rzerw y, n aw ro cie p an d e m ii p o d k on iec 19 19 r. A u to r ob liczał, że p rz erw a m ię d z y w y g a śn ię cie m in te n sy w n y c h z a ch o ro w a ń n a g r y p ę a ich p o w ro te m w y n o s i 33 tygod n ie. N ie m ia ł p ew n o ści, ja k ie w a ru n k i m ają w p ły w na p ow stan ie epidem ii. O d rz u cał tw ierd ze­

n ia, ja k o b y ty m i c z y n n ik a m i b y ły g w a łto w n e z m ia n y tem peratu ry, tw ierd ząc, że d o p iero d alsze „b a d a n ia epi­

d em io lo giczn e i k lin iczn e, w y k ry c ie zarazka sw oistego oraz p o zn an ie jego w ła sn o śc i b io lo g iczn ych m ogą nam w p rz y sz ło śc i w y ja ś n ić cie m n e d o tąd stro n y p rz e b ie ­ gu e p id em ii in flu e n z y” [32]. K ie ru n k i b a d a ń ekspertów z m ie rz a ły do p o szerzen ia w ie d z y o ren tgen o lo g ii g ry p y [33] oraz zależn o ści m ię d z y tą ch oro bą a g ru źlicą [34].

E p id em ia g r y p y atak ow ała p o lsk ie w o jsk o [35]. B a ­ d an ia nad e tio lo g ią g r y p y h isz p a n k i p ro w a d z ił Stefan S te rlin g -O k u n ie w sk i z D ep a rta m e n tu San itarn ego M i­

nisterstw a Sp raw W o jsko w ych [36]. R e alizo w a ł je w śró d o d d z ia łó w w o jsk o w y c h p rzeb yw ających nie na w o jn ie, lecz w garn izo n ach , ustalając, że śm ierte ln o ść nie b y ła zbyt w ysok a. Ż o łn ie rz y szczepiono szczepionką (w yrobu C e n traln eg o Z a k ła d u E p id em io lo giczn ego ) zaw ierającą szczepy d yplo strep toko kó w , p n eu m o -stafilo -strep to k o - k ó w oraz m ik ro k o k ó w n ieżyto w ych . W ed łu g Sterlinga- -O k u n iew skieg o szczepienia w y w ie ra ły „d o d a tn i w p ły w n a p rz eb ieg e p id e m ii” [37]. Ja k d ziś w ia d o m o , szcze­

p io n k i p rz eciw g ry p ie w y n a le zio n e w okresie p an d e m ii n iew ystarczająco c h ro n iły p rzed zach o ro w an iam i. Z a ­ c h o ro w a n ia ż o łn ie rz y na g r y p ę h isz p a n k ę w z b u d z a ły szczególn ą b o jaźń w okresie w o jn y polsko-bolszew ickiej.

C h o ro b a zm n iejsza ła liczeb n o ść w o js k i ich sp raw n ość b o jo w ą [38].

L e k a rz e p o d w ó ch latach o d g w a łto w n e g o w y s tą ­ p ie n ia c h o ro b y n ie p o d e jm o w a li p ró b y p re cy z y jn e g o określen ia koń ca p an d em ii. Ó w czesny, o g ran iczo n y stan w ie d z y nie p o z w a lał w p rzyb liżen iu założyć, ja k a będzie sytu acja san itarn a w kraju. Stan isław a A d am o w icz o w a z P ań stw o w ego C e n tra ln eg o Z a k ła d u E p id em io lo g icz ­ nego p isała w „P rze glą d z ie E p id em io lo g icz n ym ” : „C z y w c h o d z im y w o k re s w z g lę d n eg o sp o k o ju , cz y sto im y u p ro g u w ie lk ic h w y d a rz eń , sąd zić na razie tru d n o , to p ew n e jed n ak , że cyk l p an d em iczn y in flu en zy rozpoczę­

ty w 1918 ro ku jeszcze się nie z a k o ń czy ł i że w ciągu lat najbliższych liczyć się m u sim y z p raw d op od ob ień stw em w ystęp o w an ia n o w ych d ru go rzęd n ych fal, nasilenie k tó ­ ryc h p rz ew id zieć na razie tru d n o ja k d o cie c p rzyczyn w y b u c h ó w w ie lk ic h fal p ierw o tn ych ” [39]. R o zw o ju b a ­ d ań n ad z a ra ź liw y m i ch o ro b a m i nie u ła tw ia ła tru d n a sytu acja m aterialn a p ań stw a [40].

