Andrzej Pawlikowski (1928-1986)

Redaktor serii: Mentibus Memorandis. Sylwetki Naukowe Uczonych Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach

Antoni Barciak

Recenzent

Janusz Morkowski

Publikacja jest dostêpna tak¿e w wersji internetowej:

Œl¹ska Biblioteka Cyfrowa www.sbc.org.pl

Redaktor Gra¿yna Wojda³a Projektant ok³adki

Tomasz Kipka Redaktor techniczny

Ma³gorzata Pleœniar Korektor Lidia Szumiga³a

Copyright © ^{2008 by}

Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego Wszelkie prawa zastrze¿one

ISSN 0208-6336 ISBN 978-83-226-1757-1

Wydawca

Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice

www.wydawnictwo.us.edu.pl e-mail: wydawus@us.edu.pl

Wydanie I. Nak³ad: 70 + 50 egz. Ark. druk. 3,5 + 2 wkl.

Ark. wyd. 3,0. Przekazano do ³amania w kwietniu 2008 r. Podpisano do druku w sierpniu 2008 r. Papier offset. kl. III, 90 g Cena 6 z³

£amanie: Pracownia Sk³adu Komputerowego Wydawnictwa Uniwersytetu Œl¹skiego Druk i oprawa: EXPOL, P. Rybiñski, J. D¹bek,

Spó³ka Jawna ul. Brzeska 4, 87-800 W³oc³awek

Twórca fizyki teoretycznej w Katowicach

Od chwili œmierci Profesora Andrzeja Pawlikowskiego up³y- nê³o ju¿ przesz³o 20 lat. Ten wspania³y i wyj¹tkowy cz³owiek wpisa³ siê na trwa³e do historii Uniwersytetu Œl¹skiego dziêki swej bogatej i ró¿norodnej dzia³alnoœci. By³ uczonym wielkiego formatu, wychowawc¹ wielu pokoleñ katowickich fizyków, twór- c¹ katowickiej fizyki teoretycznej, a tak¿e cz³owiekiem o wyso- kiej kulturze i niezwyk³ym uroku osobistym. By³ cz³owiekiem szlachetnym, subtelnym, skromnym, m¹drym i tolerancyjnym.

Ka¿dy, kto zetkn¹³ siê z Nim chocia¿ raz, mo¿e w pe³ni to po- twierdziæ. By³ osob¹ powszechnie szanowan¹ i powa¿an¹.

Uczniowie i studenci po prostu Go uwielbiali. Profesor Pawli- kowski ma ogromne zas³ugi dla rozwoju Uniwersytetu Œl¹skie- go. Pozostawi³ po sobie bogaty dorobek naukowy i ogromny ¿al, kiedy odszed³.

Andrzej Pawlikowski nale¿y do nielicznej grupy pionierów, którzy Uniwersytet Œl¹ski organizowali od samych podstaw.

PóŸniejszy szybki rozwój Uniwersytetu, jego obecny poziom i kszta³t zawdziêczamy ludziom takim, jak On. Profesor by³ jed- nym z organizatorów Instytutu Fizyki Uniwersytetu Œl¹skiego.

Wspó³tworzy³ ten Instytut wspólnie z profesorami Adamem Strza³kowskim, Augustem Che³kowskim, Janem Hañderkiem i wieloma innymi osobami. Ludzie ci, zaczynaj¹c prawie od zera, zbudowali trwa³y fundament Instytutu. Dziêki nim Instytut Fi- zyki Uniwersytetu Œl¹skiego sta³ siê placówk¹ naukow¹ licz¹c¹

6

siê nie tylko w Polsce, lecz tak¿e na œwiecie. Profesorowi Pawli- kowskiemu zawdziêczamy te¿ zorganizowanie Biblioteki Insty- tutu Fizyki i sta³¹ troskê o szybki rozwój jej ksiêgozbioru. Po- cz¹tkowo, po przeniesieniu z Uniwersytetu Wroc³awskiego do Katowic, w pionierskich latach 1964—1967, Andrzej Pawlikow- ski pracowa³ na stanowisku adiunkta w Katedrze Fizyki J¹dro- wej Wydzia³u Matematyki, Fizyki i Chemii Uniwersytetu Jagiel- loñskiego — Studium Wydzia³u Matematyki, Fizyki i Chemii w Katowicach. By³ to w owym czasie zal¹¿ek przysz³ego Uni- wersytetu Œl¹skiego. W latach 1964—1968 by³ adiunktem w Ka- tedrze Fizyki Teoretycznej Filii Uniwersytetu Jagielloñskiego w Katowicach. W 1968 roku, w wyniku po³¹czenia Wy¿szej Szko-

³y Pedagogicznej i Filii Uniwersytetu Jagielloñskiego w Katowi- cach, powsta³ Uniwersytet Œl¹ski. Andrzej Pawlikowski zosta³ powo³any na stanowisko docenta i obj¹³ kierownictwo Zak³adu Fizyki Teoretycznej w Instytucie Fizyki Uniwersytetu Œl¹skie- go. Kieruj¹c tym Zak³adem przez kolejne 18 lat (a¿ do 1986 roku), doprowadzi³ swój Zak³ad do rozkwitu. Wypromowa³ 16 dokto- rów i sta³ siê Ojcem katowickiej fizyki teoretycznej. Wspólnie z profesorem J. £opuszañskim napisa³ znan¹ monografiê Fizy- ka statystyczna, wydan¹ przez Pañstwowe Wydawnictwo Na- ukowe w 1969 roku. Na podrêczniku tym wychowa³o siê kilka pokoleñ katowickich fizyków. Andrzej Pawlikowski habilitowa³ siê na Uniwersytecie Jagielloñskim w 1969 roku. W latach 1972—

1973 pe³ni³ funkcjê zastêpcy dyrektora do spraw dydaktyczno- -wychowawczych w Instytucie Fizyki, a nastêpnie wicedyrek- tora Instytutu. W 1976 roku otrzyma³ tytu³ profesora. W latach 1977—1978 i 1981—1985 kierowa³ Studiami Doktoranckimi na Wydziale Matematyki, Fizyki i Chemii Uniwersytetu Œl¹skiego.

W latach 1970—1973 sprawowa³ funkcjê wiceprzewodnicz¹ce- go, a nastêpnie przewodnicz¹cego Katowickiego Oddzia³u Pol- skiego Towarzystwa Fizycznego. By³ te¿ cz³onkiem Wojewódz- kiego Zespo³u Koordynacyjnego do spraw Fizyki, wiceprzewod- nicz¹cym Rady Naukowej Uniwersytetu Œl¹skiego oraz cz³on- kiem Rady Naukowej Instytutu Fizyki J¹drowej w Krakowie.

Prawdziwego Mistrza najlepiej poznaæ po Jego dziele. A dzie³o Profesora Pawlikowskiego jest ogromne. Obdarzony wielkim talentem matematycznym i ogromn¹ intuicj¹, mia³ gruntown¹,

wszechstronn¹ i g³êbok¹ wiedzê oraz bogate doœwiadczenie naukowe. Mia³ te¿ wyj¹tkowy dar dostrzegania samej istoty danego problemu. Odznacza³ siê zatem cechami prawdziwego fizyka teoretyka. Mówi³ zazwyczaj niewiele, ale to, co powie- dzia³, mia³o swoj¹ okreœlon¹ wagê. Te cechy Jego osobowoœci wycisnê³y swe piêtno na wszystkim, co robi³. Andrzej Pawlikow- ski prowadzi³ liczne wyk³ady kursowe z matematyki i fizyki teo- retycznej, przeznaczone dla studentów i doktorantów (patrz s. 9). Dziêki tym wspania³ym wyk³adom wykszta³ci³ wiele po- koleñ fizyków na Œl¹sku. Wyg³asza³ te¿ liczne referaty naukowe, prowadzi³ seminaria i dyskusje. Jego talent dydaktyczny przeja- wia³ siê w tym, ¿e to, o czym mówi³, by³o zawsze starannie prze- myœlane. Sam dobór materia³u i sposób jego przedstawienia, niezwykle jasny i przystêpny, sprawia³, ¿e wyk³ady Profesora cieszy³y siê niezmiennym zainteresowaniem s³uchaczy. Unika³ czêsto spotykanych w literaturze naukowej sformu³owañ typu

