Powszechny Spis Rolny 2010 - Zróżnicowanie przestrzenne rolnictwa

(1)

(2)

Opracowanie analityczne o charakterze naukowo-badawczym pod kierunkiem

prof. dr hab. Benicjusza Głębockiego

Zespół autorski:

prof. dr hab. Benicjusz Głębocki UAM

dr Ewa Kacprzak UAM

dr Urszula Kaczmarek UAM

dr Eliza Kalbarczyk prof. UAM

dr Mieczysław Kluba UMK

dr hab. Anna Kołodziejczak prof. UAM

dr Tomasz Kossowski UAM

mgr Robert Perdał UAM

dr hab. Roman Rudnicki prof. UMK

Recenzenci:

prof. dr hab. Bronisław Górz – Instytut Geografii Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie prof. zw. dr hab. Jan Falkowski – Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Joanna Raczkowska

Projekt okadki

ISBN: 978-83-7027-5

Publikacja dostpna na http://www.stat.gov.pl

Lidia Motrenko-Makuch

56-3

ZAK£AD WYDAWNICTW STATYSTYCZNYCH, 00-925 WARSZAWA, AL. NIEPODLEG£0ŒCI 208 Informacje w sprawach sprzeda¿y publikacji – tel.: (0 22) 608 32 10, 608 38 10

Redakcja techniczna

(3)

PRZEDMOWA

Niniejsza publikacja zatytułowana „Zróżnicowanie przestrzenne rolnictwa” zawiera wyniki prac analitycznych o charakterze naukowo-badawczym, wykonanych przez zespół pracowników naukowych Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, pod kierunkiem prof. dr hab. Benicjusza Głębockiego.

Opracowanie poświęcone jest analizie zmian w rolnictwie polskim w ujęciu przestrzennym w latach 2002 – 2010, dokonanej przede wszystkim na podstawie wyników Powszechnych Spisów Rolnych 2002 i 2010 (PSR 2002, PSR 2010), ale także przy wykorzystaniu materiałów z Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii.

Prezentowana publikacja mająca charakter atlasu rolniczej przestrzeni produkcyjnej, została wysoko oceniona przez recenzentów prof. dr hab. Bronisława Górza oraz prof. zw. dr hab. Jana Falkowskiego. Obaj recenzenci podkreślili ogromną wartość merytoryczną i poznawczą opracowania. Podkreślili, iż opracowanie pokazuje istotne zmiany (nie tylko w przestrzeni rolniczej kraju, ale także w strukturze samego rolnictwa), które zaistniały w bardzo dynamicznym okresie rozwoju Polski, w kolejnej fazie jej zmian systemowych, związanych przede wszystkim z przystąpieniem do Unii Europejskiej. Praca nie tylko pokazuje w sposób bardzo precyzyjny zmiany przestrzenne w poszczególnych sferach rolnictwa, lecz analizuje także ich różne uwarunkowania – środowiskowe, historyczne, związane z tradycją oraz z polityką rolną państwa i wsparciem finansowym ze środków unijnych.

Interpretacja poszczególnych zagadnień uwzględnia zasadniczo trzy poziomy: dwa odzwierciedlają zróżnicowanie problematyki na poziomie jednostek administracyjnych – gmin i województw (wyjątkowo powiatów), natomiast trzecie odniesienie dotyczy – w niektórych opracowaniach – jednostek fizyczno-geograficznych.

Wyrażam przekonanie, że niniejsze opracowanie przedstawiające regionalne zróżnicowanie polskiego rolnictwa ze względu na jego wartość merytoryczną wzbogaconą licznymi mapami zainteresuje szerokie grono odbiorców reprezentujących różne środowiska zajmujące się rolnictwem, w tym administrację państwową, samorządy, organizacje rolnicze, środowisko naukowe, studentów i samych rolników.

Janusz Witkowski

Prezes GUS

(4)

(5)

5 SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA ... 3

Wstęp ... 8

1. Zmiany w strukturze agrarnej polskiego rolnictwa w latach 2002-2012 ... 14

1.1. Wprowadzenie ... 14

1.2. Gospodarstwa indywidualne ... 19

1.3. Własność rolna spółek prawa handlowego ... 25

1.4. Własność spółdzielcza ... 31

1.5. Własność Rolna Skarbu Państwa ... 35

1.6. Własność kościołów i związków wyznaniowych ... 40

1.7. Wspólnoty gruntowe ... 45

1.8. Własność rolna osób fizycznych nie wchodząca w skład gospodarstw rolnych ... 48

1.9. Struktura obszarowa i organizacja przestrzenna gospodarstw w latach 2002-2010 ... 52

1.9.1 Struktura obszarowa gospodarstw ... 52

1.9.2. Szachownica gruntów ... 58

1.10. Uwagi końcowe ... 68

2. Pracujący w rolnictwie polskim w 2010 r. ... 72

2.2. Podstawowe pojęcia i metodyka spisu ... 72

2.3. Dynamika liczby pracujących w rolnictwie. ... 75

2.4. Wielkość nakładów pracy. ... 76

2.5. Kategorie pracujących w rolnictwie ... 84

2.6. Struktura płci i wieku kierujących gospodarstwem rolnym ... 88

2.7. Wykształcenie kierujących gospodarstwem rolnym ... 94

2.8. Przekazywanie gospodarstw ... 106

3. Mechanizacja i nawożenie ... 114

3.2. Mechanizacja rolnictwa ... 116

3.3. Nawożenie mineralne, organiczne i wapniowe ... 142

4. Rolnicze użytkowanie ziemi ... 152

4.2. Użytki rolne i ich struktura ... 153

4.3. Użytki rolne i ich rozmieszczenie ... 157

4.3.1. Grunty orne... 160

4.3.2. Sady ... 165

4.3.3. Trwałe użytki zielone ... 168

4.4. Ugory ... 172

5. Analiza zasobów gruntów w dobrej kulturze rolnej ... 178

5.2. Powierzchnia użytków rolnych w dobrej kulturze ... 179

5.3. Nawadnianie ... 192

6. Zmiany w strukturze przestrzennej upraw polowych ... 200

6.2. Uprawy zbożowe ... 200

6.3. Strączkowe rośliny jadalne na ziarno ... 214

(6)

6

6.5. Uprawy przemysłowe ... 220

6.6. Ziemniaki... 225

6.7. Rośliny pastewne okopowe ... 227

6.8. Warzywa gruntowe ... 229

6.9. Kwiaty gruntowe ... 248

7. Uprawy pod osłonami ... 254

7.2. Uprawa warzyw pod osłonami ... 257

7.3. Uprawa kwiatów i roślin ozdobnych pod osłonami ... 269

8. Zmiany struktury przestrzennej upraw sadowniczych w latach 2002-2010 ... 273

8.1. Wstęp ... 273

8.2. Zmiany rozmieszczenia upraw sadowniczych ... 274

8.3. Struktura wielkościowa sadów ... 288

8.4. Struktura własnościowa sadów ... 292

8.5. Struktura gatunkowa upraw sadowniczych ... 296

8.5.1. Drzewa owocowe ... 298

8.5.2. Uprawy jagodowe ... 309

9. Produkcja zwierzęca – rozwój i zmiany przestrzenne w latach 2002-2010 ... 321

9.2. Bydło ... 328

9.2.1. Rozwój pogłowia ... 328

9.2.2. Natężenie chowu bydła ... 334

9.2.3. Skala chowu bydła ... 342

9.2.4 Kierunki użytkowania bydła ... 350

9.2.5. Wyposażenie w dojarki i schładzarki ... 355

9.3. Trzoda chlewna ... 361

9.3.1. Rozwój pogłowia trzody chlewnej ... 362

9.3.2. Natężenie chowu i jego przestrzenny rozkład ... 364

9.3.3. Skala chowu ... 367

9.4. Drób ... 371

9.4.1. Rozwój pogłowia drobiu ... 372

9.4.2. Drób kurzy ... 374

9.4.3. Pozostałe gatunki drobiu ... 385

9.5. Owce ... 395

9.6. Kozy ... 399

9.7. Konie ... 402

9.8. Pszczelarstwo. ... 409

10.Analiza zmian dochodów gospodarstw rolnych oraz stopnia ich powiązania z rynkiem rolnym w latach 2002-2010. ... 419

10.2. Dochody gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa indywidualnego ... 421

10.3. Stopień powiązania gospodarstw indywidualnych z rynkiem ... 432

10.4. Podsumowanie ... 440

11. Analiza absorpcji środków WPR i ich wpływu na zmiany strukturalne w rolnictwie polskim ... 443

11.2. Poziom i struktura wsparcia finansowego UE gospodarstw rolnych w Polsce ... 443

11.3. Poziom i zróżnicowanie przestrzenne ogółu środków WPR pozyskanych przez gospodarstwa rolne z uwzględnieniem wybranych wyników PSR 2010 ... 450

(7)

7

11.4. Oddziaływanie środków WPR na wybrane elementy struktury przestrzennej rolnictwa w świetle

wyników PSR 2010 ... 454

11.5. Wpływ środków WPR na środowisko przyrodnicze ... 455

11.6. Wpływ środków UE na cechy agrarno-demograficzne rolnictwa ... 458

11.7. Wpływ środków UE na cechy techniczne rolnictwa ... 460

11.8. Wpływ środków UE na cechy dochodowo-ekonomiczne rolnictwa ... 462

12. Wykorzystanie metod ekonometrii przestrzennej do analizy procesów koncentracji w rolnictwie polskim ... 466

12.1.Wstęp ... 466

12.2. Metody koncentracji – podstawy teoretyczne ... 467

12.2.1. Metoda autokorelacji przestrzennej ... 467

12.2.2. Współczynnik koncentracji Loreza ... 470

12.2.3. Klasyczna i przestrzenna metoda przesunięć udziałów ... 472

12.3. Procesy koncentracji w rolnictwie polskim a metody ekonometrii przestrzennej ... 473

12.4.Podsumowanie ... 486

(8)

8

Wstęp

Zróżnicowanie przestrzenne rolnictwa jest kolejnym tomem analiz wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2010 r. (PSR 2010). Celem zespołu autorskiego było przedstawienie zróżnicowania przestrzennego polskiego rolnictwa nie tylko w świetle wyników PSR 2010, ale także gdy było to możliwe starano się uchwycić zmiany, jakie dokonały się w stosunku do PSR 2002. Jest to o tyle ważne, gdyż większość tych zmian jest związana z akcesją Polski do Unii Europejskiej. Wsparcie finansowe Unii Europejskiej na różne działania pozwoliło na szybką modernizację nie tylko samego rolnictwa, ale także obszarów wiejskich. Polska spośród wszystkich krajów, które w 2004 r. przystąpiły do Unii Europejskiej jest największym w tym zakresie beneficjentem. Przyznane Polsce środki w ogólnej swej masie zostały dobrze wykorzystane, czego wyrazem są zmiany w rolnictwie i na obszarach wiejskich w latach 2002–2010. Dynamika tych zmian jest zróżnicowana regionalnie. W dużym stopniu wynika to z uwarunkowań historycznych – zwłaszcza struktury agrarnej oraz uwarunkowań przyrodniczych.