P rasa nienaukow a

In teresu jącym ź ró d łe m w ie d z y o p an d e m ii g r y p y h isz­

p a n k i jest p ra sa n ie n a u k o w a , tra fia jąca do o d b io rcó w z ró żn ych sfer sp o łecz n ych . W g a zetach u k az u ją cyc h się cod zien n ie, a także ty g o d n ik a c h zam ieszczan o p u ­ b lik a cje au to ró w w w ię k sz o śc i n ie p o sia d a ją cy ch w ie d z y m ed yczn ej, a ty m sa m y m n ie ro z u m ieją cy c h isto ty za­

ch o ro w ań na c h o ro b y zakaźne. Te, zazw yczaj n iew ielk ie ob jęto ścią d on iesien ia p raso w e, a szczególn ie k o re sp o n ­ d en cje z p ro w in c ji do gazet d ają n am ob raz tru d n y ch z m a ga ń lu d n o śc i z g ry p ą h iszp an k ą, ob raz b e zrad n o ści m ieszk ań có w m iast i w si w o b ec szerzącej się epidem ii.

Są on e z a razem św ia d e c tw e m tra g e d ii życio w ej w ie lu rod zin, ciężko d ośw iad czon ych p rzez zaraźliw ą chorobę.

W czesn ym latem 19 18 r. w p rasie cod zien n ej zaczęły p o ja w ia ć się in fo rm a c je o e p id e m ic zn ej ch o ro b ie , na

k tó rą zapad a lu d n o ść w k rajach eu ro p ejsk ich [41]. K il­

ka ty g o d n i p ó źn iej g ry p a h isz p a n k a w y stą p iła w w ie ­ lu re g io n a c h k ra ju , w z b u d z a ją c p o c z u c ie p rz eraż e n ia w śró d ludności. We w rześn iu p an o w ała ona „we w ielkich ro z m iarac h ” [42], p o w o d u ją c śm ie rć w ie lu osób [43].

26 w rz e śn ia 19 18 r. p isan o w „Ilu stro w a n y m K u rie rz e C o d z ie n n y m ” : „E p id e m ia in flu e n z y h iszpań skiej p rz y ­ b iera w K ra k o w ie z k ażd ym d n iem groźn iejsze ro z m iary i coraz złośliw szą postać. C h orob a ta, której następstw em staje się coraz częściej śm ierć (!), daje się ju ż dotkliw ie od czuć w szystk im w arstw om ludności. O pin ia publiczna p o w a ż n ie jest za n ie p o k o jo n a za stra sz ają cym i p o stę p a ­ m i tej u p orczyw ej zarazy. M o ż n a śm iało p o w ied zieć, iż czw arta część tutejszej lu d n ości p ad ła ofiarą «hiszpanki».

L ekarze u p ad ają z n ó g, nie m o g ą c p o d o ła ć w p ro st n a d ­ lu d zkiej p ra c y ” [44]. T rw ogę w śró d lu d n o śc i p o d sy c a ły k rążące opinie, p ojaw iające się ró w n ież na łam ach prasy, że śm iercion o śn a ch oroba jest rod zajem dżum y, a św ia d ­ czyć o ty m m iało m .in. czernienie z w ło k p o śm ierci [45].

Te niep raw d ziw e in fo rm acje zd em en to w ała w w yd a n ym k o m u n ik a c ie K o m is ja dla Z d ro w ia P u b licz n e g o p rz y R a d zie N aro d o w ej [46].

G r y p a h isz p a n k a b ru ta ln ie d o ś w ia d c z y ła lu d n o ść m ia st [47]. W p ra sie w ie le u w a g i p o św ię c a n o szybko ro zw ijającej się g ry p ie h iszp an ce w K ra k o w ie [48], n ie ­ m a l k aż d e g o d n ia in fo rm u ją c o szerzącej się „w s p o ­ sób z a stra sz ają cy ” epid em ii. C o ra z w ięcej p rz yb yw a ło

„k le p sy d r na k ościołach , o zn ajm iających o zgo n ach sp o ­ w o d o w a n yc h tą ch orobą” [49]. D o m a g a n o się p o p ra w y sy tu a cji san itarn ej, o czyszczen ia u lic i p la có w b ęd ących

— ja k w ie rz o n o — ź ró d łe m in fe k cji [50].

O baw ę w z b u d z a ły d o n iesie n ia p ra so w e ze Lw ow a, gdzie jesien ią 1918 r. g ry p a h iszpan k a spo w o d o w ała dużą śm iertelność w śró d m ieszkań ców [51]. O fiarą tej ch oroby p a d ło sp o ro lu d zi m ło d y c h [52]. W o k resie z w ię k sz e ­ n ia licz b y z g o n ó w b ra k o w a ło tru m ie n i osób do o b słu ­ g i p ogrzeb ó w . W sk u te k tego z d a rz a ły się w y p a d k i, że z m a rły c h nie m ożn a b yło p o c h o w a ć naw et trz y d n i po ich zgo n ie [53]. P rasa p o w ia d a m ia ła o zach o row an iach u czn ió w szkół średnich [54], zam ykaniu p lacó w ek o św ia ­ to w ych z p o w o d u epid em ii [55]. R o d zice w obaw ie przed zarażen iem nie p o sy ła li d zieci do sz k o ły [56].