„jak ³atwo zobaczyæ”. On to wszystko na wyk³adzie pokazywa³, przelicza³ i wyjaœnia³ w taki sposób, ¿e jedno wynika³o z drugie- go. Niczego nie ukrywa³. Niczego nie pozostawia³ bez wyjaœnie- nia. Taki sposób przedstawienia przedmiotu sprawia³, ¿e z Jego wyk³adów mo¿na by³o rzeczywiœcie czegoœ siê nauczyæ. I stu- denci to doceniali. W czasie wyk³adu Profesor Pawlikowski bar- dzo rzadko korzysta³ z notatek. Pamiêæ mia³ bowiem fotogra- ficzn¹. Notatek u¿ywa³ zazwyczaj dopiero wtedy, gdy trzeba by³o przepisaæ na tablicy jakiœ bardziej skomplikowany, ale wa¿ny wzór matematyczny. Uwa¿a³, ¿e najwa¿niejsz¹ rzecz¹ jest da- nie s³uchaczowi jak najlepszych podstaw i to by³o g³ównym ce- lem Jego wyk³adów. Wyk³ad, w którym przekazuje siê s³ucha- czom wy³¹cznie nieuporz¹dkowane i nieprzemyœlane informa- cje, niewiele daje. Szkoda na to czasu. Dobry wyk³ad to taki, który daje dobre podstawy. Dobre podstawy z kolei umo¿liwia- j¹ dalsze, szybsze i efektywniejsze pog³êbianie wiedzy i tu stu- dent poradzi sobie ju¿ sam. Ten sposób podejœcia Profesora Paw- likowskiego nale¿y uznaæ za jedyny w³aœciwy, zw³aszcza w przy- padku prowadzenia wyk³adów z tak trudnych przedmiotów, jak fizyka teoretyczna. Najwa¿niejszym bowiem celem wyk³a- du jest zainteresowaæ, przyci¹gn¹æ i zachêciæ s³uchacza, a nie od- straszyæ go. Wyk³ady Profesora zawsze by³y dowodem na to, ¿e

8

o rzeczach trudnych mo¿na mówiæ w sposób niezwykle przy- stêpny i jasny. Andrzej Pawlikowski stworzy³ prawid³owy wzo- rzec, jak nale¿y prowadziæ wyk³ady. Od tego bowiem zale¿y ja- koœæ kszta³cenia. By³ zwolennikiem krótkiego, ale rzeczowego przedstawiania problemu. Jego wyk³ady stanowi³y prawdziw¹ esencjê tego, co naprawdê potrzebne, niezbêdne i wa¿ne.

Miar¹ kompetencji naukowych Andrzeja Pawlikowskiego s¹ nie tylko prace naukowe, lecz tak¿e Jego niezwyk³e osi¹gniêcia w dziedzinie kszta³cenia kadry naukowej, tak potrzebnej, zw³aszcza w pocz¹tkowym okresie dzia³alnoœci Uniwersytetu

Œl¹skiego. Profesor Pawlikowski jako cz³owiek otwarty, przy- stêpny i mi³y by³ osob¹ szczególnie szanowan¹ i lubian¹ wœród studentów i pracowników Instytutu. W po³¹czeniu z uznanymi kompetencjami naukowymi (m.in. recenzowa³ wiele prac dok- torskich i habilitacyjnych) te wszystkie Jego cechy sprawi³y, ¿e w krótkim czasie skupi³ wokó³ siebie liczne grono uczniów i stu- dentów. Trudno nawet podaæ dok³adn¹ liczbê prac magister- skich, których by³ promotorem. Jednak¿e by³a to pokaŸna licz- ba. Profesor Pawlikowski zawsze otwarty na wszelkie dyskusje naukowe, chêtnie s³u¿y³ rad¹. Nikomu nie narzuca³ swej opinii, ceni³ te¿ inne pogl¹dy. Dawa³ swym uczniom wiele swobody do dzia³ania. Prac¹ zespo³u kierowa³ w sposób delikatny, metod¹

„niewidzialnej rêki”. Mo¿na by³o z nim podyskutowaæ dos³ow- nie o wszystkim. Mia³ na to zawsze czas. Nikomu nie odmawia³.

By³ wprost idealnym szefem zespo³u. Z tego powodu nast¹pi³ bardzo szybki rozwój naukowy wielu uczniów pod Jego kierow- nictwem. W okresie 18 lat kierowania Zak³adem Fizyki Teo- retycznej ustanowi³ swoisty rekord: wypromowa³ 16 doktorów (patrz s. 10). S¹dz¹c tylko po tematach prac doktorskich, któ- rych by³ promotorem, widaæ wyraŸnie, ¿e Profesor by³ specjali- st¹ w wielu ró¿nych dziedzinach. Tematyka tych prac dotyczy³a podstaw mechaniki kwantowej, rezonansu j¹drowego, teorii magnetyzmu, w³asnoœci termodynamicznych cia³ sta³ych, fizyki statystycznej i teorii wielu cia³, teorii procesów nieodwracalnych, zjawisk relaksacyjnych i rezonansowych. Z tych dziedzin w³aœnie powsta³o wiele prac naukowych Jego uczniów zains- pirowanych pomys³ami Profesora, opublikowanych nastêpnie w licznych czasopismach o zasiêgu miêdzynarodowym. Gdyby

uwzglêdniæ oczywisty fakt, ¿e Profesor Andrzej Pawlikowski mia³ powa¿ny wk³ad w prawie wszystkie prace swego zespo³u, liczba Jego opublikowanych prac mog³a z ³atwoœci¹ przekroczyæ sto.

Profesor Pawlikowski jako cz³owiek niezwykle skromny nigdy nie dba³ o wyró¿nienia i zaszczyty. Nie mia³ te¿ zwyczaju „dopi- sywania siê” do prac swych uczniów, mimo ¿e sam by³ inspira- torem ich badañ. Natomiast autentycznie cieszy³ siê z ka¿dego, nawet najdrobniejszego ich sukcesu. Spoœród grona 16 dokto- rantów, 9 osób uzyska³o stopieñ doktora habilitowanego, 5 otrzy- ma³o tytu³ naukowy profesora, w tym 2 osoby tytu³ profesora zwyczajnego. Gdyby grono to rozszerzyæ do ogólnej liczby jego studentów, nale¿a³oby tu jeszcze dodaæ wielu doktorów i dok- torów habilitowanych oraz kilku profesorów. Taki jest bowiem plon dzia³alnoœci Profesora Pawlikowskiego.

Tematyka wyk³adów Profesora Andrzeja Pawlikowskiego obejmowa³a:

W y k ³ a d y k u r s o w e

— Algebra z geometri¹.

— Mechanika teoretyczna.

— Elektrodynamika klasyczna.

— Mechanika kwantowa I i II.

— Metody matematyczne fizyki I i II.

— Klasyczna i kwantowa teoria pola.

— Termodynamika i fizyka statystyczna.

Wy k ³ a d y m o n o g r a f i c z n e

— Teoria magnetyzmu.

— Teoria rezonansu magnetycznego.

— Kwantowa teoria uk³adów wielu cz¹stek.

— Zaawansowane metody matematyczne fizyki teoretycznej.

— Teoria procesów nieodwracalnych i równania kinetyczne.

— Teoria cia³a sta³ego.

10

Doktoranci profesora Andrzeja Pawlikowskiego i tematy ich prac

Krystyna B u g a j s k a: Geometryczna struktura niehilbertowskiej mechaniki kwantowej. Katowice 1970.

S³awomir B u g a j s k i: Aksjomaty Mackeya i niehilbertowska me- chanika kwantowa. Katowice 1970.

Micha³ M a t l a k: Zastosowanie techniki diagramowej w teorii magnetyków anizotropowych. Katowice 1973.

Krystyna B i a ³ a s - B o r g i e ³: Badanie zjawiska j¹drowego re- zonansu magnetycznego w ferromagnetykach jednorodnych metod¹ przybli¿onego nierównowagowego operatora staty- stycznego. Katowice 1974.

El¿bieta Z i p p e r: Teoria j¹drowego rezonansu magnetycznego w ferromagnetykach jednorodnych i wielodomenowych. Ka- towice 1974.

W³adys³aw B o r g i e ³: Badanie w³asnoœci dwuspinowych staty- stycznych funkcji korelacyjnych dla ferromagnetyka Heisen- berga z jednojonow¹ anizotropi¹ typu pola krystalicznego. Ka- towice 1974.