Integracja z krajami Unii Europejskiej ułatwiła, ale i rozszerzyła dostęp do nowych rynków polskim produktom żywnościowym. Pomimo wysokiej konkurencji Polska dobrze sobie radzi na rynkach unijnych. Potwierdzają to wyniki obrotów handlowych z krajami unijnymi w zakresie produktów rolniczych i przemysłu spożywczego. Dotyczy to poziomu krajowego, gdyż w ujęciu przestrzennym, a zwłaszcza w poszczególnych grupach obszarowych gospodarstw sytuacja jest zróżnicowana. Najlepiej radzą sobie w tym zakresie gospodarstwa towarowe, natomiast małe gospodarstwa produkujące wyłącznie lub głównie na swoje potrzeby, zadawalają się dopłatami bezpośrednimi wynikającymi z posiadania gruntów rolnych. Dla tych gospodarstw dopłaty te są dodatkowym źródłem dochodów, przeznaczonych głównie na cele konsumpcyjne. Na terenach o dominacji gospodarstw małych obserwuje się zmiany, które nie służą rozwojowi rolnictwa. W szczególności odnosi się to do stałego procesu dzielenia gospodarstw na cele komercyjne, jak i rosnącej powierzchni ugorów. Zjawiska te szczególnie wyraźnie zaznaczają się nie tylko w województwach karpackich, ale także w strefach podmiejskich zwłaszcza dużych miast i na terenach o wysokich walorach przyrodniczych.

Wspomniana analiza porównawcza nie zawsze były możliwa. Wynikało to głównie z braku porównywalnych danych dla obu momentów czasowych, co wynikało z niestabilności zakresu badanych zjawisk lub odmiennego ich ujęcia. W PSR 2010 badaniami objęto nowe zjawiska,

(9)

9

które w poprzednim spisie nie były uwzględnione. Tym niemniej wszędzie tam, gdzie było to możliwe analiza porównawcza w ujęciu przestrzennym została przeprowadzona. W szczególności dotyczy to zmian w przestrzennym rozmieszczeniu upraw polowych, pogłowia zwierząt gospodarskich, niektórych zagadnień dotyczących pracujących w rolnictwie, mechanizacji prac polowych, stopnia towarowości oraz dochodów gospodarstw rolnych.

Analizę przestrzenną przeprowadzono w ujęciu miast i gmin wiejskich, natomiast w wypadku, gdy w okresie międzyspisowym powstały nowe jednostki miejskie, to ich dane dla 2010 r. zagregowano z gminami wiejskimi, z których zostały wydzielone. Takich sytuacji było 26. Podobną agregację danych przeprowadzono w odniesieniu do dwóch gmin wiejskich. W woj. podkarpackim gminę wiejską Dukla z dniem 1 stycznia 2010 r. podzielono na dwie wiejskie jednostki terytorialne Duklę i Jaśliska.

Istotne znaczenie dla wszelkich analiz dotyczących przestrzennego zróżnicowania rolnictwa i zachodzących w tym zakresie zmian mają stosunki własnościowe, niestety w powszechnych spisach rolnych badano je w sposób uproszczony. Z tego względu dla przedstawienia stosunków własnościowych wykorzystano dane zawarte w wykazie gruntów uzyskanych z Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii (GUGiK) dla 2002 i 2010 r. W analizie tej ze względu na charakter opracowania uwzględniono tylko powierzchnię gruntów rolnych, obejmujących poza gruntami ornymi, sadami, łąkami i pastwiskami także grunty rolne zabudowane, stawy i rowy melioracyjne.

Opracowanie składa się z jedenastu rozdziałów, których autorzy przeprowadzili analizę głównych komponentów polskiego rolnictwa.

Wprowadzeniem do analizy wyników PSR 2010 jest rozdział pierwszy poświęcony strukturze agrarnej, w którym omówiono stosunki własnościowe, scharakteryzowano średnią wielkość gospodarstw, ich strukturę według grup obszarowych oraz organizację przestrzenną.

W analizie stosunków własnościowych uwzględniono tylko te formy, które prowadzą w różnej skali działalność rolniczą, jednak ze względu na skalę zjawiska zwrócono także uwagę na zasoby gruntów rolnych będące własnością osób fizycznych nie stanowiących gospodarstw rolnych. Ta forma własności pod względem posiadanych zasobów gruntów rolnych ustępuje tylko gospodarstwom osób fizycznych.

Po zmianach ustrojowych i związanej z nimi prywatyzacji gruntów rolnych ważnym problemem dla polskiego rolnictwa stała się przestrzenna organizacja gospodarstw, wyrażająca

(10)

10

się liczbą oddzielnie położonych działek. Ta współczesna szachownica gruntów szczególnie dotkliwa jest w przypadku gospodarstw dużych, w których nie tylko pogarsza organizację prac polowych, ale przede wszystkim zwiększa koszty produkcji.

W rozdziale drugim przeprowadzono analizę dotyczącą osób pracujących w rolnictwie. Określenie liczby pracujących w rolnictwie jest niezwykle trudne, stąd analizę na poziomie podstawowych jednostek terytorialnych przeprowadzono w oparciu o liczbę osób zaangażowanych w ciągu roku w pracach związanych z prowadzeniem gospodarstw rolnych oraz w umownych rocznych jednostkach pracy (Annual Work Unit – AWU). Została też przeprowadzona analiza zróżnicowania przestrzennego różnych kategorii pracujących w gospodarstwie (kierujących gospodarstwem) z uwzględnieniem wieku, płci i wykształcenia. Ponadto w oparciu o wyniki PSR 2010 przeprowadzono analizę prognozowanych sposobów przekazywania gospodarstw następcom.

Trzeci rozdział poświęcony jest sposobom gospodarowania odnoszącym się do mechanizacji prac polowych i nawożenia gruntów. Przeprowadzono w nim analizę zróżnicowania przestrzennego zmian w wyposażeniu gospodarstw w podstawowe maszyny przeznaczone do prac polowych w latach 2002-2010. Przedstawiono też stopień nasycenia rolnictwa podstawowymi maszynami w ujęciu przestrzennym. W oparciu o wyniki PSR 2010 przeprowadzono analizę przestrzenną poziomu zużycia nawozów mineralnych i naturalnych.

Rozdział czwarty przedstawia analizę przestrzennego rozkładu tradycyjnych komponentów użytków rolnych tj. gruntów ornych, sadów, łąk trwałych i pastwisk. Podobnie jak przy omawianiu stosunków własnościowych oparto się na danych GUGiK, aby pokazać jakim potencjałem użytków rolnych dysponuje Polska. Ponadto sporo uwagi poświęcono specyficznej formie użytków rolnych, jaką są ugory.

Swego rodzaju nowością jest analiza zasobów gruntów w dobrej kulturze rolnej (rozdz. 5). Pojęcie „dobrej kultury rolnej” zgodnie z dyrektywami Unii Europejskiej wprowadzono w 2004 r. Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. W rozporządzeniu tym określono minimalne wymagania utrzymywania gruntów rolnych w dobrej kulturze rolnej przy zachowaniu wymogów ochrony środowiska. Kryteria te są bardzo łagodne, gdyż w świetle wyników PSR 2010 okazało się, że w Polsce aż 94,2% gruntów rolnych jest w dobrej kulturze, a ich zróżnicowanie przestrzenne jest niewielkie. W rozdziale tym świadomie umieszczono analizę poświęconą sztucznemu nawadnianiu, choć jest ono jednym z elementów tzw. sposobów

(11)

11

gospodarowania. Uzasadnieniem takiego umieszczenia tego zagadnienia jest fakt, że sztuczne nawadnianie jest ważnym czynnikiem wpływającym na dobrą kulturę gruntów.

Rozdział szósty składa się dwóch części. W pierwszej przeprowadzono analizę przestrzennego rozmieszczenia poszczególnych upraw polowych i zmian w tym zakresie w latach 2002-2010. Zmiany te często są zaskakujące, czego przykładem mogą być m.in. ziemniaki, rzepak i pszenżyto. W rozdziale tym zwrócono też uwagę na zmiany znaczenia poszczególnych roślin polowych w strukturze zasiewów.

Druga część tego rozdziału dotyczy analizy przestrzennej poszczególnych gatunków warzyw gruntowych. Niestety brak danych uniemożliwił przeprowadzenie pełnej analizy porównawczej z 2002 r. (wg poszczególnych gatunków).

Rozdział siódmy poświęcony jest analizie najbardziej intensywnej gałęzi produkcji ogrodniczej, jaką jest uprawa roślin pod osłonami. Polska w porównaniu z innymi krajami Unii Europejskiej dysponuje mniej korzystnymi warunkami klimatycznymi do prowadzenia tego typu produkcji. Z tego względu produkcja ta na rynkach zagranicznych nie jest konkurencyjna, gdyż wymaga wysokich nakładów kapitałowych. Analiza przestrzenna dotyczy najważniejszych upraw po osłonami, jakimi są: pomidory, ogórki, papryka i rośliny ozdobne.