A u to rz y p u b lik a c ji p ra so w y c h in fo rm o w a li o natę­

ż en iu lu b o sła b ie n iu z a ch o ro w ań [57], u ty sk iw a n iac h lu d n o śc i na b ra k śro d k ó w leczn iczych [58]. W „N o w ej R e fo rm ie ” z 24 p aź d ziern ik a 19 18 r. p rzestrzegan o cz y­

te ln ik ó w p rzed n ie o d p o w ied z ia ln y m z ach o w an iem się w p rz y p a d k u w y stą p ie n ia o b ja w ó w g ry p y : „D u ż o w in y p o n o si ch ory, k tó ry p rz y le k k im b ó lu g ło w y i łam an iu w kościach, lekcew ażąc te objawy, nie kładzie się do łóżka i nie w z y w a lekarza. N a tu raln ie c h o ro b a się p otęgu je, n astęp u je p rzezięb ien ie i p rz y c h o d zi zap alen ie ropne.

C zęsto także ch ory, g d y u stąp i go rą czk a , n atych m iast w staje i bierze się do p ra c y ” [59].

D o re d ak cji gazet n a p ły w a ły n iep o k o jące w ia d o m o ­ ści o skali z a ch o ro w ań na g ry p ę h iszpan k ę na w si [60].

W „G ło sie N a ro d u ” p od aw an o, że w p o w iecie sok alsk im g ry p a h iszp an k a „g ra su je p o w sia ch w sp o sób p rz era ­ ż a ją c y ( ...) n ie m a p ra w ie chaty, w k tórej b y nie b yło ch orego na h iszpan k ę ( ...) Ś m ierteln o ść jest ogrom na.

Stolarze po w sia c h i m iasteczk ach nie robią n ic innego, tylko tru m n y ( ...) L u d n o ść p o d d ała się uczu ciu zupełnej apatii, b o nie m a m o ż n o ści zap o b ieżen ia zarazie” [61].

P rzejm u jący jest opis p an d em ii g ry p y h iszpan k i na ziem i sądeckiej i gry b o w sk ie j d o k o n an y w p aźd ziern ik u 19 18 r.

p rz ez F ra n cisz k a P ią tk o w sk ie g o w ty g o d n ik u „ P ia s t”.

A u to r b y ł zd an ia, że ch o ro b a nie szerzy się ta k in te n ­ syw n ie w m iastach , gd zie lu d n o ść m a opiekę lekarską.

N a w si g ry p a czyn iła w ielk ie spu stoszenia: „W p o w ie ­ cie g ry b o w sk im i są d e ck im są p arafie (np. K ru żlo w a), w k tó rych jest p o k ilk a p o g rze b ó w d zien n ie zm arłych lu d zi na hiszpankę. C a łe g m in y leżą w ogro m n ej go rącz­

ce, w ie lu c h o ry m bu ch a k re w z ust i nosa, w ie lu z ry w a się w go rączce z łóżk a i m a ja cz y p rzez k ilk a d ni, a kto się zaziębi — ten idzie na tam ten świat. Lud zie w y g lą ­ dają ja k nie z tego św iata. P rzestrach w ie lk i, b o zn ikąd nie m a ratu n ku ( ...) P o g rz e b y o d b yw ają się zw yk le bez p łaczu , b o często cała n ajb liższa ro d zin a zm arłego leży w go rączce i nie m a kto n ad tru m n ą zapłakać. Często się zd arza, że m atka, leżąc b e z p rz y to m n a w go rączce, nie w ie, że z d o m u w y n o sz ą jej zm a rłe d zieck o” [62].

P ią tk o w sk i w in ą za ta k liczn e p rz y p a d k i z a ch o ro w ań i śm ierci o b cią ża ł w ład ze, które — jego zd an iem — nie u c z y n iły n ic, aby p rzestrzec lu d n o ść p rzed g ro ż ą cy m jej n ieb ezp ieczeń stw em oraz nie d o sta rcz y ły jej śro d k ó w leczniczych .

Ś m ie rte ln o ść w śró d lu d n o śc i ro ln iczej p o tęgo w a ło ró w n o czesn e w y stę p o w a n ie g ry p y h isz p a n k i w ra z z in ­ n ych c h o ro b a m i z a k a ź n y m i. W p a ź d z ie rn ik u 19 18 r.

d on o szo n o z G d o w a w p o w ie cie w ie lic k im do „Ilu stro ­ w a n e go K u rie ra C o d z ie n n e g o ”, że w tam tejszej p arafii

„n ie ty lk o h iszp an k a, ale co go rsza, cz erw o n k a szerzy się z n ie z w yk łą g w a łto w n o ścią — w p ro st katastrofaln ie.