Bogumi³ We s t w a ñ s k i: Uogólnione statystyczne twierdzenie Wicka i jego zastosowanie w teorii wielu cia³. Katowice 1975.

Janusz C z a k o n: Zastosowanie metody operatorów ortogonal- nych w fizyce cia³a sta³ego ze szczególnym uwzglêdnieniem magnetyków niemetalicznych. Katowice 1975.

Karol S k r o b i œ: Zastosowanie teorii grafów do otrzymania w³a- snoœci termodynamicznych s³abych ferromagnetyków. Kato- wice 1976.

Ryszard M a ñ k a: Pewna metoda wariacyjna w teorii du¿ego po- laronu. Katowice 1979.

Barbara K o w a l c z y k: W³asnoœci termodynamiczne zwi¹zków typu U₃X₄. Katowice 1980.

Marian D r z a z g a: Równania na kierunki namagnesowania w pasmowej teorii ferromagnetyzmu. Katowice 1981.

Jerzy £ u c z k a: Kinetyczna teoria magnetycznych zjawisk re- laksacyjnych i rezonansowych w paramagnetykach. Katowi- ce 1981.

Jan A k s a m i t: Stan podstawowy, wzbudzenia elementarne i przejœcia fazowe w magnetyku z potrójnym punktem kry- tycznym. Katowice 1982.

Edward P i o t r o w s k i: Zjawiska nierównowagowe w uk³adach spinów zlokalizowanych, pozostaj¹cych w kontakcie z termo- statem fononowym. Katowice 1983.

Edward B ³ a s z c z a k: Zastosowania metody grafów do bada- nia w³asnoœci termodynamicznych uk³adów z oddzia³ywaniem bikwadratowym i trójatomowym. Katowice 1987.

12

Mistrz i jego dzie³o

Andrzej Adam Henryk Pawlikowski, u¿ywaj¹cy jednego imie- nia Andrzej, urodzi³ siê 12 marca 1928 roku w Michalewicach ko³o Rudek, w dawnym województwie lwowskim. Przed wojn¹ mieszka³ w Nik³owicach ko³o Sadowej Wiszni oraz we Lwowie.

Pochodzi³ z rodziny o tradycjach patriotycznych. Dziadek An- drzeja Pawlikowskiego bra³ czynny udzia³ jako powstaniec w powstaniu styczniowym i zosta³ zes³any na Syberiê. Ojciec, o wykszta³ceniu prawniczym i rolniczym, posiada³ niewielki ma- j¹tek ziemski, na którym gospodarowa³. Muzeum i Zbiory Osso- liñskich we Lwowie powierzy³y mu równie¿ opiekê i zarz¹dza- nie ich dobrami, z których dochód by³ przeznaczony na utrzy- manie Muzeum i Zbiorów oraz na zakup nowych nabytków dla Muzeum. Swoj¹ solidn¹ prac¹ znacznie pomno¿y³ te dochody.

Polskie ziemie wschodnie w okresie II wojny œwiatowej by³y trzy- krotnie okupowane (najpierw przez Rosjan, potem przez Niem- ców, a nastêpnie znowu przez Rosjan). Rozegra³y siê na tych terenach tragiczne wydarzenia. Po wkroczeniu Rosjan do Lwo- wa we wrzeœniu 1939 roku ojciec Andrzeja Pawlikowskiego zo- sta³ aresztowany, potem deportowany w nieznanym kierunku i wszelki œlad po nim zagin¹³. Po wkroczeniu Niemców, w celu unikniêcia dalszych represji, matka wraz z nim i jego siostr¹ postanowi³a przenieœæ siê ze Lwowa do Krakowa. W trudnych latach okupacji z braku œrodków do ¿ycia wkrótce zapanowa³ g³ód. Andrzej Pawlikowski, dziêki szczêœliwemu zbiegowi oko- licznoœci, trafi³ do Tymbarku ko³o Limanowej, gdzie znalaz³

schronienie w rodzinie pañstwa Maæków. Ta zacna rodzina przy- garnê³a go jako kilkunastoletniego ch³opca i w ten sposób ocali-

³a od widma g³odu. Pomaga³ tam w gospodarstwie, ale przede wszystkim uczy³ siê wspólnie z dzieæmi pañstwa Maæków. Po zakoñczeniu dzia³añ wojennych Andrzej Pawlikowski powróci³ na krótko do Krakowa, gdzie uczêszcza³ do gimnazjum im. Jana Sobieskiego. Wkrótce potem rodzina przenios³a siê do Wroc³a- wia. W 1948 roku Andrzej Pawlikowski zda³ we Wroc³awiu ma- turê i rozpocz¹³ studia fizyki i matematyki na Wydziale Mate- matyki, Fizyki, Chemii i Astronomii Uniwersytetu Wroc³awskie- go. By³ zdolnym i samodzielnym studentem. Mia³ szerokie zain- teresowania i daleko wykracza³ poza ramy wyk³adanego mate- ria³u. W miarê mo¿liwoœci i œrodków kupowa³ ksi¹¿ki, choæ by³o bardzo ciê¿ko. Wœród kolegów z tego okresu znany by³ jako spo- kojny, mi³y i kole¿eñski. Potrafi³ rozwi¹zywaæ najtrudniejsze zadania. Chêtnie te¿ udziela³ pomocy w nauce s³abszym kole- gom. Zawsze umia³ prosto i zarazem przystêpnie wyjaœniæ na- wet bardzo zawi³e zagadnienia. Te jego umiejêtnoœci spowodo- wa³y, ¿e jeszcze w czasie studiów zosta³ zatrudniony w Dziale Wydawnictw Polskiego Towarzystwa Matematycznego jako re- daktor techniczny. Pracowa³ tam w latach 1950—1951. W 1951 roku, jeszcze jako student, zosta³ zastêpc¹ asystenta w Instytu- cie Fizyki Uniwersytetu Wroc³awskiego. W 1952 roku uzyska³ stopieñ magistra filozofii. Pracê magistersk¹ wykona³ pod kie- runkiem prof. R.S. Ingardena. Dotyczy³a ona zachowania ma- terii pod wysokim ciœnieniem. Zaproponowano mu nastêpnie stanowisko aspiranta, a potem asystenta. W 1959 roku za pra- cê pt. Zagadnienie warunków ubocznych w metodzie zmiennych dodatkowych uzyska³ stopieñ doktora na Wydziale Matematy- ki, Fizyki i Chemii Uniwersytetu Wroc³awskiego. Praca ta, któ- rej promotorem by³ prof. R.S. Ingarden, zosta³a wysoko ocenio- na przez recenzentów. Recenzentami byli prof. J. £opuszañski z Uniwersytetu Wroc³awskiego i prof. J. Rayski z Uniwersytetu Jagielloñskiego. W latach 1960—1964 Andrzej Pawlikowski pra- cowa³ na stanowisku adiunkta w Instytucie Fizyki Uniwersyte- tu Wroc³awskiego. W tym okresie odby³ sta¿ naukowy w Zjed- noczonym Instytucie Badañ J¹drowych w Dubnej (ZSRR), gdzie pracowa³ oko³o 2 lat. W 1964 roku o¿eni³ siê z Krystyn¹ S³owik.

14

W tym¿e samym roku Andrzej Pawlikowski przeniós³ siê do nowo utworzonego Studium Matematyki i Fizyki Uniwersytetu Jagielloñskiego z siedzib¹ w Katowicach. Uczelniê tê, po utwo- rzeniu jeszcze Wydzia³u Prawa i Administracji, nazwano póŸ- niej (od 1966 roku) Fili¹ Uniwersytetu Jagielloñskiego w Kato- wicach. Z uczelni tej, po po³¹czeniu z Wy¿sz¹ Szko³¹ Pedago- giczn¹ w Katowicach, w 1968 roku powsta³ Uniwersytet Œl¹ski.