W rozdziale ósmym przeprowadzono analizę przestrzenną sadownictwa odnoszącą się do poszczególnych gatunków drzew owocowych i krzewów jagodowych. Polska w produkcji niektórych owoców jest potentatem nie tylko na skalę europejską. Dotyczy to w szczególności jabłek, porzeczek, malin, agrestu i borówki amerykańskiej. W przeprowadzonej analizie zwrócono uwagę nie tylko na pozytywne zmiany w polskim sadownictwie spowodowane dopłatami unijnymi, ale także na nieuzasadnione w warunkach polskich ich wykorzystanie, czego przykładem może być pozorowana uprawa orzecha włoskiego, która spowodowała okresowy wzrost ogólnej powierzchni sadów.

W obszernym rozdziale dziewiątym przeprowadzono analizę dotyczącą produkcji zwierzęcej. Objęto nią gatunki zwierząt gospodarskich hodowanych w Polsce, a zakres szczegółowości zależał od ich znaczenia w rolnictwie kraju. Tradycyjnie największą rolę odgrywa bydło i trzoda chlewna, ale od lat systematycznie rośnie znaczenie drobiu. W wypadku tych zwierząt analiza dotyczyła nie tylko natężenia obsady na jednostkę powierzchni i przesunięć przestrzennych tych zjawisk w latach 2002-2010, ale także skali chowu. Zwrócono uwagę na zróżnicowaną dynamikę rozwoju pogłowia zwierząt w poszczególnych grupach obszarowych gospodarstw oraz na

(12)

12

postępującą ich koncentrację w jednostkach największych. Również w ujęciu przestrzennym obserwuje się postępujące zjawisko koncentracji, co wskazuje na kształtowanie się regionalnych specjalizacji. W analizowanym okresie nadal malało znaczenie pozostałych gatunków zwierząt – owiec, kóz i koni. Warto natomiast odnotować, po wieloletnim głębokim regresie pszczelarstwa, zaznaczającą się powolną odbudowę gospodarki pasiecznej.

W rozdziale dziesiątym dokonano oceny sytuacji dochodowej gospodarstw rolnych i określono stopień ich powiązania z rynkiem. Duży wpływ na wielkość dochodów gospodarstw rolnych miały dopłaty bezpośrednie oraz inne formy pomocy finansowej w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (WPR). Wzrosło znaczenie dochodów pochodzących z pracy najemnej, zaś wyraźnie zmalał udział dochodów ze źródeł niezarobkowych (rent i emerytur), natomiast na niemal niezmienionym poziomie utrzymuje się udział dochodów pochodzących z działalności rolniczej.

Analizę wyników spisów rolnych 2002-2010 kończy rozdział poświęcony absorpcji środków Wspólnej Polityki Rolnej i ich wpływie na zmiany strukturalne polskiego rolnictwa. W latach 2002-2010 polskie rolnictwo ze środków WPR otrzymało kwotę 92,8 mld zł, z której 72,9% stanowiły dopłaty bezpośrednie, zaś 27,1% było wsparciem finansowym różnych działań dotyczących gospodarstw rolnych i obszarów wiejskich.

Całość opracowania zamyka rozdział o charakterze teoretycznym, którego celem jest zaprezentowanie możliwości wykorzystania różnych miar i metod ekonometrii przestrzennej do analizy zjawisk występujących w przestrzeni rolniczej Polski. Opracowane w oparciu o wyniki PSR 2010 macierze informacji geograficznej dla dużej liczby jednostek terytorialnych (3081) umożliwiły pokazanie nowych możliwości przedstawiania zjawisk rolniczych przy wykorzystaniu metod ekonometrii przestrzennej.

W opracowaniu zaprezentowano kilka metod badania koncentracji, które mogą znaleźć zastosowanie w przestrzennych analizach zjawisk rolniczych. Zdaniem autorów najbardziej obiecujące wyniki można uzyskać przy wykorzystaniu: metody lokalnej autokorelacji przestrzennej (LISA), współczynnika koncentracji Lorenza oraz przestrzennej analizy przesunięć udziałów. Dwie pierwsze metody przykładowo wykorzystano do określenia stopnia koncentracji uprawy ziemniaków, kukurydzy na zielonkę, obsady na 100 ha UR krów i trzody chlewnej. Zaś wykorzystanie analizy przesunięć udziałów (SSA) pokazano na przykładzie zmian strukturalnych dotyczących natężenia udziału własności gruntów rolnych Skarbu Państwa w poszczególnych jednostkach terytorialnych.

(13)

13

Istotnym składnikiem analizy są mapy w liczbie 302 oraz 19 diagramów. Są to oryginalne opracowania autorskie przedstawiające poszczególne zjawiska w ujęciu podstawowych jednostek terytorialnych – miast i gmin wiejskich w skali całego kraju. Część z nich została wydrukowana, zaś cały ich zestaw znajdzie czytelnik na dołączonej płycie CD. Ryciny mają ciągłość numeracji w poszczególnych rozdziałach. W wypadku powoływania się w tekście na ryciny, które nie zostały wydrukowane przy ich numerach jest dopisek „CD”. Aby ułatwić ich interpretację autorzy zastosowali głównie metodę kartogramu pozwalającą ukazać natężenie badanych zjawisk w ujęciu przestrzennym.

Całe opracowanie zostało udokumentowane 75 tabelami statystycznymi o charakterze syntetycznym w ujęciu ogólnokrajowym lub wojewódzkim, w których najczęściej przedstawiono zmiany ilościowe i jakościowe, które dokonały się w latach 2002-2010.

Oddając publikacje do rąk czytelników zdajemy sobie sprawę z różnych niedoskonałości towarzyszących pracom zbiorowym, które jak podkreśla jeden z recenzentów są spowodowane „(…różnym sposobem podejścia do opisu i analizy zagadnień będących przedmiotem badań…)”.

Licząc na życzliwe przyjęcie naszego opracowania mamy nadzieję, że przyczyni się ono do rozszerzenia i pogłębienia wiedzy o przestrzennej strukturze polskiego rolnictwa i jej szybkich przemianach po przystąpieniu naszego kraju do Unii Europejskiej i korzystania z jej finansowego wsparcia w ramach Wspólnej Polityki Rolnej.

Korzystając z okazji, pragnę w imieniu autorów i własnym złożyć serdeczne podziękowania wszystkim osobom, a zwłaszcza pracownikom GUS oraz GUGiK za okazaną życzliwość i pomoc w zebraniu niezbędnych materiałów źródłowych. Bez tego bezinteresownego wsparcia dzieło niniejsze nie mogłoby powstać. Szczególne podziękowania należą się Pani Barbarze Domaszewicz wicedyrektor Departamentu Rolnictwa GUS sprawującej pieczę nad całym opracowaniem oraz Pani Renacie Kaczkowskiej, która była głównym animatorem zorganizowania i przekazania nam niezbędnych danych statystycznych.

Szczególne podziękowania kierujemy do recenzentów – Panów Profesorów Jana Falkowskiego i Bronisława Górza za wnikliwe uwagi i rady, które pomogły nam nadać opracowaniu ostateczny kształt merytoryczny.

W imieniu zespołu autorskiego Benicjusz Głębocki

(14)

14

Benicjusz Głębocki

Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej UAM Poznań oraz Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy

1. Zmiany w strukturze agrarnej polskiego rolnictwa w latach 2002–2012

1

1.1. Wprowadzenie

Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej zdynamizowało przemiany w polskim rolnictwie i objęło szeroko rozumiane obszary wiejskie. Przyczyniły się do tego zarówno dopłaty bezpośrednie, jak i związane z różnymi konkretnymi programami. Dynamika i efekty tych przemian są przestrzennie zróżnicowane; wynika to z regionalnej i lokalnej złożoności uwarunkowań i czynników kształtujących rozwój obszarów wiejskich. W tym zakresie obok czynników przyrodniczych, szczególną rolę odgrywają uwarunkowania historyczne, które w przeszłości miały miejsce na współczesnym obszarze Polski. Przynależność w okresie zaborów do trzech różnych organizmów państwowych wywarła niezwykle głębokie piętno na mentalność ludności, zwłaszcza zamieszkującej obszary wiejskie. Pomimo wielokrotnej wymiany pokoleniowej, która miała miejsce od momentu uzyskania przez Polskę niepodległości po pierwszej wojnie światowej – nadal w rozkładzie przestrzennym różnych zjawisk związanych z rolnictwem zaznacza się przebieg granic z okresu zaborów. Przemiany w polskim rolnictwie zapoczątkowane w 1989 r. zmianami ustrojowymi i przejściem do gospodarki rynkowej, a następnie zdynamizowanie ich przystąpieniem do Unii Europejskiej sprawiło, że w rozkładzie przestrzennym niektórych zjawisk wspomniane granice zaborowe zaczynają zanikać.

Rozwój obszarów wiejskich i związana z tym restrukturyzacja rolnictwa w dużym stopniu uzależnione są od zmian stosunków własnościowych. Bardzo istotne znaczenie w tym zakresie ma prywatyzacja własności rolnej. Proces ten mający kluczowe znaczenie dla przemian strukturalnych obszarów wiejskich i rolnictwa jest hamowany przez brak ustawy o reprywatyzacji. Pomimo braku wspomnianego aktu legislacyjnego warto zwrócić uwagę

1_{Z uwagi na fakt, że w Powszechnym Spisie Rolnym 2010 zbierano jedynie dane dla rolnictwa ogółem w tym}

gospodarstw indywidualnych, w niniejszej analizie form własności gruntów wykorzystano dane administracyjne zawarte w „Wykazie gruntów” sporządzanym corocznie przez służby geodezyjne. Dane te uzyskano z Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii za lata 2002 i 2012.

(15)

15

na przyspieszenie dynamiki przemian2_{w strukturze własnościowej zasobów gruntów rolnych}3_,

które dokonały się w latach 2002-2012 w porównaniu z 1992 r.4 (por. B. Głębocki. 2005, s. 45). Zróżnicowanie zachodzących przemian w strukturze własnościowej i ich dynamikę ilustruje tab. 1.1.