Ś m ie rte ln y ch o fia r ob u ty ch strasz n y ch ch o ró b co raz w ięcej. Z ro z p a c z o n a lu d n o ść oczeku je ja k ie jś p om ocy, ja k ie g o ś ratu n ku — na p różn o w szakże, b o tu an i lek a­

rza, an i apteki nie m a” [63]. W ied za m ieszk ań có w w si na tem at g r y p y b y ła zn ik o m a. C h ło p i o b aw ia li się nie ty lk o o w ła sn e życie, ale i także, że ch o ro b a zaatakuje zw ierzęta go sp o d a rsk ie [64],

C o ja k iś czas p o ja w ia ły się w p ra sie w ia d o m o ś c i o w yn a le zien iu lekó w m o g ą cy ch z a h am o w ać za ch o ro ­ w a ln o ść na g ry p ę [65]. „D z ie n n ik C ie sz y ń sk i” d o n o sił o szczepionce p rz eciw g ry p ie h iszp an ce o d k rytej przez

W ła d y sła w a K a rn a siew icz a [66]. C h w ilo w y op tym izm p rz e ry w a ły kolejne w ie ści o rozprzestrzenianiu się g ry p y w k ra ja c h z a g ra n ic z n y c h , b e z ra d n o ś c i le k a rz y w o b e c m aso w ych zgonów . P o lsc y au to rzy p rz y w o ły w a li p e sy ­ m istyczn e dane statystyczn e o d n o śn ie d0 zach o ro w ań zam ieszczan e w p rasie ob cej, które o d b ie ra ły nadzieję na rych łe zakończenie p an d em iczn ych zach o row ań [67].

Jesien ią 19 18 r., a w ię c w najbardziej k ry ty c z n y m m o ­ m encie, k ie d y na gryp ę hiszpankę u m ie ra ły tysiące ludzi, n ie k tó rz y au to rzy p u b lik ac ji p ra so w y c h b agatelizo w ali epid em ię. N ie w ie rz y li w śro d k i p ro filaktyczn e zalecane p rz ez lekarzy, tak ie ja k iz o la c ja c h o ry c h , d ez y n fe k cja p o m ieszczeń , u zn a ją c je za zbyteczne [68]. W listo p a­

dzie zam ieszczono w „K u rierze P o zn ańskim ” żarto b liw y w ie rsz o g ry p ie h iszpance. O to jego fragm ent:

„P rzy sz ła k resk a na M atyska:

«H iszp an ka» za szyję ściska,

«Ja się nie dam » — k rz y c za ł z pychą, A ż i jego w z ię ło licho.

Jed en k o n iak , d w a k on iak i, N ie p o m o g ło , są ozn aki,

Ż e go rączk a, w skro n iach m ło ty I k aszelek i w ym ioty.

W k o ściach strzyka, w staw ach darcie, A m yśl je d n a w cią ż u p arcie

W ije się, ja k n ić czerw ona, A ch to on a, on a, ona!..

Ta «h iszpanka» u trapion a, N ie m a rady, los nie służka, K o n ie c k o ń ce m w la z ł do łóżka.

W c a ły m d om u rejw ach , strachy, Jęki, płacze, och y!, achy!

A ktoś z b o k u szep n ął szczerze:

«Ty! a kto su kcesję bierze?»” [69]

N ie k tó rz y p ró b o w a li w y k o rz y s ta ć e p id e m ię g r y p y h isz p a n k i do re k la m y sw ojej d z ia łaln o ści go spo darczej.

W 19 18 r. w „Ilu stro w a n y m K u rierze C o d z ie n n y m ” n a­

w o ły w an o czytelników do k orzystania z usłu g restauracji N ęd z o w sk ie g o p rz y p la c u S zcz e p a ń sk im w K ra k o w ie , argu m en tu jąc, że serw o w an e tam „h ig ie n icz n e a sm a ­ kow ite” p o tra w y stan o w ią śro d e k zab ezp ieczający p rzed h isz p a n k ą [70].

P odsum ow anie

P an d em ia g r y p y h isz p a n k i w sz y b k im tem pie rozp rze­

strzeniła się na ziem iach p olskich i sp o w o d o w ała śm ierć w ie lu osób. L ek arz K a ro l R o zen feld w sp o m in a ł ro k 1918:

„Z ask o c z en i znienacka, staliśm y w sz y sc y b ezrad n i w ob­

liczu k lęsk i, k tórej o g ro m u an i zm n iejszy ć, an i naw et w p rz y b liż e n iu o k re ślić n ie b y liś m y w stanie. O gólne uczu cie g ro z y zw iększała n ie m o c terapii, b e z o w o cn o ść w sz y stk ich w y siłk ó w w p rz y p a d k a c h zło śliw ych , szyb ­ ko k o ń c z ą c y c h się śm ie rcią ” [7 1]. P o lsk ie cz aso p ism a n au kow e, a także p rasa co d zien n a stan o w ią b ez w ą tp ie ­ n ia cen ne źró d ło w ie d z y o tej niebezpiecznej chorobie.