W lecie 1965 roku Andrzej Pawlikowski wyjecha³ na 2 miesi¹ce do Stanów Zjednoczonych, gdzie bra³ udzia³ w Letniej Szkole Fizyki Teoretycznej w Boulder, w stanie Kolorado. Prowadzi³ tam æwiczenia i wyk³ady z wielu dziedzin fizyki teoretycznej dla stu- dentów i doktorantów. Kierowa³ czterema pracami dyplomowy- mi w Uniwersytecie w Boulder. Pod koniec 1968 roku Minister Oœwiaty i Szkolnictwa Wy¿szego powo³a³ Andrzeja Pawlikow- skiego na stanowisko docenta etatowego. Wkrótce potem zo- sta³ on mianowany kierownikiem Zak³adu Fizyki Teoretycz- nej w Instytucie Fizyki Uniwersytetu Œl¹skiego. W 1969 roku Andrzej Pawlikowski na Uniwersytecie Jagielloñskim w Kra- kowie uzyska³ stopieñ doktora habilitowanego za pracê O wy- znaczaniu wektora namagnesowania w magnetyku anizotropo- wym (Za³¹cznik 1). Praca ta zosta³a wysoko oceniona. W latach 1966—1968 Andrzej Pawlikowski wspólnie z prof. J. £opuszañ- skim pracowali nad napisaniem nowoczesnego podrêcznika z fizyki statystycznej. Ich trud zosta³ uwieñczony sukcesem.

W 1969 roku ukaza³a siê monografia J. £ o p u s z a ñ s k i e g o, A. P a w l i k o w s k i e g o: Fizyka statystyczna. Warszawa: PWN 1969. Ten obszerny podrêcznik (Za³¹cznik 2), licz¹cy 464 strony, nie straci³ swej aktualnoœci do dzisiaj. By³ to pierwszy nowocze- sny podrêcznik w jêzyku polskim, który w przystêpny sposób omawia³ podejœcie statystyczne do teorii wielu cia³. Szczegól- nie interesuj¹co zosta³y przedstawione rozdzia³y poœwiêcone me- todzie temperaturowych funkcji Greena. Teoria ta umo¿liwia znajdywanie w³asnoœci termodynamicznych uk³adów oddzia³u- j¹cych cz¹stek, w przypadku gdy jest znany Hamiltonian uk³a- du. Podejœcie to uwa¿a siê za uniwersalne, gdy¿ umo¿liwia ba- danie rozmaitych w³asnoœci cia³ sta³ych, cieczy i gazów. Ma te¿

zastosowanie w teorii j¹dra, w fizyce plazmy, w teorii cz¹stek elementarnych, czy astrofizyce. Na omawianym podrêczniku wy-

chowa³o siê wielu fizyków w Polsce. By³ on równie¿ popularny wœród studentów i doktorantów Instytutu Fizyki Uniwersytetu

Œl¹skiego i jest popularny do dzisiaj.

W 1970 roku Andrzej Pawlikowski zosta³ wyró¿niony za pra- cê naukow¹ Indywidualn¹ Nagrod¹ Ministra III stopnia oraz kilkoma nagrodami Rektora Uniwersytetu Œl¹skiego za pra- cê naukow¹ i organizacyjn¹ w nastêpnych, kolejnych latach.

W 1971 roku zosta³ odznaczony Z³otym Krzy¿em Zas³ugi. Do 1975 roku Andrzej Pawlikowski wypromowa³ 8 doktorów.

W 1976 roku uzyska³ tytu³ naukowy profesora w uznaniu jego zas³ug w dziedzinie badañ naukowych i kszta³cenia m³odej ka- dry. Minister Nauki, Szkolnictwa Wy¿szego i Techniki powo³a³ go na stanowisko profesora w Uniwersytecie Œl¹skim (Za³¹cz- nik 3). Po 1976 roku, a¿ do chwili œmierci, wypromowa³ jeszcze 8 doktorów, czyli ³¹cznie 16 doktorów. Jest to prawdziwie impo- nuj¹ca liczba. Profesor Pawlikowski czêsto by³ powo³ywany na recenzenta w licznych przewodach doktorskich i habilitacyj- nych. Wielokrotnie bra³ te¿ udzia³ w procedurach o nadanie ty- tu³u naukowego profesora jako recenzent dorobku naukowego.

W 1977 roku otrzyma³ Krzy¿ Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.

W latach 1978—1979 profesor przebywa³ w Instytucie Fizyki Uniwersytetu Wilhelma w Münster (RFN). Prowadzi³ tam æwi- czenia i seminaria z fizyki teoretycznej dla studentów wy¿szych lat. Wielokrotnie przebywa³ te¿ we W³oszech na krótkotermi- nowych sta¿ach w International Centre for Theoretical Physics w Trieœcie.

Profesor Andrzej Pawlikowski zainicjowa³ organizacjê corocz- nych konferencji naukowych z dziedziny fizyki teoretycznej, poœwiêconych aktualnym problemom fizyki. Pierwsza taka kon- ferencja odby³a siê w 1975 roku. Konferencjom tym zawsze pa- tronowa³ i uczyni³ je konferencjami o charakterze miêdzynaro- dowym, na które przyje¿d¿a³o corocznie oko³o 80 uczestników z kraju i z zagranicy. Konferencje odbywa³y siê i odbywaj¹ siê nadal we wrzeœniu w Wiœle, Szczyrku lub Ustroniu. Obecnie ofi- cjaln¹ nazw¹ konferencji jest International Conference of The- oretical Physics. Konferencje te ciesz¹ siê du¿¹ popularnoœci¹ i zainteresowaniem zarówno w kraju, jak i za granic¹. Dziêki

tym konferencjom mieliœmy ju¿ wielokrotnie okazjê goœciæ u nas wiele znanych osobistoœci ze œwiata fizyki i wys³uchaæ ich inte- resuj¹cych wyk³adów. W tym roku (2008) odbêdzie siê ju¿ 31.

konferencja z tej serii. Trzeba tu jeszcze podkreœliæ, ¿e organi- zowanie corocznych konferencji tego typu stanowi wspania³¹ wizytówkê i doskona³¹ reklamê Uniwersytetu Œl¹skiego w ska- li miêdzynarodowej.

Lata 1980—1981, nies³ychanie wa¿ne w historii Polski, sta- nowi³y punkt zwrotny, który doprowadzi³ nasz kraj do pe³nej suwerennoœci. Profesor Pawlikowski, razem z bardzo liczn¹ gru- p¹ pracowników Instytutu Fizyki, bez wahania przyst¹pi³ do nowo tworz¹cego siê zwi¹zku NSZZ Solidarnoœæ. W dniu wpro- wadzenia stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku internowano wielu pracowników i studentów Uniwersytetu, w tym Rektora Uniwersytetu Œl¹skiego prof. dr. hab. Augusta Che³kowskiego i Prorektora ds. Nauczania prof. dr hab. Irenê Bajerow¹. W dniu 13 maja 1982 roku przed budynkiem Rektoratu Uniwersytetu

Œl¹skiego zorganizowano manifestacjê domagaj¹c¹ siê uchyle- nia stanu wojennego. W wyniku represji aresztowano liczn¹ grupê pracowników i studentów Uniwersytetu, w tym równie¿

profesora Andrzeja Pawlikowskiego. Spêdzi³ on dwa tygodnie w Oœrodku Odosobnienia w Zabrzu-Zaborzu na ul. Janika 18 w celi 11, wielokrotnie odwo³uj¹c siê od decyzji o internowaniu.

Decyzj¹ ówczesnego Rektora zosta³ zawieszony ponadto w obo- wi¹zkach nauczyciela akademickiego od maja do paŸdziernika 1982 roku (Za³¹cznik 4). Udzielono mu równie¿ upomnienia za przy³¹czenie siê w dniu 13 maja 1982 roku do grupy osób mani- festuj¹cych przed Rektoratem Uniwersytetu Œl¹skiego (Za³¹cz- nik 5). Wolnej Polski, jednak¿e, nie by³o dane mu doczekaæ.

Zmar³ 1 kwietnia 1986 roku po d³ugiej i ciê¿kiej chorobie.

W uznaniu jego ogromnych zas³ug dla Uniwersytetu Œl¹skie- go, decyzj¹ w³adz uczelni, Sala Audytoryjna III w Instytucie Fizyki Uniwersytetu Œl¹skiego w 1987 roku zosta³a przemiano- wana i od tej pory nosi jego imiê (Sala Audytoryjna im. Andrze- ja Pawlikowskiego). Wspania³e dzie³o profesora i poœwiêcenie dla dobra nas wszystkich, Uniwersytetu Œl¹skiego i Polski jest dalej kontynuowane, bo wychowa³ liczne grono kontynuatorów tego dzie³a.