Zmiany, które dokonały się w latach 2002-2012 były różnokierunkowe. W analizowanym okresie niektóre z uwzględnionych w analizie form własnościowych powiększyły swe zasoby gruntów, zaś innych uległy zmniejszeniu. Wzrost zasobów gruntów rolnych dotyczył głównie własności: spółek prawa handlowego, osób fizycznych nie stanowiących gospodarstw rolnych, kościołów i związków wyznaniowych. Natomiast pozostałe formy własnościowe cechował ubytek posiadanych wcześniej zasobów gruntowych. Procesy te zapoczątkowane zmianami ustrojowymi mają charakter ciągły, ale w odniesieniu do poszczególnych form własnościowych ich dynamika jest zróżnicowana. W analizowanym okresie największą dynamiką przyrostu zasobów gruntów rolnych charakteryzowały się spółki prawa handlowego – 179,1% oraz własność osób fizycznych nie wchodzących w skład gospodarstw rolnych – 146,9%. Mniejszą dynamiką charakteryzował się przyrost zasobów gruntów własności kościelnej i związków wyznaniowych – 110,3%. W wartościach bezwzględnych najwyższy przyrost powierzchni gruntów rolnych cechował własność osób fizycznych nie stanowiących gospodarstw rolnych. W latach 2002-2010 zasoby gruntów rolnych tej formy własnościowej zwiększyły się o ponad 538 tys. ha, podczas gdy gospodarstwa rolne osób fizycznych dysponujące największymi zasobami gruntów zmniejszyły swój stan posiadania o 125 tys. ha (tab. 1.1). Zasoby spółek prawa handlowego wzrosły w tym czasie o 227 tys. ha, a kościołów i związków wyznaniowych zaledwie o 9,8 tys. ha.

Zasoby gruntów rolnych pozostałych form własnościowych podlegają stałemu zmniejszeniu.

2_{O nasileniu tego zjawiska świadczą też liczne ogłoszenia w prasie o przetargach na sprzedaż gruntów, stanowiących}

zasoby własności Skarbu Państwa.

3_{W niniejszej analizie przez „zasoby gruntów rolnych” rozumie się grunty rolne będące własnością wszystkich}

użytkowników, a nie tylko gospodarstw rolnych.

4_{O ile w dziesięcioleciu 1992-2002 zasoby użytków rolnych Skarbu Państwa zmniejszyły się o 30,8%,}

(16)

16 Ta be la 1. 1. S tru kt ura ro lnic ze go u ży tk ow an ia z iem i w ybra nyc h fo rm w łas no śc io w yc h wg po wierzchn i ewid ency jn ej w ro ku 200 2 i 2012 W yszczegó lni en ie Ogólna powierz chn ia ewidency jna W tym gru nt y s ta nowi ące w łasn ość roln ą Skarbu _Państwa gospodarstw rolny ch a/ osób fiz yczny ch do 1 ha b/ spó łdz ieln i ro lnic zy ch spó łek pr aw a handlowego ko ścio łów i zwi ązk ów wyzna ni owych wspólnot _grun towy ch 2002 2012 2002 2012 2002 201 2 2002 2012 20 02 2012 2002 2012 2002 2012 2002 2012 Po w ier zchnia o gó łem w ty s. ha 31236,3 31242,1 3142,0 1798,0 15223,6 15476,1 1516,2 2279,5 239,8 164,4 329,9 599,8 123,0 137,4 125,1 119,1 w tym : gr unty roln e r azem 19182,6 18804,5 2671,6 1605,5 13561, 3 13753,4 1213,9 1729,2 223,8 154,9 287, 4 514,8 95,3 105,1 53,0 45,8 w tym : g runty orne 14097,7 13873,4 2004,0 1226,2 10220,6 10327,2 800,2 1201,7 181,4 129,1 220,6 404,0 74,3 83,6 6,1 4,8 s ady 31 1,0 292,4 12,7 5,1 241,4 232,0 42,1 44,4 0,9 0,4 2,3 2,3 1,7 1,6 0,0 0,1 łą ki 2368,2 2278,3 366,5 215,1 1631,3 1631,7 134,9 203,0 22,5 13,6 28,1 46,4 8,7 9,3 9,3 8,4 p astwiska 1698, 7 1621,1 229,7 116,8 1120,4 1123,7 93,2 151,7 13,6 7,2 26,9 40,0 6,9 7,5 36,8 31,7 Po w ier zchnia o gó łem w % 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100, 0 100,0 100,0 100,0 100,0 w t ym : gr unty roln e r azem 61,4 60,2 10,1 5,8 48,7 49,5 4,9 7,3 0,8 0,5 1,1 1,9 0,4 0,4 0,4 0,4 U ży tk i rolne ra zem 33359,1 57,8 13,9 8,5 70,7 73,1 6,3 9,2 1,2 0,8 1,5 2,7 0,5 0,6 0,3 0,2 w tym : g runty orne 45,1 44, 4 14,2 8,8 72,5 74,4 5,7 8,7 1,3 0,9 1,6 2,9 0,5 0,6 0,0 0,0 sady 1,0 0,9 4,1 1,7 77,6 79,3 13,5 15,2 0,3 0,1 0,7 0,8 0,6 0,6 0,0 0,0 łą ki 7,6 7,3 15,5 9,4 68,9 71,6 5,7 8,9 1,0 0,6 1,2 2,0 0,4 0,4 0,4 0,4 p astw iska 5,4 5,2 13,5 7,2 66,0 69,3 5,5 9, 4 0,8 0,4 1,6 2,5 0,4 0,5 2,2 2,0 a/ osób f izyczn ych ; b / nie wch odz ące w sk ład g ospod ar stw r olny ch . Ź ród ła: 1. Kr ajowy wy kaz gr unt ów . S tan n a 1 stycznia 2 00 2. GU GiK W arszawa. 2 . Kraj ow y wykaz gr un tó w . S tan na 1 st yczni a 2012. GU GiK W ar szawa.

(17)

17

Należy zauważyć, że wszystkie uwzględnione w analizie formy własnościowe są pełnoprawnymi uczestnikami rynku nieruchomości. Zdecydowana większość przemian w strukturze własnościowej gruntów rolnych jest wynikiem zawieranych transakcji kupna-sprzedaży, zaś mniejsze znaczenie mają zwroty gruntów byłym właścicielom – zwłaszcza kościołom i związkom wyznaniowym. Po stronie zbywających grunty rolne największe znaczenie ma własność Skarbu Państwa i gospodarstw rolnych osób fizycznych. Warto jednak zauważyć, że gospodarstwa rolne osób fizycznych na rynku nieruchomości mają znaczący udział po obu stronach transakcji, ale ogólny ich bilans jest ujemny.

Zmiany zachodzące w strukturze własnościowej gruntów rolnych są spowodowane różnymi przyczynami, z których największe znaczenie mają zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych – powodujące stały wzrost koncentracji ziemi w dużych jednostkach gospodarczych. Drugim ważnym czynnikiem przemian w strukturze własnościowej są procesy urbanizacyjne, których przebieg jest szczególnie intensywny na obszarach wiejskich otaczających duże aglomeracje miejskie. Procesom tym sprzyja nowelizacja Kodeksu Cywilnego (ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks Cywilny, Dz. U. 1990 nr 55 poz. 321), dopuszcza ona bowiem pełną swobodę dzielenia gospodarstwa rolnego na mniejsze części. Efekty działania tego aktu prawnego można zaobserwować nie tylko na terenach podmiejskich. Najwcześniej wystąpiły one na terenach o długich tradycjach tzw. działów rodzinnych, charakteryzujących się silnym rozdrobnieniem gospodarstw rolnych. Po zmianach ustrojowych (w 1989 r.) proces ten objął obszary położone w sąsiedztwie większych miast oraz tereny o dużych walorach rekreacyjno-krajobrazowych. W rezultacie podział gospodarstw na mniejsze części ma charakter powszechny, a w niektórych regionach Polski przybrał cechy patologiczne. Stąd na wielu obszarach obserwuje się nie tylko regres własności gospodarstw rolnych osób fizycznych, ale także zanik funkcji rolniczych w ogóle.

Potwierdzeniem tych zjawisk jest wspomniany już dynamiczny przyrost zasobów gruntów rolnych będących własnością osób fizycznych nie stanowiących gospodarstw rolnych, a w szczególności ich przestrzenny rozkład (ryc. 1.13).

Pomimo braku ustawy reprywatyzacyjnej i występujących niedoskonałości w obowiązującym ustawodawstwie, przemiany w zakresie stosunków własnościowych w odniesieniu do powierzchni gruntów rolnych (w tym i użytków rolnych) są nie tylko różnorodne, ale często bardzo głębokie. Na różnorodność transferów zwłaszcza własności rolnej sektora państwowego w procesie jego prywatyzacji zwraca uwagę A. Sadowski (2009).

(18)

18

Niektóre z objętych analizą form własnościowych tylko w niewielkim stopniu zmieniły swój stan posiadania inne przeżywają głęboki regres lub cechuje je dynamiczny wzrost.

Zasoby gruntów rolnych będących własnością Skarbu Państwa wprawdzie stale się zmniejszają, ale brak ustawy reprywatyzacyjnej sprawia, że znaczna ich część ciągle nie może zmienić właściciela. Wynikające z tego powodu utrudnienia w sprzedaży gruntów Skarbu Państwa spowodowały, że w pierwszych latach po zmianach ustrojowych w przypadku nieruchomości rolnych Skarbu Państwa podstawowym sposobem ich prywatyzacji była dzierżawa. Niestety brak odpowiednich informacji utrudnia określenie aktualnej skali tego zjawiska, zwłaszcza, że część umów wygasła, a dotychczasowy dzierżawca miał prawo pierwokupu.