A n a liz a arty k u łó w autorstw a uczonych , korespo n d en cji, k ró tk ich w z m ia n e k cz y też n e k ro lo g ó w in fo rm u ją c y ch o o fia ra ch g r y p y h isz p a n k i [72] u św ia d a m ia n am , ja k w ie lk a b y ła skala z a ch o ro w ań w m iastach oraz na w si.

Po w ikłan ia w yw o łan e przez gry p ę sk ło n iły lekarzy do ich b a d a n ia , szczegó ło w ych an aliz i refero w an ia ich w y n i­

k ó w [73]. D la w sp ó łcze sn y ch sp ecjalistó w a rty k u ły n a ­ u k ow e p o w stałe p rzed p o n a d d ziew ięćd ziesięciu la ty są zw ierciad łem ów czesnej w ie d z y na tem at etiologii grypy, sto sow an ych śro d k ó w p ro filak tyczn ych i leczniczych .

Piśm iennictw o

1. Szum owski W., Historia m edycyny filozoficznie ujęta. Pod­

ręcznik dla lekarzy i studentów z ilustracjam i, W arszawa 1994, 452.

2. C lark D., Zarazki, geny a cywilizacja, tłum . A. Olesiejuk, Katowice 20 11, 260.

3. H oehling A .A ., The Great Epidem ic, Boston 1961; Collier R., The Plague o f the Spanish Lady. The Influenza Pandem ic o f 19 18 -19 19 , London 1974; Katz R.S., Influenza 19 18 -19 19 : A Study in M ortality [w:] Bulletin o f the H istory o f M edici­

ne 1974, 4 16 -4 2 2 ; O sborn J.E. (red.), Influenza in A m erica 19 18 -19 76 , N ew Y ork 1977; Beveridge W.I.B., Influenza. The last great plague, London 1977; Patterson K.D., The Influenza Epidem ic o f 19 18 -19 in the G old Coast [w:] Journal o f African H istory 1983, 485-502; Reid T.A., Fanning T., Janczewski T., Taubenberger J., Characterization o f the 1918 „Spanish”

influenza virus neuram inidase gene [w:] Proc. Natl. Acad.

Sci USA 2000, 6785- 6790.

4. D uncan K., H unting the 1918 Flu. One Scientist’s Search fo r a K iller Virus, Toronto 2003.

5. Seyda B., D zieje m edycyny w zarysie, w yd. 2, W arszawa 1973, 257.

6. In tern a Szczeklika. Podręcznik chorób wewnętrznych, K rakó w 2013, 2256.

7. Kasper D.L., Fauci A .S. (red.), Choroby zakaźne, t. 2, Lu­

blin 2012, 1047; B ryd ak L.B., Grypa i je j profilaktyka, Poznań 2004, 15.

8. B ry d ak L.B., Grypa. P andem ia gryp y — m it czy realne zagrożenia?, W arszawa 2008, 23.

9. G odlew ski E., Schinzel Z., D ziałalność Naczelnego N a d ­ zw yczajnego K o m isariatu do spraw w alki z epidem iam i

w roku 1920 i w pierw szym półroczu 1921 r. [w:] Przegląd Epidem iologiczny 1922, 7, 669 i n.

10. B ednarski J., Spostrzeżenia z przebiegu tegorocznej epi­

dem ii tzw. gryp y hiszpańskiej [w:] Przegląd Lekarski 1919, 1, 5; Towarzystwo lekarskie krakowskie. Posiedzenie dnia 6 listopada 1918 [w:] Przegląd Lekarski 1919, 30, 130; 1919.

Posiedzenia z d. 9 m arca [w:] Pam iętnik K liniczny Szpitala D zieciątka Jezus, 3 -4 , W arszawa 1921, 17; Tow. lekarzy p o l­

skich b. Galicji. O ddział jarosławski [w:] Polskie Czasopismo Lekarskie 1921, 5, 85.

11. Rencki R., O obrazie klinicznym grypy hiszpańskiej, Prze­

g lą d Lekarski 1918, 42, 284; Wiadomości bieżące [w:] Postęp Lekarski 1918, 1, 8; Bednarski J., Spostrzeżenia z przebiegu te­

gorocznej epidem ii tzw. grypy hiszpańskiej, Przegląd Lekarski 1919, 2, 5; Szelągowski S., Zajęcie opon mózgowordzeniowych w przebiegu grypy nagm innej oraz nerw ów obwodowych po je j przebyciu [w:] Gazeta Lekarska 1919, 35, 4 15 -4 16 ; K or­

czyński L., Z e spostrzeżeń klinicznych o grypow ym zapaleniu p łu c w czasie epidem ii gryp y w r. 1918/19 [w:] Przegląd L e ­ karski 1919, 49, 217; Trachei-laryngitis fib rin o sa (crouposa) pochodzenia prawdopodobnie niebłoniczego jako pow ikłanie influenzy [w:] Gazeta Lekarska 1919, 5, 56-57; K om ocki W., O tzw. hiszpance [w:] Gazeta Lekarska 1920, 7 -8 , 90.