Dzia³alnoœæ naukowa profesora Pawlikowskiego

Profesor Andrzej Pawlikowski zajmowa³ siê wieloma zagad- nieniami fizyki teoretycznej. W pocz¹tkowym okresie, w latach 1952—1959, napisa³ 6 prac. W pracy [1] zajmowa³ siê g³êbszym uzasadnieniem hipotezy Fiesienkowa odnoœnie do pochodze- nia planetoid. W nastêpnych publikacjach [2]—[6] zajmowa³ siê ju¿ zupe³nie inn¹ tematyk¹ badañ, dotycz¹c¹ metody zmien- nych dodatkowych. Metoda ta, wprowadzona wówczas do teo- rii elektronów w metalu, by³a bardzo aktualna i stanowi³a prze-

³om w teorii metali. Jednym z wa¿nych etapów tych prac by³o przedyskutowanie roli warunków ubocznych w omawianej teo- rii i wskazanie koniecznoœci ich modyfikacji w celu spe³nienia zasady korespondencji. Innym wa¿nym wynikiem tych prac, zawartym w jego pracy doktorskiej [6], jest pokazanie, ¿e do- wolne, bezpoœrednie oddzia³ywanie centralne dwucz¹stkowe mo¿na przedstawiæ w postaci oddzia³ywania poœredniego, z dwoma polami bozonowymi.

Po uzyskaniu doktoratu w 1959 roku Andrzej Pawlikowski ca³kowicie zmieni³ tematykê swych badañ. W latach 1962—1968 zajmowa³ siê teori¹ j¹dra atomowego. Rozpatrywa³ nadciek³y model j¹dra, w którym wykorzystywa³ metody przejête z teorii nadprzewodnictwa. G³ównym celem prac [7]—[9], [12], [14]

by³o œcis³e obliczenie poziomów energetycznych uproszczonego modelu j¹dra i porównanie ich z poziomami obliczonymi za po- moc¹ metod przybli¿onych. Warto tu podkreœliæ du¿e praktycz-

18

ne znaczenie tych badañ, gdy¿ do opisu w³asnoœci j¹der ato- mowych u¿ywa siê z koniecznoœci metod przybli¿onych, znajo- moœæ zatem stopnia ich dok³adnoœci jest wiêc bardzo istotna.

Zainteresowanie wynikami prac [8]—[9], [12], [14] by³o w œwie- cie naukowym bardzo du¿e. Model j¹drowy, zaproponowany w tych¿e pracach, zyska³ w literaturze naukowej nazwê mode- lu Pawlikowskiego—Rybarskiej. W pracach [10], [11], [13] na- stêpuje kolejna zmiana tematyki badañ. Tym razem s¹ to tema- ty zwi¹zane z kwantow¹ teori¹ wielu cia³ w zastosowaniu do magnetycznych w³asnoœci cia³ sta³ych.

W swej pracy habilitacyjnej [13] i w poprzednich pracach [10], [11] rozpatrywa³ problem wyznaczania kierunków namagneso- wania w magnetyku anizotropowym. Problem ten zosta³ rozwi¹- zany za pomoc¹ termodynamicznych funkcji Greena w przybli-

¿eniu najprostszego rozszczepienia, metod¹ pola molekularne- go oraz metod¹ równañ ruchu w przybli¿eniu przypadkowych faz. Zas³ug¹ Andrzeja Pawlikowskiego jest wprowadzenie ory- ginalnej metody wyznaczania kierunków namagnesowania z kryterium regularnoœci funkcji Greena. Jeden z interesuj¹cych wyników jego rozprawy habilitacyjnej stanowi efekt skrócenia d³ugoœci wektora namagnesowania wewn¹trz miêdzydomeno- wej œcianki Blocha, który powinien byæ znaczny dla temperatur bliskich temperatury Curie.

Jak ju¿ wczeœniej wspomniano, w latach 1966—1968 Andrzej Pawlikowski wspólnie z prof. J. £opuszañskim pracowa³ nad wydaniem monografii z fizyki statystycznej, która ukaza³a siê w 1969 roku nak³adem PWN-u. Jest to obszerna monografia [15]

licz¹ca 464 strony. Omówiono w niej termodynamikê fenome- nologiczn¹ i statystyczn¹, zarówno klasyczn¹, jak i kwantow¹.

Oko³o po³owy objêtoœci tej ksi¹¿ki stanowi¹ rozdzia³y napisane przez Andrzeja Pawlikowskiego. Zaprezentowa³ w nich termo- dynamikê statystyczn¹, poszerzon¹ o metody teorii wielu cia³, ze szczególnym uwzglêdnieniem drugiego kwantowania, meto- dê temperaturowych funkcji Greena, twierdzenie Wicka i tech- nikê diagramow¹. Poda³ liczne przyk³ady zastosowania tej teo- rii. Przedstawiona tam tematyka jest aktualna do dzisiaj i dalej rozwijana. Szkoda tylko, ¿e ta interesuj¹ca ksi¹¿ka nie docze- ka³a siê kolejnych wydañ.

W artykule [16] podano krótki i elegancki dowód twierdze- nia o rozwiniêciu na grafy zwi¹zane, zarówno dla temperaturo- wych funkcji Greena, jak i energii swobodnej. Dowód ten jest zupe³nie ogólny i nie zale¿y od postaci Hamiltonianu, opisuj¹- cego uk³ad oddzia³uj¹cych cz¹stek. W pracy [17] wprowadzono kwaziklasyczne stany spinowe, bêd¹ce analogiem stanów ko- herentnych Glaubera. Wykazano ich równowa¿noœæ ze spino- wymi stanami koherentnymi Redcliffa, skonstruowano te¿ sta- ny mieszane. W publikacji [18] zawarto dyskusjê pewnego pa- radoksu w niehamiltonowskiej mechanice statystycznej A. Kos- sakowskiego, w której nie s¹ spe³nione relacje nieoznaczonoœci Heisenberga w dowolnej chwili. Wyjaœnienie tego paradoksu polega³o na wykazaniu, ¿e operator ewolucji czasowej w tej teorii nie jest unitarny. Problem diagonalizacji Hamiltonianu w repre- zentacji operatorów fermionowych jest omówiony w pracy [19], w której przedyskutowano wielocz¹stkowy aspekt zagadnienia diagonalizacji. Bardzo wa¿ne osi¹gniêcie stanowi publikacja [20]

dotycz¹ca sformu³owania uogólnionego twierdzenia Wicka, w przypadku gdy niezaburzony Hamiltonian uk³adu da siê przedstawiæ w postaci pojedynczej sumy operatorów i mo¿e mieæ dowolnie skomplikowan¹ postaæ, której spektrum mo¿na do- k³adnie obliczyæ. Praca ta podaje metodê, jak znaleŸæ operatory, których komutator z niezaburzonym Hamiltonianem jest pro- porcjonalny do tych¿e operatorów. Na podstawie tej procedury mo¿na sformu³owaæ uogólnione twierdzenie Wicka, pozwalaj¹- ce w sposób rekurencyjny redukowaæ dowolne wartoœci œred- nie operatorów do odpowiednich wartoœci œrednich ni¿szego rzêdu. Opisana metoda umo¿liwia nastêpnie stworzenie nowej techniki obliczania wartoœci œrednich temperaturowych ró¿nych operatorów z u¿yciem techniki diagramowej, bêd¹cej uogólnie- niem diagramów Feynmana. Praca [20] ze wzglêdu na jej wa¿- noœæ jest przedstawiona w ca³oœci w Za³¹czniku 6.

W kolejnych pracach [21], [22] A. Pawlikowski z wspó³auto- rami przedstawili oryginaln¹ metodê znajdywania nierównowa- gowego operatora statystycznego wprost z równania Liouville’a, z u¿yciem rozwiniêcia na operatory ortogonalne. Metodê tê za- stosowano do wyprowadzenia równañ kinetycznych. W pracy [23] uogólniono technikê diagramow¹ Izjumowa na przypadek

20

niejednorodnych ferromagnetyków anizotropowych. U¿yto jej nastêpnie do badania w³asnoœci termodynamicznych tych uk³adów. W kolejnej pracy [24] za pomoc¹ metody pokaza- nej w [21], [22] zbadano kszta³t linii absorpcyjnej i dyspersyj- nej j¹drowego rezonansu magnetycznego w ferromagnety- kach, uzyskuj¹c dobr¹ zgodnoœæ z eksperymentem. Prace [25], [27] poœwiêcono badaniu w³asnoœci termodynamicznych trój- podsieciowych, niekolinearnych ferromagnetyków typu U₃X₄ z anizotropi¹ typu pola krystalicznego. Ze wzglêdu na wystê- powanie w tych zwi¹zkach silnej anizotropii równania na d³u- goœæ namagnesowania i jego kierunki s¹ bardzo skomplikowa- ne. Stosunkowo proste wzory otrzymuje siê jednak w pobli¿u punktu Curie. W pracy znaleziono temperaturê Curie, d³ugoœæ i kierunki namagnesowania oraz podatnoœæ w pobli¿u punktu Curie.