Głęboki regres charakteryzuje spółdzielnie rolnicze. W analizowanym okresie zasoby gruntów rolnych stanowiących ich własność zmniejszyły się z 223,8 tys. ha do 154,9 tys. ha. Ich udział w 2012 r. w ogólnych zasobach krajowych wynosił zaledwie 0,8%. Różne były przyczyny tego regresu; spośród nich najistotniejsze znaczenie po zmianach ustrojowych miało cofnięcie dotacji państwowych, co spowodowało, że znaczna liczba spółdzielni rolniczych nie potrafiła dostosować się do nowej sytuacji – gospodarki rynkowej i uległa rozwiązaniu.

Duży wpływ na regres rolnictwa spółdzielczego wywarły także zmiany pokoleniowe. Dla młodej, lepiej wykształconej społeczności wiejskiej praca zespołowa w gospodarstwach spółdzielczych nie jest tak atrakcyjna, jaką była dla starszego pokolenia – zwłaszcza dla dawnych pracowników majątków ziemskich, rozparcelowanych dekretem PKWN z dnia 6 września 1944 r. Znacznymi zasobami gruntów rolnych dysponuje reaktywowana po 1989 r. własność komunalna. Zasoby tej formy własności powstały z gruntów zwróconych zgodnie z literą prawa przez terenowe organy administracji państwowej oraz gruntów przekazanych nieodpłatnie przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa (AWRSP). Jej zasoby w analizowanym okresie zmniejszyły się w niewielkim stopniu – o 15 tys. ha (tab. 1.1), jednak ze względu na ich przeznaczenie w planach miejscowych niemal wyłącznie na cele nierolnicze, zasoby te nie mają dla rolnictwa żadnego znaczenia. Jednocześnie warto zauważyć, że ta forma własności na rynku nieruchomości jest stosunkowo mało aktywna. Władze samorządowe rzadko decydują się na zakup nowych gruntów – są głównie stroną zbywającą, natomiast nowe zakupy dotyczą zazwyczaj niewielkich areałów, niezbędnych do realizacji bieżących inwestycji publicznych.

(19)

19

Reaktywowana oficjalnie po 1989 r. własność kościelna i związków wyznaniowych, faktycznie po drugiej wojnie światowej nie została w pełni zlikwidowana, gdyż przetrwały niewielkie powierzchniowo nieruchomości kościelne, rozrzucone w różnych regionach kraju. Przy okazji warto też wspomnieć o uwłaszczeniu w 1971 r. Kościoła Katolickiego na tzw. Ziemiach Zachodnich i Północnych. Przekazane wówczas Kościołowi Katolickiemu grunty stanowiły najbliższe otoczenie przejętych wcześniej kościołów protestanckich. Po 1989 r. zasoby własności kościelnej reaktywowane były w drodze zwrotów gruntów będących własnością Kościołów przed ich przejęciem przez Państwo. Gdy zwroty te z różnych względów były niemożliwe, przekazywano grunty w drodze zamiennej z zasobów AWRSP (od 2003 r. Agencji Nieruchomości Rolnych) położone w innych miejscach lub jako rekompensatę za utracone nieruchomości wypłacano odpowiednie odszkodowanie. Największe zwroty gruntów miały miejsce w latach 90. ubiegłego wieku. W latach 2002-2012 zasoby gruntów rolnych Kościołów i związków wyznaniowych powiększyły się zaledwie o 9,8 tys. ha, ale należy zauważyć, że w międzyczasie znaczna część nieruchomości gruntowych uległa zbyciu5.

Najdynamiczniej wzrosły zasoby gruntów rolnych nowopowstałej po zmianach ustrojowych formy własności – spółek prawa handlowego. Ta forma własności zwiększyła swe zasoby w analizowanym okresie o 227 tys. ha (tab. 1.1).

Warto też zwrócić uwagę na własność wspólnot gruntowych, choć aktualnie ma niewielkie znaczenie. Jest to relikt z okresu uwłaszczenia w XIX w. dawnych włościan i mieszczan-rolników (Groniowski K. 1981). Są to zazwyczaj lasy i użytki rolne – głównie pastwiska i łąki. Grunty te po odpowiednich zmianach prawnych i wyrażeniu zgody przez wszystkich udziałowców mogą wejść w skład zasobów komunalnych miast i gmin. Potwierdzeniem tego jest stałe zmniejszanie się powierzchni tych gruntów. Wspólnoty gruntowe w skali kraju w 2012 r. posiadały 43,8 tys. ha gruntów rolnych i 654 tys. ha gruntów leśnych.

1.2. Gospodarstwa indywidualne

Przez cały okres powojenny wiodącą formą własności w polskim rolnictwie były gospodarstwa indywidualne, ale ich udział w ogólnej powierzchni stale się zmniejszał i w zależności od sytuacji społeczno-politycznej kraju podlegał niewielkim wahaniom. Pomimo

5_{Brak informacji utrudnia określenie faktycznej wielkości zwrotów, a ponadto własność kościelna podobnie jak}

(20)

20

tych wahań, nadrzędnym celem realizowanej polityki rolnej państwa do końca lat osiemdziesiątych było stałe ograniczanie znaczenia rolnictwa indywidualnego. Posługiwano się w tym celu różnymi metodami, w zależności od aktualnej sytuacji politycznej. Powszechne było utrudnianie powiększania areału gospodarstw indywidualnych, a także przejmowanie ich gruntów przez państwo pod różnymi pretekstami.

Największy ubytek powierzchni użytków rolnych należących do gospodarstw indywidualnych przypada na okres intensywnej kolektywizacji (pierwsza połowa lat 50. ubiegłego wieku). Po jej zakończeniu w 1956 r. i rozwiązaniu większości zorganizowanych wcześniej rolniczych spółdzielni produkcyjnych na krótko powiększyły się zasoby gruntów gospodarstw indywidualnych. Lata sześćdziesiąte to okres stagnacji rozwoju rolnictwa, która szczególnie dotknęła gospodarstwa indywidualne.

Kolejne ożywienie rozwoju gospodarstw indywidualnych nastąpiło na początku lat 70. minionego wieku, kiedy władze partyjno-rządowe zmieniły politykę rolną. Zniesiono wówczas obowiązkowe dostawy na wszystkie produkty rolnicze6, co przyczyniło się do poprawy sytuacji materialnej gospodarstw indywidualnych i jednocześnie zwiększyło zainteresowanie rozwojem produkcji. Rolnikom indywidualnym umożliwiono powiększanie areału w drodze dzierżawy lub zakupu gruntów z zasobów Państwowego Funduszu Ziemi (PFZ). Dostęp do kredytów pozwalał na inwestowanie, ale ich uzyskanie obwarowano różnymi zobowiązaniami. Najczęściej były one związane ze skalą produkcji, która często przekraczała możliwości gospodarstwa indywidualnego, co zniechęcało potencjalnych inwestorów do starania się o uzyskanie kredytów (Głębocki B. 2005). Korzystne dla rozwoju rolnictwa indywidualnego czynniki trwały niestety krótko, gdyż już w 1974 r. zaczęły pojawiać się różne utrudnienia. Jednocześnie po raz kolejny władze partyjno-rządowe rozpoczęły preferowanie rolnictwa „uspołecznionego”. W pierwszej kolejności zmiany te dotknęły gospodarkę gruntami. Do zagospodarowania zasobów PFZ zobowiązano rolnictwo „uspołecznione”, utrudniając jednocześnie ich nabycie rolnikom indywidualnym. Pogorszyła się też dostępność do środków produkcji i kredytów inwestycyjnych. W dążeniu do pełnego „usocjalistycznienia” polskiej wsi w wielu regionach kraju, głównie na terenach północno-zachodnich, lokalne władze partyjno-administracyjne stosowały metody psychicznego zniechęcania do prowadzenia gospodarstw indywidualnych (Manteuffel R. 1981).

(21)

21

Wszystkie te działania spowodowały regres w rozwoju rolnictwa indywidualnego i jednocześnie zmniejszyły się posiadane przez ten sektor zasoby gruntów.

Kryzys polityczny i gospodarczy na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego wieku doprowadził do kolejnej zmiany polityki rolnej. Wtedy gospodarstwa indywidualne pod naciskiem środowiska wiejskiego, zostały uznane za integralny element gospodarki socjalistycznej. Jednocześnie przyznano większą samodzielność gospodarstwom państwowym, które zaczęły wyzbywać się zbędnych środków produkcji, w tym gruntów pogarszających rozłóg tych gospodarstw. Zaowocowało to szybszym przyrostem zasobów gruntów stanowiących własność gospodarstw indywidualnych. Niestety w drugiej połowie lat osiemdziesiątych proces ten został spowolniony, a w końcu tej dekady nastąpił wyraźny regres własności rolnictwa indywidualnego.

Zmiana ustroju politycznego w 1989 r. i transformacja społeczno-gospodarcza spowodowały głębokie przekształcenia w zakresie stosunków własnościowych polskiego rolnictwa. Likwidacja, bądź restrukturyzacja państwowych gospodarstw rolnych zmieniła stosunki własnościowe w rolnictwie polskim, ale w niewielkim tylko stopniu przyczyniła się do powiększenia zasobów własnościowych gospodarstw indywidualnych. W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia AWRSP sprzedała wprawdzie 967,1 tys. ha gruntów, ale powierzchnia gospodarstw rolnych zwiększyły się tylko o 247,1 tys. ha. Różne były tego przyczyny.

Z jednej strony brak ustawy reprywatyzacyjnej hamuje sprzedaż gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa. Z drugiej zaś strony na niewielki wzrost powierzchni gospodarstw indywidualnych duży wpływ ma wspomniana nowelizacja Kodeksu Cywilnego, która umożliwiła całkowitą swobodę dzielenia gospodarstw, w przypadku przenoszenia własności (Lichorowicz A. 1998)7. Działy rodzinne i komercyjne sprawiły, że część gospodarstw rolnych straciła swój status przechodząc do kategorii gospodarstw o powierzchni poniżej 1 ha8. O skali tego zjawiska świadczyć mogą zmiany w zasobach użytków rolnych stanowiących własność tej grupy gospodarstw. Na początku 1990 r. zasoby te wynosiły 396,1 tys. ha w 2002 r. – 1070,5 tys. ha, a w 2012 r. 1566,6 tys. ha.