12. K orybu t-D aszkiew icz B., Protargol, ja k o środek zapo­

biegawczy przeciw influenzy [w:] Gazeta Lekarska 1918, 49, 409; Landau A ., O wczesnym leczeniu grypy tzw. hiszpańskiej za pom ocą surow icy przeciw paciorkow cow ej [w:] Gazeta Lekarska 1918, 50.

13. Korsakówna J., O dławcu w przebiegu grypy [w:] Przegląd Lekarski 1920, 4, 38.

14. O strowska T., P uterm an Jakub (1857-1933) [w:] Polski słow nik biograficzny, 39, O ssolineum , 1986, 467-468.

15. Puterm an J., Epidem ia influenzy w r. 1918 [w:] Gazeta Lekarska 1919, 12, 139.

16. Ibid em , 13, 156.

17. Janiszew ski T., E p id em ia influenzy czyli tzw. choroby hiszpańskiej w Krakow ie, Przegląd Lekarski 1918, 40, 271.

18. N itsch R., W yniki bakteriologiczne badania kilkunastu zwłok osób zm arłych na influenzę hiszpańska w r. 1918 [w:]

Przegląd Lekarski 1918, 46, 305-306 .

19. Śródka A ., Uczeni polscy X I X - X X stulecia, 1, W arszawa 1994, 283-285.

20. C iech an o w sk i S., Z m ia n y anatom opatologiczne we współczesnej nagm innej grypie [w:] Przegląd Lekarski 1918, 42, 284.

21. Ibid em , 284.

22. O lbrycht J., G aw roński F., Z m ian y anatomopatologicz­

ne w grypie nagm innej na podstaw ie 205 przypadków [w:]

Gazeta Lekarska 1919, 18, 205.

23. K rokiew icz A ., Spostrzeżenia nad epidem ią gryp y hisz­

p ańskiej [w:] Przegląd Lekarski 1919, 27, 115.

24. Ibid em , 28, 121.

25. Franke M ., Bickels J., O obecnej epidem ii gryp y ze sta­

nowiska klinicznego [w:] Przegląd Lekarski 1918, 45, 301.

26. Ibidem , 46, 308.

27. A lb ert Z ., N ow icki W itold W alerian (18 7 8 -19 4 1) [w:]

Polski słow nik biograficzny, 23, O ssolineum , 1978, 34 1-34 2;

Śródka A ., Uczeni polscy X I X - X X stulecia, 3, W arszawa 1997, 271-273.

28. N ow icki W., Spostrzeżenia z zakresu anatom ii patolo­

gicznej i bakteriologii tzw. hiszpańskiej gryp y [w:] Przegląd Lekarski 1918, 47, 309.

29. Ibid em , 48, 315.

30. Fijałkowska-Strzelecka M ., G rypa hiszpańska ja k o p o w i­

kłanie płon icy [w:] Przegląd Lekarski 1919, 26, 111.

31. Brzeziński T., Szenajch W ładysław L u d w ik (1879-1964) [w:] Słow nik biograficzny polskich nauk m edycznych X X w ieku , 1, z. 4, p od red. Z. P odgórskiej-K law e, W arszawa 1996, 76 -79.

32. Szenajch W., Z epidem iologii influenzy w Warszawie [w:]

Przegląd Epidem iologiczny 1920, 1, 55; por. H ornow ski J., O zmianach anatomopatologicznych w obecnej epidem ii tzw.

„hiszpanki” [w:] Gazeta Lekarska 1920, 7 -8 , 79.

33. Wachtel H., Z rentgenologii grypy (hiszpanki) [w:] Gazeta Lekarska 1920, 7- 8, 82.

34. Filiński W., Influenza a suchoty [w:] ibidem , 88.

35. Epidem ia influenzy w wojsku polskim [w:] Gazeta L e ­ karska 1918, 34, 272.

36. Sroka S.T., Sterling-O kuniewski Stefan A dam [w:] Polski słow nik biograficzny, 43, W arszaw a-K rakó w 2 0 0 4 -2 0 0 5, 4 4 7-4 4 8.

37. Sterling-O kuniew ski S., Z epidem iologii grypy hiszpań­

skiej [w:] Lekarz Wojskowy 1921, 10, 307.

38. R zętkow ski K ., W spraw ie tzw. „g ry p y hiszpańskiej”, grasującej obecnie w Warszawie [w:] Gazeta Lekarska 1920, 7-8, 75.

39. A dam ow iczow a S., Z e statystyki influenzy 1920 roku [w:]

Przegląd Epidem iologiczny 1920/1921, 3, 328.

40. Historia nauki polskiej, 5, 19 18 -19 51, cz. 1, pod red. B. Su­

chodolskiego, W rocław -W arszaw a 1992.