W artyku³ach [26, 28, 29] autorzy zajêli siê problemem fluk- tuuj¹cej wartoœciowoœci w zwi¹zkach ziem rzadkich. Wprowa- dzili pojêcie temperatury fluktuacji w tych uk³adach oraz zna- leŸli regu³y wyboru dla hybrydyzacji elektronów 4f i elektronów przewodnictwa, pos³uguj¹c siê teori¹ grup, uzyskuj¹c dobr¹ zgodnoœæ z eksperymentem.

Opinie

Profesor Jerzy Rayski z Instytutu Fizyki Uniwersytetu Jagiel- loñskiego w swej opinii (6 lutego 1965 roku) napisa³ miêdzy in- nymi:

„W swoich pracach dr Pawlikowski stosuje z powodzeniem metody kwantowej teorii pola w zagadnieniach teorii j¹dra ato- mowego i teorii cia³a sta³ego. Prace te odznaczaj¹ siê wysokim poziomem naukowym. Szczególnie zas³uguj¹ na uwagê prace, w których rozwi¹zywane jest zagadnienie znalezienia kierun- ków wektora namagnesowania w anizotropowym krysztale fer- romagnetycznym”.

Profesor Jan £opuszañski z Instytutu Fizyki Teoretycznej Uniwersytetu Wroc³awskiego oceniaj¹c dorobek naukowy An- drzeja Pawlikowskiego (30 listopada 1968 roku), przedstawi³ swoj¹ opiniê w nastêpuj¹cy sposób:

„Dr Pawlikowski przez szereg lat by³ pracownikiem Katedry Fizyki Statystycznej. Znam Go wiêc nie tylko ze studiów, jako m³odszego kolegê, ale równie¿ jako kolegê i wspó³pracownika w pracy naukowej. Pragnê podkreœliæ wysokie walory moralne, Jego uczciwoœæ, rzetelnoœæ, kole¿eñstwo, dok³adnoœæ w pracy i skromnoœæ, jak równie¿ urok osobisty.

Dr Pawlikowski posiada wszechstronne i g³êbokie wiadomo-

œci z wielu dzia³ów fizyki i uchodzi u nas, i to s³usznie, za erudy- tê, do którego zwracano siê o pomoc naukow¹ z problemami z ró¿nych dziedzin tej¿e dyscypliny. Nale¿y podkreœliæ wielo- stronnoœæ Pawlikowskiego. Jest doskona³ym znawc¹ literatury naukowej, zw³aszcza z dziedzin teorii pola i statystyki. Erudy- cja nie wp³ywa jednak hamuj¹co na rozwój Jego si³ twórczych.

Na podkreœlenie zas³uguje Jego wysoka kultura matematycz- na. Prace A. Pawlikowskiego stoj¹ na wysokim poziomie na- ukowym, odznaczaj¹ siê starannoœci¹, pomys³owoœci¹ i jasno-

œci¹ sformu³owañ. Œwiadcz¹ o œwietnym opanowaniu przedmio- tu i aparatu rachunkowego. Prace te wzbudzi³y ¿ywe zaintere- sowanie za granic¹.

Z obowi¹zków swoich wywi¹zuje siê bardzo dobrze. Wyk³a- dy, które prowadzi, s¹ przygotowane bardzo starannie i jasno.

Udziela czêsto konsultacji studentom, jak równie¿ m³odszym kolegom asystentom. W seminariach Instytutu bierze ¿ywy udzia³, wyg³aszaj¹c referaty i cykle referatów. Bierze te¿ czêsto udzia³ we wspólnych dyskusjach nad wykonywanymi w Insty- tucie pracami, przy czym odznacza siê du¿¹ doz¹ zmys³u kry- tycznego oraz trafnoœci¹ s¹dów. Du¿o czasu poœwiêca pracy administracyjnej, zw³aszcza sprawom bibliotecznym.”

Profesor Janusz Morkowski (z Instytutu Fizyki PAN, Oddzia-

³u Poznañskiego) w opinii o pracy naukowej doc. dr. hab. An- drzeja Pawlikowskiego (22 sierpnia 1974 roku) tak przedstawi³ jego osi¹gniêcia:

22

„Doc. A. Pawlikowski jest pracownikiem naukowym o du¿ym talencie naukowym, nieprzeciêtnym dorobku naukowym. Po- siada du¿e osi¹gniêcia w kszta³ceniu kadry naukowej i organi- zowaniu badañ naukowych, kieruj¹c du¿ym zespo³em rozwi¹- zuj¹cym tematy z zakresu problemu wêz³owego. Reprezentuje wa¿n¹ i rozwijaj¹c¹ siê dyscyplinê naukow¹. Prace Doc. A. Paw- likowskiego charakteryzuje aktualnoœæ tematyki, trafny wybór nowoczesnych metod matematycznych, oryginalnoœæ, œcis³oœæ wywodów i sformu³owañ. W wielu pracach problem rozpatry- wany jest ró¿nymi metodami matematycznymi, porównywane s¹ wyniki oraz dyskutowane zalety i ograniczenia poszczegól- nych ujêæ. Zwraca uwagê doskona³a orientacja Doc. Pawlikow- skiego w aktualnych osi¹gniêciach, szczególnie w zakresie no- wych metod kwantowej teorii wielu cia³ i umiejêtnoœæ zastoso- wania tych metod do rozwa¿anych problemów. Doc. Pawlikow- ski posiada ¿ywe kontakty z fizykami teoretykami za granic¹, szczególnie z Z.I.B.J. w Dubnej, w którym odbywa³ d³ugi sta¿

naukowy i do którego czêsto przyje¿d¿a na krótkie pobyty.”

Z a ł ą c z n i k 1 Okładka, strony tytułowa i redakcyjna

oraz streszczenia pracy habilitacyjnej profesora

24

26

28

Z a ł ą c z n i k 2 Okładka, strona tytułowa i spis treści monografii

Fizyka statystyczna

30

32

34 34

Z a ł ą c z n i k 3 Pismo o nadaniu tytułu profesora nadzwyczajnego nauk fizycznych

36

Z a ł ą c z n i k 4 Pismo informujące o zawieszeniu profesora

w pełnieniu obowiązków służbowych

Z a ł ą c z n i k 5 Pismo rektora informujące o wymierzeniu profesorowi

kary upomnienia

38

Z a ł ą c z n i k 6 Publikacja będąca bardzo ważnym osiągnięciem naukowym profesora

40

Epilog

Profesor Andrzej Pawlikowski kierowa³ Zak³adem Fizyki Teo- retycznej w Instytucie Fizyki Uniwersytetu Œl¹skiego przez 18 lat. W pocz¹tkowym okresie by³ jedynym samodzielnym pra- cownikiem naukowym w Zak³adzie. Przez ca³y czas towarzy- szy³a mu jednak sta³a troska o rozwój kadry naukowej Zak³a- du. Prowadzi³ prawid³ow¹ politykê kadrow¹, dziêki której Za- k³ad, kierowany przez niego, rozwin¹³ siê niezwykle szybko.

W doborze kadry opar³ siê na swych najlepszych uczniach i stu- dentach, umo¿liwiaj¹c im szybki rozwój naukowy. Stopniowo wzrasta³a liczba wypromowanych doktorów w Zak³adzie, któ- rzy nastêpnie uzyskiwali stopieñ doktora habilitowanego. Po- wiêksza³a siê wiêc liczba samodzielnych pracowników nauko- wych, o których mu chodzi³o. Rozszerza³a siê te¿ tematyka ba- dañ naukowych i tworzy³y siê w sposób spontaniczny ró¿ne gru- py badawcze, zajmuj¹ce siê podobn¹ tematyk¹. Spowodowa³o to koniecznoœæ podzia³u istniej¹cego Zak³adu zgodnie z tema- tyk¹ poszczególnych grup badawczych. W grudniu 1990 roku nast¹pi³ podzia³ Zak³adu na 3 oddzielne jednostki. Najliczniej- sza grupa osób pozosta³a w istniej¹cym ju¿ Zak³adzie Fizyki Teo- retycznej i nazwa tego Zak³adu nie uleg³a zmianie. Pozosta³e osoby przesz³y do nowo powsta³ego Zak³adu Teorii Pola i Cz¹- stek Elementarnych oraz do Zak³adu Astrofizyki i Kosmologii.