7_{Kodeks Cywilny znowelizowano w dniu 28 lipca 1990 r.}

(22)

22

Ryc. 1.1. Grunty rolne gospodarstw indywidualnych w 2002 i w 2012 r.

2002

(23)

23

Jak wspomniano zasoby gruntów rolnych stanowiących własność gospodarstw indywidualnych w latach 2002-2012 uległy stosunkowo niewielkiemu zmniejszeniu i z tego względu w przestrzennym ich rozmieszczeniu nie zaszły większe zmiany. Natomiast znacznie większe zmiany nastąpiły w natężeniu występowania tej formy własności, co było spowodowane zróżnicowanym regionalnie obrotem gruntami rolnymi. Na terenach o dużych zasobach gruntów rolnych stanowiących własność Skarbu Państwa gospodarstwa indywidualne zwiększały w drodze zakupu swój stan posiadania, natomiast na obszarach o starych tradycjach działów rodzinnych, w strefach podmiejskich i na terenach o dużych walorach rekreacyjnych obserwuje się zmniejszenie, a niekiedy i zanik zasobów gruntów rolnych tej formy własności (ryc. 1.1).

Własność gospodarstw indywidualnych dominuje w Polsce centralnej i wschodniej, gdzie ich udział w ogólnej powierzchni gruntów rolnych z reguły przekracza 75%, a nawet 90%. Największy zwarty obszar bardzo wysokiego udziału (pow. 90%) tej formy własności występuje na pograniczu województw: podlaskiego, mazowieckiego i lubelskiego. Koncentracja gmin o tak wysokim udziale własności indywidualnej jest wprawdzie rozległa, ale jednocześnie rozczłonkowują ją niewielkie skupienia gmin, w których ta forma własności odgrywa mniejszą rolę. Natomiast niski udział własności indywidualnych gospodarstw rolnych charakterystyczny jest dla woj. północno-zachodnich, choć były to tereny o najdynamiczniejszym jej przyroście. Podobnie dynamiczny przyrost własności gospodarstw indywidualnych, ale na mniejszą skalę wystąpił w Polsce południowo-wschodniej (ryc. 1.2).

Zasygnalizowane zmiany sprawiły, że w analizowanym okresie w niektórych regionach kraju powiększył się zasięg przestrzenny gmin o większym znaczeniu rolnictwa indywidualnego. Dotyczy to w szczególności gmin woj. pomorskiego, kujawsko-pomorskiego i wielkopolskiego.

Zmiany w zasobach własności gospodarstw indywidualnych w analizowanym okresie były w skali kraju w ujęciu przestrzennym znacznie zróżnicowane (ryc. 1.2). Gospodarstwa indywidualne swój stan posiadania w największym stopniu zwiększyły na terenach o dużych zasobach gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa, stąd znaczny przyrost zasobów analizowanej formy własności wystąpił w woj. północno-zachodnich i w pasie przygranicznym województw lubelskiego i podkarpackiego (ryc. 1.2).

W Polsce środkowej przyrost zasobów gospodarstw indywidualnych był mniejszy. Najsilniej zaznaczył się w woj. wielkopolskim i kujawsko-pomorskim.

(24)

24

Ryc. 1.2. Zmiany w zasobach gruntów rolnych gospodarstw indywidualnych w latach 2002-2012

W tej części kraju głównym źródłem powiększenia stanu posiadania gospodarstw indywidualnych były (obok zasobów Skarbu Państwa) grunty rozwiązanych w tym okresie spółdzielni rolniczych. Natomiast na wschodnich obszarach Polski środkowej i południowej obserwuje się zjawisko odwrotne. Na tych terenach miał miejsce wyraźny regres zasobów gruntów gospodarstw indywidualnych o areale powyżej 1 ha UR. Najsilniej zjawisko to wystąpiło na terenach tradycyjnych działów rodzinnych, którym towarzyszą działy o charakterze komercyjnym. Dotyczyło to przede wszystkim niemal całego terenu województwa małopolskiego oraz gmin położonych na obszarze Beskidu Śląskiego, Żywieckiego i Małego (woj. śląskie) oraz północno-zachodniej części województwa podkarpackiego. Omawiane zjawisko występuje także na terenie Staropolskiego Okręgu Przemysłowego w woj. świętokrzyskim i prawie na całym obszarze woj. lubelskiego, z wyjątkiem gmin położonych w pasie przygranicznym. Regres tej formy własności objął niemal całe woj. podlaskie, a zwłaszcza tereny położone na wschód od Białegostoku.

(25)

25

Proces ten bardzo wyraźnie zaznacza się w dynamicznie urbanizujących się strefach podmiejskich większych miast. Z tych terenów na uwagę zasługuje obszar metropolitalny Warszawy i strefa podmiejska Trójmiasta, mająca swe przedłużenie aż po najatrakcyjniejsze krajobrazowo okolice Kościerzyny. W woj. wielkopolskim spadek zasobów rolnictwa indywidualnego wystąpił w okolicach Konina na terenach eksploatacji węgla brunatnego.

Czynniki, które spowodowały regres zasobów własności gospodarstw indywidualnych są bardzo złożone i jednocześnie zróżnicowane regionalnie. Spośród nich największe znaczenie mają czynniki o charakterze ekonomicznym i demograficznym. Pierwsze związane są z niekorzystną strukturą obszarową gospodarstw i wzrostem zamożności dużej grupy ludności miejskiej, a drugie z postępującym procesem starzenia się ludności wiejskiej.

1.3. Własność rolna spółek prawa handlowego

Nową formą własności w rolnictwie polskim powstałą po zmianach ustrojowych są przedsiębiorstwa zorganizowane na zasadzie różnego typu spółek9. W ewidencji gruntów od 2002 r. wyróżnia się jedynie spółki prawa handlowego, natomiast spółki cywilne pod względem statystycznym zostały zaliczone do gospodarstw indywidualnych. W 2002 r. spółki prawa handlowego dysponowały w skali kraju łącznym areałem 329,9 tys. ha, a w 2012 r. 599,8 tys. ha, w tym grunty rolne zajmowały odpowiednio 287,4 tys. ha (87,1%) i 514,8 tys. ha (85,8%).

O dynamicznym rozwoju tej formy własności świadczy m.in. fakt, że grunty rolne spółek prawa handlowego w 2002 r. nie występowały w 1993 jednostkach terytorialnych, a w 2012 r. już tylko w 476. Należy zauważyć, że znaczna część spółek prawa handlowego dysponuje niewielkimi zasobami gruntów rolnych i nie prowadzi działalności rolniczej, zaś posiadane nieruchomości rolne planują przeznaczyć pod inwestycje nierolnicze. W 954 jednostkach terytorialnych ich areał w 2012 r. nie przekraczał 10 ha. Spółki prawa handlowego prowadzące działalność rolniczą są zazwyczaj przedsiębiorstwami dużymi, o znacznym areale, a ich grunty rozmieszczone są nieraz w kilku gminach.

W 2012 r. w 144 gminach zasoby gruntów rolnych tej formy własności przekraczały 1000 ha. Dysponujące dużymi zasobami przedsiębiorstwa powstały niemal wyłącznie na bazie

9_{Szczegółowa analiza gospodarstw rolnych spółek prawa handlowego została przedstawiona w opracowaniach}

(26)

26

zlikwidowanych państwowych gospodarstw rolnych. Stąd najwięcej gmin o dużych zasobach gruntów rolnych spółek prawa handlowego związanych jest z terenami popegeerowskimi (por. ryc. 1.3, 1.4 CD z ryc. 1.7 i 1.8 CD). Spośród wymienionych 144 gmin aż 101 położonych jest w trzech województwach północnych; zachodniopomorskim – 46, warmińsko-mazurskim – 30 i pomorskim – 25. W pozostałych województwach, większymi zasobami gruntów rolnych stanowiącymi własność spółek prawa handlowego, charakteryzują się województwa: dolnośląskie, wielkopolskie, lubuskie i opolskie. Łącznie na ich terenie znajdowało się 30,5% ogólnokrajowych zasobów tej formy własności. W tej grupie województw położonych jest 37 jednostek terytorialnych, w których zasoby gruntów rolnych omawianej własności przekraczają 1000 ha, ale wyróżnia się tylko gm. Strzelce Krajeńskie10.

O rozwoju tej formy własności świadczy też jej udział w ogólnych zasobach gruntów rolnych poszczególnych gmin. W 2012 r. było 172 jednostek terytorialnych, w których udział ten przekroczył 10%, a w 2002 r. było ich o ponad połowę mniej – 83. W tej grupie gmin na uwagę zasługują te, w których analizowana własność zajmuje ponad jedną trzecią posiadanych przez nie gruntów rolnych. W 2002 r. były tylko trzy takie gminy, a w 2012 r. liczba ta wzrosła do siedmiu. W 2002 r. były to gminy – Nowy Dwór Gdański i Lichnowy (woj. pomorskie) oraz Wierzchowo (woj. zachodniopomorskie), a 2012 r. do wymienionych doszły – Ośno Lubuskie (woj. lubuskie), Banie i Kozielice (woj. zachodniopomorskie) oraz Bisztynek (woj. warmińsko-mazurskie). Należy zwrócić uwagę na niezwykle istotną kwestię stosunków własnościowych, jaką jest położenie na terenie Żuław Wiślanych 14 gmin o dużym udziale gruntów rolnych spółek prawa handlowego, z których 11 wchodziło w skład woj. pomorskiego, a pozostałe trzy do woj. warmińsko-mazurskiego. Na tym specyficznym dla rolnictwa terenie duże gospodarstwa spółek prawa handlowego w wysokim stopniu zapewniają odpowiednią konserwację i sprawne funkcjonowanie skomplikowanego systemu irygacyjnego.