41. N iebyw ała epidem ia influenzy [w:] Ilustrowany K u rier Codzienny 1918, 88, 4.

42. (b), Oborniki [w:] K u rier Poznański 1918, 218, 3.

43. In flu enza hiszpańska chorobą śm ierteln ą! (W ypadki śmierci w Krakowie) [w:] Ilustrowany K urier Codzienny 1918, 167; H iszpanka w Galicji [w:] Czas 1918, 458 (wyd. w ieczor­

ne), 2; Choroba hiszpańska i tyfus w Łańcucie [w:] N ow a Reform a 1918, 438 (wyd. poranne), 2; Zw alczanie hiszpanki

[w:] D ziennik N arodow y 1918, 232, 2.

44. Epidem ia influenzy w coraz groźniejszej postaci [w:] Ilu ­ strowany K u rier Codzienny 1918, 172, 4.

45. K rak, Listy z K rakowa, D odatek do num eru 237 K uriera Poznańskiego z 1918 r.

46. H iszpańska choroba, D odatek do num eru 253 Kuriera

Poznańskiego z 1918 r.; por. Influenza czy dżum a [w:] Czas 1918, 462 (wyd. w ieczorne), 2; Hiszpanka czy dżum a płucna [w:] D ziennik Cieszyński 1920, 15, 3; G rypa hiszpanka [w:]

Gazeta Lwowska 1918, 234, 2; H iszpanka czy dżum a? [w:]

Ilustrowany K u rier Codzienny 1918, 180, 5; „H iszpanka”, czy dżum a płucna? [w:] D ziennik N arodow y 1918, 233, 4.

47. G rypa hiszpańska [w:] Polak 1918, 117, 4; Jarocin (Hisz­

panka) [w:] K u rier Poznański 1918, 238, 3.

48. H iszpanka w K rakow ie [w:] Czas 1918, 44 (wyd. w ie­

czorne), 2; Śmiertelność hiszpanki wzrasta [w:] Ilustrowany K u rier Codzienny 1918, 194, 4; Przeciw epidem ii [w:] Głos N arodu 1918, 240 (wyd. w ieczorne), 2; Epidem ia „hiszpan­

k i” wzrasta [w:] Ilustrowany K u rier Codzienny 1918, 199, 4;

E p idem ia „h iszpanki” [w:] Czas 1918, 474 (wyd. w ieczor­

ne), 2; Śm iertelność na hiszpankę w K rakow ie [w:] Gazeta Lw owska 1918, 232, 4; Epidem ia hiszpanki w K rakow ie [w:]

N ow a Reform a 1918, 476 (wyd. poranne), 2; Fizyk miejski o chorobie hiszpańskiej [w:] N ow a Reform a 1918, 431 (wyd.

popołudniow e), 2.

49. Choroba hiszpańska [w:] Głos N arodu 1918, 239 (wyd.

poranne), 2.

50. Oczyszczenie m iasta [w:] Głos N arodu 1918, 240 (wyd.

wieczorne), 2; H iszpanka [w:] Głos Rzeszowski 1918, 40, 1.

51. Chorzy leżą obok zwłok [w:] Głos N arodu 1918, 235 (wyd.

wieczorne); Chorzy na grypę leżą obok trupów [w:] N owa Reform a 1918, 463 (wyd. popołudniow e), 2; Epidem ia hisz­

panki [w:] Czas 1918, 450 (wyd. w ieczorne), 2; Pom oc w oj­

skowości w zwalczaniu „hiszpanki” we Lw ow ie [w:] N ow a Reform a 1918, 480 (wyd. poranne), 2; D o walki z grypą hisz­

panką [w:] Gazeta Lwowska 1918, 245, 3; Epidem ia hiszpań­

ska we Lw ow ie [w:] N owa Reform a 1918, 452 (wyd. poranne), 3; O fiary „hiszpanki” we Lw ow ie [w:] N ow a Reform a 1918, 478 (wyd. poranne), 2.

52. Epidem ia influenzy szerzy się groźnie [w:] Ilustrowany K u rier Codzienny 1918, 190, 5.

53. Śm iertelność we Lw ow ie [w:] Czas 1918, 472 (wyd. w ie­

czorne), 2.

54. Grypa w szkołach poznańskich [w:] Wychowanie Fizyczne 1920, z. 3 -4 , 102.

55. Hiszpanka w kraju [w:] Czas 1918, 468 (wyd. wieczorne), 2; Chodzież (Z pow od u hiszpanki) [w:] K u rie r Poznański 1918, 240, 3.

56. Choroba hiszpańska [w:] Gazeta Lw ow ska 1918, 241, 4.

57. Sprawozdanie z działalności W ydziału Zdrowotności P u ­ blicznej za czas od 1/V II do 1 / X 1919 r. [w:] Dziennik Zarządu M iasta Łodzi 1919, 11, 12.