Nast¹pi³ te¿ dalszy szybki rozwój kadry naukowej tych Zak³a- dów. W chwili obecnej dzia³aj¹ 3 Zak³ady maj¹ce wspólne ko- rzenie w dawnym Zak³adzie Fizyki Teoretycznej, kierowanym przez profesora Andrzeja Pawlikowskiego. Podzia³ tego Zak³a-

du na 3 oddzielne jednostki niczego nie zmieni³ we wzajemnych przyjaznych i kole¿eñskich relacjach miêdzy pracownikami.

Obecnie kadra naukowa tych 3 Zak³adów sk³ada siê z 9 profe- sorów (w tym 3 zwyczajnych), 2 profesorów UŒ, 2 doktorów habilitowanych i 10 doktorów. £¹czna liczba doktorantów wy- nosi 29 osób. Oto sk³ad osobowy tych Zak³adów:

Zak³ad Fizyki Teoretycznej

Prof. zw. dr hab. Jerzy £uczka (kierownik Zak³adu) Prof. UŒ dr hab. W³adys³aw Borgie³

Prof. dr hab. Micha³ Matlak Prof. dr hab. Marcin Mierzejewski Prof. dr hab. Marek Szopa

Prof. dr hab. Bogumi³ Westwañski Prof. zw. dr hab. El¿bieta Zipper Dr hab. Maciej Maœka

Dr Jan Aksamit Dr Jerzy Dajka Dr Marcin Kostur Dr £ukasz Machura Dr Katarzyna Czajka

Odeszli od nas: œ.p. dr Marian Drzazga (1989), œ.p. prof. zw. dr hab. Janusz Zieliñski (2002), œ.p. dr hab. S³awomir Bugajski (2003).

Tematyka badawcza: teoria cia³a sta³ego, teoria magnetyzmu, teoria nadprzewodnictwa, teoria przejœæ fazowych, procesy sto- chastyczne, nanostruktury i ich w³asnoœci.

42

Zak³ad Teorii Pola i Cz¹stek Elementarnych

Prof. zw. dr hab. Marek Zra³ek (kierownik Zak³adu) Prof. dr hab. Karol Ko³odziej

Prof. dr hab. Henryk Czy¿

Dr hab. Janusz Gluza Dr Micha³ Czakon Dr Jacek Syska

Tematyka badawcza: modelowanie oddzia³ywañ cz¹stek ele- mentarnych przy niskich i wysokich energiach, opis procesów rozproszeniowych w ramach modelu standardowego i jego uogól- nieñ, fizyka neutrin, symulacja Monte Carlo rozpadów cz¹stek i procesów rozproszeniowych.

Zak³ad Astrofizyki i Kosmologii

Prof. UŒ dr hab. Jan S³adkowski (kierownik Zak³adu) Dr Ilona Bednarek

Dr hab. Marek Biesiada Dr Jerzy Król

D³ugoletnim kierownikiem Zak³adu Astrofizyki i Kosmo- logii by³ prof. dr hab. Ryszard Mañka-Marcisz, obecnie na eme- ryturze.

Tematyka badawcza: astrofizyka gwiazd, bia³e kar³y, gwiaz- dy neutronowe, ewolucja gwiazd, kosmologia m³odego wszech-

œwiata.

Obecny stan kadry naukowej Zak³adu Fizyki Teoretycz- nej, Zak³adu Teorii Pola i Cz¹stek Elementarnych oraz Zak³a- du Astrofizyki i Kosmologii jest bezpoœrednim i poœrednim dzie³em profesora Andrzeja Pawlikowskiego. Przyk³ad ten po-

kazuje, ile dobrego by³ w stanie uczyniæ ten jeden, jedyny cz³o- wiek.

Podziêkowania

Autor sk³ada serdeczne podziêkowania Pani Krystynie Paw- likowskiej, ¿onie Profesora, oraz Panu prof. zw. dr. hab. Wikto- rowi Zipperowi za umo¿liwienie reprodukcji zdjêæ, pochodz¹- cych zarówno ze zbiorów prywatnych, jak i z Archiwum Zak³a- du Fizyki J¹drowej.

Bibliografia podmiotowo-przedmiotowa

Wykaz obejmuje bibliografiê ujêt¹ chronologicznie. W obrê- bie bibliografii zastosowano nastêpuj¹ce skróty:

— druki zwarte, ksi¹¿ki,

— artyku³y,

— prace edytorskie,

— opracowania naukowe zwi¹zane z pracami umownymi,

— prace niepublikowane.

Bibliografia podmiotowa

1956

1 B W sprawie hipotezy Fiesienkowa o pochodzeniu planetoid.

W: „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wroc³awskiego”. Se- ria B 1. Wroc³aw: Uniwersytet Wroc³awski, s. 193.

1958

2 B ... , W. S z c z u r ó w n a: On the canonical formalism for dy- namical systems with constrains. Bull. Polon. Acad. Sci., CL III 6, s. 759.

3 B ... , W. S z c z u r ó w n a: O primenenii metoda dopolnitelnych peremennych Zubareva k statistièeskoj fizikie. W: „Dokla- dy AN SSSR”, ¹ 118, s. 61.

AB CD E

46

1959

4 B ... , W. S z c z u r ó w n a: O primenenii metoda dopolnitel- nych peremennych k statistièeskoj fizikie. W: „Doklady AN SSSR”, ¹ 124, s. 69.

5 B ... , W. S z c z u r ó w n a: The partition function and subsi- diary conditions in the Bohm—Pines and Migdal—Galit- skii Method. „Nuovo Cimento”, nr 11, s. 635.

6 B ... : Zagadnienie warunków ubocznych w metodzie zmien- nych dodatkowych. Praca doktorska. Uniwersytet Wro- c³awski, maszynopis.

1962

7 B ... : K vydeleniu samosoglosovannogo pola v sverchtekuèej modeli jadra. W: „Doklady AN SSSR”, ¹ 145, s. 555.

8 B ... , W. R y b a r s k a: O toènosti metoda Bogolubova w teo- rii èetno-èetnych niesferièeskich jader. ¯ETF, ¹ 43, s. 543.

1963

9 B M.K. Vo l k o v, ... , V. R y b a r s k a, V.G. S o l o v i e v:

O toènosti razèetov svojstv silno deformirovanych jader na osnovie sferchtekuèej modeli jadra. W: „Izvestia AN SSSR”, Seria: Fizika, ¹ 27, s. 878.

1964

10 B ... : On the magnetization direction in isotropic Heisenberg ferromagnets. Bull. Polon. Acad. Sci., no. 12, s. 275.

1965

11 B ... : Ferromagnetic Domain Structure at Non-Zero Tempe- rature. Molecular Field Approximation. „Acta Physica Po- lonica”, nr 27, s. 545.

12 B ... , W. R y b a r s k a: On the four-particle correlations in the

— superfluid nuclear model. „Acta Physica Polonica”, nr 27, s. 537.

1968

13 A ... : O wyznaczaniu wektora namagnesowania w magne- tyku anizotropowym. Report No. 627/PL. Kraków: Insty- tut Fizyki J¹drowej.

14 B P. B o s c h e n, ... , W. R y b a r s k a: Izuèenie toènosti pri- bliženych razèetov v sverchtekuèej modeli jadra. „Jader- naja Fizika”, ¹ 8, s. 721.

1969

15 A J. £ o p u s z a ñ s k i, ... : Fizyka statystyczna. Warszawa:

PWN.

1970

16 B M. M a t l a k, ... : A simple proof of the linked cluster expan- sion theorem in the many-body problem. „Acta Physica Po- lonica”, nr A 37, s. 847.

1971

17 E ... : Kwaziklasyczne stany spinowe. Katowice: Uniwersy- tet Œl¹ski, maszynopis.

1972

18 A R.S. I n g a r d e n, ... : On the Heisenberg picture in the non- -hamiltonian quantum statistical mechanics. Preprint No.