Warto zauważyć, że w latach 2002-2012 udział trzech wymienionych województw w ogólnokrajowych zasobach gruntów rolnych stanowiących własność spółek prawa handlowego zmniejszył się z 58,9% do 51,7%, pomimo znaczącego wzrostu ich areału11_{. Przyczyną tego}

zjawiska jest dynamiczny rozwój tej formy własności w innych regionach Polski (ryc. 1.3).

10_{Na jej terenie w 2012 r. spółki prawa handlowego posiadały 4003 ha użytków rolnych.} 11_{Powierzchnia ta zwiększyła się o ponad 95 tys. ha.}

(27)

27

Ryc. 1.3. Grunty rolne spółek prawa handlowego w 2002 i w 2012 r.

2002

(28)

28

W pierwszej fazie restrukturyzacji byłych PGR północne województwa Polski były obszarem, na którym gospodarstwa spółek prawa handlowego pojawiły się najwcześniej i jednocześnie pomimo różnych trudności ich rozwój był bardzo dynamiczny. Natomiast na pozostałych popegeerowskich terenach ta forma własności rozwijała się wolniej. Niewątpliwie duży wpływ na wzrost zasobów gruntów rolnych spółek prawa handlowego w analizowanym okresie miała możliwość skorzystania z prawa pierwokupu po upływie okresu dzierżawy12_.

Druga duża koncentracja własności spółek prawa handlowego obejmuje swym zasięgiem cztery województwa: dolnośląskie, lubuskie, opolskie oraz sąsiadujące z nimi woj. wielkopolskie. Ich udział w ogólnokrajowych zasobach gruntów rolnych tej formy własności w latach 2002-2012 r. zwiększył się z 26,1% do 30,5%.

Na pozostałym obszarze kraju zasoby gruntów rolnych spółek prawa handlowego są niewielkie i jednocześnie rozproszone. Jedynie w niektórych regionach występują one w niewielkich skupieniach. W 2012 r. tylko w sześciu gminach ich stan posiadania przekraczał 1000 ha. Areały te zamykały się w przedziale od 1148 w gminie wiejskiej Grudziądz (woj. kujawsko-pomorskie) do 2389 ha w gminie Zbrosławice (woj. śląskie).

Na terenie województwa zachodniopomorskiego w 2002 r. wyróżniały się trzy skupienia o dużym udziale własności rolnej spółek prawa handlowego. Dwa z nich występowały w zachodniej części tego województwa. Jedno z nich tworzyły gminy położone na Równinie Stargardzko-Pyrzyckiej. Skupienie to na północy łączyło się ze skupieniem gmin związanych z Równinami Gryficką i Nowogardzką. Trzecie z tych skupień tworzyły gminy położone na Pojezierzach: Wałeckim i Drawskim. W kilkunastu gminach tych skupień zasoby gruntów rolnych spółek prawa handlowego miały ponad 1000 ha. Pod tym względem wyróżniały się: gmina wiejska Wałcz – 5337 ha13, gm. Nowogard – 3132 ha i gm. Banie – 2861 ha. W 2012 r. wymienione skupienia połączyły się i ich zasięg objął niemal całe woj. zachodniopomorskie. Jednocześnie bardzo wyraźnie wzrosły zasoby gruntów rolnych tej formy własności, choć w niektórych nieznacznie się one obniżyły. Wielkością posiadanych zasobów na tym terenie wyróżniały się gminy: Wałcz – 4824 ha, Banie – 4532 ha i Sławno – 3712 ha. Wzrost znaczenia spółek prawa handlowego w woj. zachodniopomorskim sprawił, że gminy o niższym ich udziale

12_{Z tych możliwości korzystały też inne formy własności, zwłaszcza indywidualne gospodarstwa rolne.}

13_{W 2002 r. większe zasoby Spółki prawa handlowego miały tylko gminie wiejskiej Nowy Dwór Gdański (woj.}

(29)

29

w ogólnych zasobach gruntów rolnych są nieliczne i rozproszone na całym jego obszarze, podczas gdy w 2002 r. tworzyły nieraz dość znaczne skupienia (ryc. 1.3). W północnej części kraju w 2012 r. zachowało się tylko jedno większe takie skupienie, obejmujące swoim zasięgiem gminy kaszubskie, w których przez cały okres realnego socjalizmu dominowały gospodarstwa indywidualne.

W woj. pomorskim gminy o wysokim udziale własności rolnej spółek prawa handlowego występują w dwóch skupieniach. Jedno z nich występuje na Żuławach Wiślanych, zaś drugie związane jest z Równiną Słupską. Rozdziela je wspomniane skupienie gmin kaszubskich, w których własność ta odgrywa niewielkie znaczenie (ryc. 1.3).

W woj. pomorskim w obu porównywanych momentach czasowych wyróżniały się dwie gminy – Lichnowy i Nowy Dwór Gdański, obie są położone na Żuławach Wiślanych. Pierwsza z nich charakteryzuje się najwyższym w skali kraju udziałem własności spółek prawa handlowego w zasobach gruntów rolnych, zaś druga ma największe zasoby gruntów rolnych i równie wysoki ich udział.

Gminy woj. pomorskiego o wysokim udziale własności spółek prawa handlowego położone na Żuławach Wiślanych w części wschodniej łączą się z gminami woj. warmińsko-mazurskiego o podobnie dużym znaczeniu tej formy własności. Koncentracja warmińsko-mazurska obejmuje gminy położone w północnej części województwa, ciągnące się szerokim pasem wzdłuż granicy państwowej z Rosją od Wzniesień Górowskich aż po Wzgórza Szeskie. Na południe od tego pasa udział własności spółek prawa handlowego jest mniejszy.

W 2002 r. wysokim udziałem tej formy własności charakteryzowały się trzy skupienia gmin. Największe z nich obejmowało gminy położone na Wzniesieniach Górowskich i Nizinie Sępopolskiej. W skład drugiego skupienia wchodziły gminy związane z Krainą Wielkich Jezior Mazurskich. Zaś trzecie skupienie tworzyły gminy otaczające pierścieniem Olsztyn.

Natomiast niewielkie znaczenie miały spółki prawa handlowego w gminach południowego i wschodniego obrzeża woj. warmińsko-mazurskiego.

W latach 2002-2012 wymienione wcześniej skupienia połączyły się i jednocześnie zwiększył się ich zasięg przestrzenny. Przy tej okazji warto zwrócić uwagę, że w tym okresie własność spółek prawa handlowego pojawiła się w wielu gminach, w których wcześniej jej nie było (ryc. 1.4 CD).

(30)

30

W woj. warmińsko-mazurskim w obu momentach czasowych największa koncentracja własności gruntów rolnych własności spółek prawa handlowego cechowała gminy położone na Nizinie Sępopolskiej i Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Dotyczyło to zarówno samych zasobów, jak i ich udziału w ogólnej powierzchni gruntów rolnych.

W województwach południowo-zachodnich i wielkopolskim własność spółek prawa handlowego w 2002 r. nie tworzyła większych koncentracji. Gminy o wysokim jej udziale cechowało znaczne rozproszenie. W latach 2002-2012 własność ta zwiększyła swe zasoby na tych terenach, w efekcie zaczęły się powstawać skupienia gmin, w których własność spółek prawa handlowego ma duże znaczenie. Takim przykładem może być skupienie gmin położonych na Pojezierzach Lubuskim i Łagowskim. Na tym terenie wyróżniała się gm. Ośno Lubuskie, w której zasoby analizowanej formy własności w porównaniu z wcześniej omówionymi były mniejsze (2856 ha), ale jej udział w ogólnych zasobach gruntów rolnych gminy wynosił 38,4%. W skali kraju wyższą wartość tego wskaźnika miała tylko gmina Lichnowy w woj. pomorskim (39,3%).

Na pozostałym obszarze kraju znaczenie własności rolnej spółek prawa handlowego jest niewielkie. W wielu gminach własność ta w ogóle nie jest reprezentowana, choć w porównaniu z rokiem 2002 ich liczba wyraźnie się zmniejszyła. W Polsce centralnej jedyne większe skupienie tej formy własności tworzą gminy związane z obszarem metropolitalnym Warszawy. Wysoki stopień zurbanizowania tego obszaru sprawił, że ogólne zasoby gruntów rolnych są tutaj mniejsze, co przełożyło się na wielkość analizowanych wskaźników. Powierzchnia zasobów rolnych spółek prawa handlowego w poszczególnych gminach rzadko przekracza 200 ha.

Natomiast warto zwrócić uwagę na wzrost znaczenia własności rolnej spółek prawa handlowego w gminach położonych w pasie ciągnącym się wzdłuż wschodniej granicy Państwa od Sokółki w woj. podlaskim po Lubyczę Królewską woj. lubelskim. Przed zmianami ustrojowymi na tych terenach masowy odpływ ludności młodej zintensyfikował procesy starzenia się ludności wiejskiej. W ślad za tym nasiliło się przekazywanie gruntów rolnych do PFZ, za które dotychczasowi właściciele otrzymywali emerytury lub renty, zaś powstałe w ten sposób zasoby gruntów, zgodnie z realizowaną w drugiej połowie lat 70. ubiegłego wieku polityką rolną były zagospodarowywane przez organizowane w tym celu państwowe gospodarstwa rolne lub rolnicze spółdzielnie produkcyjne. Pomimo tych zabiegów nadal znacznymi zasobami gruntów rolnych dysponował wówczas PFZ. Własność spółek prawa handlowego w wielu gminach tego

(31)

31

obszaru pojawiła się dopiero po 2002 r. Dotyczy to w szczególności woj. podlaskiego (ryc. 1.4 CD). Jednak największe na tym terenie zasoby gruntów rolnych ta forma własności posiada w gminach woj. lubelskiego Lubycza Królewska – 2266 ha i Dołhobyczów – 1373 ha, a w woj. podlaskim gmina wiejska Zabłudów – 1335 ha.

Niewielką koncentrację własności rolnej spółek prawa handlowego tworzą gminy bieszczadzkie i Beskidu Niskiego w woj. podkarpackim, ale w żadnej z nich zasoby tej formy własności nie przekraczają 1000 ha. Największymi zasobami gruntów rolnych własność ta dysponuje w gm. Komańcza – 949 ha i gm. Jaśliska – 509 ha.