58. Apteki a epidem ia gorączki hiszpańskiej [w:] Głos Narodu 1918, 237 (wyd. w ieczorne), 2; „H iszpanka” a pogotowie [w:]

Głos N arodu 1918, 234 (wyd. poranne), 2; Praca pogotowia ratunkowego z pow odu hiszpanki [w:] N ow a Reform a 1918, 462 (wyd. poranne), 2; Z pogotowia ratunkowego [w:] N owa Reform a 1918, 450 (wyd. poranne), 2.

59. Epidem ia hiszpanki [w:] N ow a Reform a 1918, 472 (wyd.

poranne), 2.

60. Choroba hiszpańska [w:] Ilustrowany K u rier Codzienny 1918, 100, 3; Epidem ia „choroby hiszpańskiej” [w:] Tygodnik Rolniczy 1918, 40, 502; Influenza [w:] Gazeta Podhalańska 1918, 28, 5; „H iszpanka” [w:] Gazeta Lw owska 1918, 222, 4;

Choroba hiszpańska [w:] N o w a R eform a 1918, 437 (wyd.

popołudniow e), 2.

61. H iszpanka w p o w . sokalskim [w:] Głos N arodu 1918, 238 (wyd. poranne), 2.

62. Piątkowski F., H iszpanka [w:] Piast 1918, 41, 9.

63. Hiszpanka i czerwonka [w:] Ilustrowany K urier C odzien­

ny 1918, 183, 5.

64. Influenza hiszpańska u koni [w:] Rolnik 1918, 40, 655.

65. Hiszpanka niebezpieczniejsza od cholery [w:] Ilustrowany K u rier Codzienny 1918, 197, 2; Szczepienie ochronne hiszpań­

skiej influenzy [w:] ibidem ; N a drodze do wykrycia zarazka influenzy hiszpańskiej [w:] Ilustrow any K u rier Codzienny 1918, 192, 4; Szczepionka p rzeciw „hiszpance” [w:] N ow a R eform a 1918, 450 (wyd. poranne), 2; Leczenie hiszpanki

„Salw arsanem ” [w:] Ilustrowany K u rier Codzienny 1918, 180, 5; H iszpańska influenza uleczalna w 24 godziny [w:] Głos Rzeszowski 1918, 39, 1.

66. Szczepionka p rzeciw „hiszpance” [w:] D zien n ik C ie­

szyński 1918, 220, 4; por. Szczepionka przeciw „hiszpance”.

D oniosły w ynalazek krakowskiego lekarza [w:] Ilustrowany K u rier Codzienny 1918, 185, 4.

67. G rypa pan u je epidem icznie w całej Europie [w:] Ilustro­

w an y K u rie r C odzienny 1918, 200, 2; Z abó jcza epidem ia w W iedniu [w:] Czas 1918, 456 (wyd. wieczorne), 2; Przeciw

„hiszpance” [w:] Czas 1918, 465 (wyd. poranne), 1; Z a rz ą ­ dzenie z pow odu epidem ii „hiszpanki” [w:] Gazeta Lwowska 1918, 235, 5; H iszpanka w Niem czech [w:] N ow a Reform a 19 18, 452 (wyd. poranne), 3; W spraw ie „h iszpan k i” [w:]

N ow a Reform a 1918, 458 (wyd. poranne), 2; Epidem ia hisz­

panki w Budapeszcie [w:] N ow a Reform a 1918, 464 (wyd.

poranne), 3; H iszpanka [w:] Polak 1918, 128, 4; Rozszerzanie się grypy [w:] Polak 1918, 127, 3; Epidem ia się rozszerza [w:]

Ilustrowany K u rier Codzienny 1918, 180, 5; Tysiące w yp ad ­ ków śmierci w P adw ie [w:] Ilustrowany K u rier Codzienny 1918, 180, 5; Śm ierć kilkunastu osób na chorobę hiszpańską [w:] Gazeta Wieczorna 1918, 4276, 13; H iszpanka na kolejach w A ustrii [w:] Gazeta Łódzka 1918, 193, 4; Epidem ia „hisz­

p a n k i” [w:] Gazeta Łódzka 1918, 195, 2.

68. Epidem ia hiszpańska [w:] Dziennik Cieszyński 1918, 215, 3.

69. Z.T., H iszpanka [w:] K u rier Poznański 1918, 259, 3.

70. Przeciw „hiszpance” znakomity środek profilaktyczny [w:]

Ilustrowany K u rier Codzienny 1918, 201, 4.

71. Rozenfeld K., Walka z epidem ią grypy, je j najważniejsze zadania i środki [w:] Gazeta Lekarska 1922, 12, 122.

72. Z m arli [w:] Przegląd D iecezjalny 1918, 13, 404; Ż niw o śm ierci [w:] Gazeta Kielecka 1918, 189, 2.

73. D zierżanow ski R., Słow nik chronologiczny dziejów m e­

dycyny i farm acji, W arszawa 1983, 304.