204. Toruñ: Instytut Fizyki Uniwersytetu im. Miko³aja Ko- pernika w Toruniu.

19 B A.L. K u z e m s k y, ... : Note on the diagonalization of a quadratic linear form defined on the set of second quanti- zation fermion operators. „Reports on Mathematics-Phy- sics”, no. 3, s. 201.

1973

20 B B. We s t w a ñ s k i, ... : On the general statistical Wick the- orem. Phys. Lett., vol. A 43, s. 201.

48

1974

21 B K. B i a ³ a s - B o r g i e ³, ... , E. Z i p p e r: Nonequilibrium statistical operator and generalized kinetic equations. Phys.

Lett., vol. A 49, s. 225.

22 B K. B i a ³ a s - B o r g i e ³, ... , E. Z i p p e r: Projection opera- tors and kinetic equations. Proceedings of the Conference.

„On statistical physics”. Leipzig: Physikalische Gesellschaft der DDR.

1975

23 B M. M a t l a k, ... : Application of the diagram technique to exchange type anisotropic ferromagnets with arbitrary spin.

„Acta Physica Polonica”, no. A 47, s. 17.

1976

24 B K. B i a ³ a s - B o r g i e ³, ... , E. Z i p p e r: The theory of nuclear magnetic resonance in ferromagnets. „Physica”, nr B 82, s. 271.

25 B K. Wa l a s e k, J. P r z y s t a w a, ... : Phase transitions in a three-axial ferromagnet with single ion anisotropy: Ap- plication to U₃P₄. „Journal of Physics”, no. C 9, s. 1277.

1979

26 B M. D r z a z g a, ... , E. Zi p p e r : On the concept of fluctu- ation temperature in mixed valence (MV) systems. „Journal of Magnetism and Magnetic Materials”, no. 47/48, s. 380.

1979

27 B ... , B. K o w a l c z y k, H. K a s p r z y k: On the thermody- namical properties of a three-axial ferromagnet such as U₃X₄.

„Journal of Physics”, no. C 12, s. 2373.

1987

28 B M. D r z a z g a, ... , M. S z o p a, E. Z i p p e r: Group theore- tical selection rules for f-c hybridization. „Journal of Ma- gnetism and Magnetic Materials”, no. 63/64, s. 227.

29 B M. D r z a z g a, ... , E. Z i p p e r: Structure and properties of the electronic states in the spin-less intermediate valence model. „Acta Physica Polonica”, nr A 72, s. 765.

Bibliografia przedmiotowa

1986

30 A K. B i a ³ a s - B o r g i e ³, M. M a t l a k: Andrzej Pawlikow- ski. „Postêpy Fizyki”, nr 6, s. 591.

31 B W. N a w r o c k a, K. B i a ³ a s - B o r g i e ³, M. Z r a ³ e k: Ko- lega, przyjaciel, mistrz. „Tygodnik Powszechny”, nr 32.

2004

32 A A. To p o l: Kazimierz Popio³ek i jego czasy. Katowice: Wy- dawnictwo „Œl¹sk”.

2005

33 A Œl¹scy uczeni. Czêœæ druga. Katowice: Biblioteka Œl¹ska w Katowicach, s. 25.

Micha³ Matlak

Andrzej Pawlikowski (1928—1986)

S u m m a r y

Professor Andrzej Pawlikowski was an outstanding specialist in many areas of the theoretical physics, such as quantum theory of many particles, statistical physics, quantum mechanics and quantum field theory, theory of the atomic nucleus, theory of condensed matter, theory of irreversible pro- cesses, theory of relaxational and resonance phenomena. He is a co-author of a large academic textbook: Statistical Physics published by PWN in1986.

In the beginning, he was connected with the University of Wroc³aw where he studied physics and mathematics and obtained a PhD degree. He got connected with Katowice in 1964 when he received the post of an assistant professor in the former School of Mathematics, Physics, and Chemistry at the Jagiellonian University in Katowice (later on the branch of the Jagiel- lonian University in Katowice). In 1969 he obtained a post-doctoral degree at the Jagiellonian University in Kraków and, subsequently, became a head of the Department of Theoretical Physics of the University of Silesia. He was nominated a professor in 1979. He directed the PhD studies at the Department of Mathematics, Physics and Chemistry at the University of Silesia. He also fulfilled important roles in the Institute of Physics at the University of Silesia.

He was an excellent lecturer and educator of many generations of phy- sicists in Silesia. He promoted 16 PhD candidates between 1970 and 1986.

What proves his academic competence is the fact that the subject of docto- ral theses written under his supervision concerned the basis of quantum mechanics, theory of magnetism, nuclear resonance, thermodynamical properties of solids, statistical physics and theory of many particles, theory of irreversible processes, theory of relaxational and resonance processes.

Out of 16 PhDs he promoted, 9 obtained the post-doctoral degree, 5 the title of professor and 2 the title of full professor. Due to this fairly large academic activity, beginning from scratch, professor Pawlikowski became a father of the Theoretical Physics in Katowice. He co-created the Institute of Physics at the University of Silesia from the very beginning of its existence, and, thus, he is one of the pioneers of the University of Silesia.

As a recognition of his large achievements for the University of Silesia and training of the new academic stuff, the authorities decided to rename the lecturer room III in the Institute of Physics after his death, and in 1987 call it after his name: i.e. Sala Audytoryjna im. Andrzeja Pawlikow- skiego.

Micha³ Matlak

Andrzej Pawlikowski (1928—1986) Z u s a m m e n f a s s u n g

Professor Andrzej Pawlikowski war ein hervorragender Spezialist für solche Gebiete der theoretischen Physik, wie: Quantenmehrteilchen- theorie, statistische Physik, Quantenmechanik, Quantenfeldtheorie, Atom- kerntheorie, Theorie der kondensierten Phase, Theorie der irreversiblen Vorgänge, Relaxationstheorie, Resonanztheorie. Er ist Koautor des aus- führlichen Lehrbuches, Die Statistische Physik, PWN, 1968. Er studierte Physik und Mathematik an der Universität in Wroc³aw, wo er auch den Doktortitel erworben hatte. Seit 1964 war Pawlikowski mit Oberschlesien verbunden, als er an der Jagiellonischen Universität ein wissenschaftlicher Mitarbeiter des ehemaligen Lehrstuhls für Mathematik, Physik und Chemie zu Katowice (der späteren Filiale der Jagiellonischen Universität in Kato- wice) geworden ist. 1969 habilitierte er sich an der Krakauer Universität und wurde Leiter des Lehrstuhls für theoretische Physik an der Schlesischen Universität. Die Professorwürde erwarb er im Jahre 1976. Er war lang- jähriger Leiter des Doktorandenstudiums an der Fakultät für Mathematik, Physik u. Chemie der Schlesischen Universität. Er bekleidete auch viele verantwortungsvolle Stellungen im Physikinstitut.

Andrzej Pawlikowski war ein hervorragender Hochschullehrer, der viele Generationen der schlesischen Physiker ausgebildet hatte. In den Jahren 1970—1986 hat er 16 Doktoren promoviert, die unter seiner Leitung die Dissertationen im Bereich der Quantenmechanikgrundlagen, der Magne- tismustheorie, der Kernresonanz, thermodynamischer Eigenschaften von Festkörpern, der statistischen Physik, der Mehrteilchentheorie, der Theorie von irreversiblen Vorgängen, der Relaxationstheorie und der Resonanz- theorie geschaffen haben. Neun von den promovierten Wissenschaftlern haben dann noch den Titel des habilitierten Doktors erworben, fünf Perso- nen sind zum Professor (zwei von ihnen zum ordentlichen Professor) er- nannt worden. Dank seiner wissenschaftlichen Tätigkeit gilt Professor Paw- likowski für den Urheber der theoretischen Physik in Katowice. Er hatte an der Erschaffung vom Physikinstitut der Schlesischen Universität teil, so dass er zu Wegbereitern der Universität gehört.

In Anerkennung der großen Verdienste des Professors wurde der III.

Hörsaal im Physikinstitut der Schlesischen Universität nach seinem Tode umbenannt und heißt seit 1987: Andrzej Pawlikowski — Hörsaal.

Twórca fizyki teoretycznej w Katowicach . . . . Mistrz i jego dzie³o . . . . Dzia³alnoœæ naukowa profesora Pawlikowskiego . . . . Za³¹czniki . . . . Epilog . . . . Bibliografia podmiotowo-przedmiotowa . . . . Summary . . . . Zusammenfassung . . . .

Spis treœci

5 12 17 23 40 45 51 53