1.4. Własność spółdzielcza

Po zmianach ustrojowych w 1989 r. dawne rolnicze spółdzielnie produkcyjne włączono do sektora prywatnego i jednocześnie zmieniono ich nazwę na spółdzielnie produkcji rolniczej. Urynkowienie gospodarki i zniesienie dotacji państwa sprawiło, że znaczna liczba gospodarstw spółdzielczych nie potrafiła dostosować się do nowej sytuacji i została rozwiązana, inne zaś wyprzedały lub wydzierżawiły część użytkowanych wcześniej gruntów, ratując się w ten sposób przed upadłością. Część nieruchomości gospodarstw spółdzielczych została przejęta przez AWRSP. W niektórych regionach kraju dość częste były przypadki, że gospodarstwa spółdzielcze zachowywały swą nazwę, ale jednocześnie zawieszały bądź ograniczały do minimum produkcję rolniczą podejmując jednocześnie nową – pozarolniczą działalność gospodarczą. Pozostawienie niezbędnego minimum gruntów rolnych, pozwalało zachować status gospodarstwa rolnego. Te zjawiska dotyczyły głównie gospodarstw spółdzielczych organizowanych w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, natomiast część gospodarstw spółdzielczych, których geneza sięga początkowego okresu ich tworzenia, przeprowadziła niezbędne zmiany organizacyjne, ograniczając jednocześnie liczbę zatrudnionych. W wielu przypadkach gospodarstwa te zmniejszyły swe zasoby gruntowe, ale nadal pomimo różnych trudności prowadziły produkcję rolniczą. Efektem zachodzących przemian jest stały regres własności spółdzielczej, o czym świadczy permanentne zmniejszanie się zasobów gruntów rolnych. O ile w 1990 r. zasoby te wynosiły 636,6 tys. ha, w 2002 r. – 223,8 tys. ha, to w 2012 r. już tylko 154,9 tys. ha. Regres własności spółdzielczej podobnie, jak własności rolnej Skarbu Państwa nie wywołał większych zmian w jej rozkładzie przestrzennym, natomiast wyraźnie zmniejszył się udział tej własności w ogólnych zasobach gruntów rolnych i skurczył przestrzenny zasięg jej występowania. Nadal największe znaczenie rolnictwo spółdzielcze ma w woj. wielkopolskim,

(32)

32

gdzie jego własnością w 2012 r. było 44923 ha gruntów rolnych, grunty te koncentrowały się głównie w jego środkowej części. Duże znaczenie rolnictwo spółdzielcze ma w woj. opolskim i sąsiadujących z nim wschodnich terenach woj. dolnośląskiego, jednak łączne zasoby gruntów rolnych tej formy własności obu województw były niższe w porównaniu z woj. wielkopolskim. Ich areał w 2012 r. wynosił – 40137 ha. Większe znaczenie rolnictwo spółdzielcze ma jeszcze w gminach woj. zachodniopomorskiego położonych na Równinie Pyrzycko-Stargardzkiej (ryc. 1.5). Na pozostałym obszarze kraju rolnictwo spółdzielcze większą rolę odgrywa tylko w pojedynczych gminach.

Najsłabiej rolnictwo spółdzielcze jest rozwinięte w województwach łódzkim, pomorskim i lubuskim, w których w 2012 r. dysponowało gruntami rolnymi o łącznej powierzchni 6014 ha14.

Regres własności spółdzielczej sprawił, że w skali kraju jej udział w ogólnej powierzchni gruntów rolnych zmniejszył się z 1,3% w 2002 r. do 0,8% w 2012 r. W wyniku tego regresu wzrosła liczba jednostek terytorialnych, w których własność ta nie była reprezentowana. W 2002 r. takich jednostek było 1253, a w r. 2012 liczba ta wzrosła do 1414. Ponadto w 799 jednostkach terytorialnych zasoby gruntów spółdzielczych nie przekraczają 5 ha. W każdym z województw występują mniejsze lub większe skupienia gmin, w których własność spółdzielcza nie występuje. Zadecydowały o tym w dużym stopniu zróżnicowane regionalnie uwarunkowania historyczne, jak i zmiany ustrojowe po 1989 r.

W 2002 r. w 29 jednostkach terytorialnych udział własności spółdzielczej w ich ogólnej powierzchni gruntów rolnych przekraczał 15%, a w 2012 r. ich liczba zmalała do 19. W 2002 r. w czterech jednostkach terytorialnych wskaźnik ten osiągał wartość powyżej 25%. Były to gminy: Janikowo (woj. kujawsko-pomorskie) – 34,4%, Pietrowice (woj. śląskie) – 28,7% i Pniewy (woj. wielkopolskie) – 25,9% oraz w mieście Szczekociny (woj. śląskie), gdzie wskaźnik ten miał najwyższą wartość – 46,5%. Natomiast w 2012 r. pozostały tylko dwie takie jednostki – miasto Szczekociny (45,5%) i gm. Dolice (woj. zachodniopomorskie) – 27,4%.

Spółdzielcza własność rolna występuje na terenie wszystkich województw, ale tylko w kilku tworzy niewielkie skupienia cechujące się większym znaczeniem (ryc. 1.5).

(33)

33

Ryc. 1.5. Grunty rolne spółdzielni rolniczych w 2002 i w 2012 r. 2002

(34)

34

Najwięcej takich skupień występuje na terenie woj. wielkopolskiego. Największe z nich otacza pierścieniem strefę podmiejską Poznania. W kilkunastu gminach tego skupienia w 2012 r. zasoby gruntów rolnych rolnictwa spółdzielczego przekraczały 1000 ha. Pod tym względem wyróżniają się gminy: Oborniki – 3873 ha i Pniewy – 1950 ha. Jednak w porównaniu z 2002 r. niemal we wszystkich gminach tego skupienia zasoby te uległy zmniejszeniu. Dwa dalsze skupienia tworzą gminy położone w zachodniej części Wysoczyzny Kaliskiej i na Pojezierzu Krajeńskim obejmującym pogranicze woj. wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego. W obu tych skupieniach rolnictwo spółdzielcze dysponuje jednak mniejszymi zasobami gruntów.

Natomiast w woj. opolskim największe skupienie własności spółdzielczej związane jest z Płaskowyżem Głubczyckim i wschodnim fragmentem Wzgórz Strzelińskich. W porównaniu z 2002 r. w skupieniu tym zmniejszyły się zarówno zasoby gruntów, jak i jego zasięg przestrzenny. Z uwagi na wielkość zasobów gruntów spółdzielczych na wyróżnienie zasługują gminy: Nysa – 2407 ha i Grodków – 2400 ha.

Na pozostałym obszarze kraju rolnictwo spółdzielcze większe znaczenie ma w pojedynczych gminach lub niewielkich ich skupieniach. Jedyne większe skupienie tworzą gminy położone na Równinie Pyrzycko-Stargardzkiej (woj. zachodniopomorskie). Zaś wchodząca w jego skład gm. Dolice charakteryzuje się największymi zasobami gruntów spółdzielczych w skali kraju. Ich areał w 2012 r. wynosił 4617 ha. Warto też zwrócić uwagę, że w gminie Dolice w latach 2002-2012 zasoby tej formy własności zwiększyły się o 1947 ha. Mniejszą powierzchnią gruntów dysponuje rolnictwo spółdzielcze w sąsiadującej z nią gminie wiejskiej Stargard Szczeciński – 3706 ha.

Regres rolnictwa spółdzielczego potwierdza ryc. 1.6 CD. Przemiany zachodzące w rolnictwie polskim po 1989 r. spowodowały nie tylko zmniejszenie zasobów własności spółdzielczej, ale jednocześnie zapoczątkowały na niektórych terenach proces jej zanikania. Zmiany były niekiedy bardzo głębokie. Dotyczy to głównie tych obszarów, na których gospodarstwa spółdzielcze były organizowane w drugiej połowie lat 70. ubiegłego wieku. Większość gospodarstw spółdzielczych zorganizowano wówczas głównie metodami administracyjnymi. Organizowane wówczas gospodarstwa spółdzielcze zagospodarowywały niemal wszystkie grunty PFZ, a wkłady własne spółdzielców były niewielkie. Załogi pracownicze tych spółdzielni składały się najczęściej z osób przypadkowych, o słabym przygotowaniu zawodowym. Spółdzielnie te po zmianach ustrojowych oraz zaniechaniu dotacji nie potrafiły dostosować się do

(35)

35

gospodarki rynkowej. Rolnictwo spółdzielcze niemal całkowicie zanikło na terenach, na których ta forma własności miała krótkie tradycje, gdzie przez cały okres powojenny dominowała własność silnie rozdrobnionych gospodarstw indywidualnych, bądź dużą rolę odgrywało rolnictwo państwowe.

1.5. Własność Rolna Skarbu Państwa

Powołana ustawą z dnia 19 października 1991 r. Agencja Własność Rolnej Skarbu Państwa przejęła nieruchomości po zlikwidowanych państwowych gospodarstw rolnych. Jednocześnie AWRSP została zobowiązana do przejmowania gruntów Państwowego Funduszu Ziemi, niektórych rozwiązywanych gospodarstw spółdzielczych i innych instytucji państwowych, dysponujących użytkami rolnymi (Sadowski A. 2009).

Od lipca 2003 r. nieruchomościami tymi rozporządza Agencja Nieruchomości Rolnych15. Działa ona na rzecz Skarbu Państwa w znacznie większym zakresie w porównaniu z AWRSP. Do jej zadań należy m. in. kształtowanie ustroju rolnego.

Likwidacji państwowych gospodarstw rolnych i przejęciu ich mienia przez AWRSP, a następnie jego zagospodarowaniu przez innych użytkowników nie towarzyszyły radykalne zmiany struktury własnościowej. Z braku ustawy reprywatyzacyjnej zmiany te miały charakter ewolucyjny. W pierwszych latach restrukturyzacji zmiana użytkownika gruntów rolnych Skarbu Państwa polegała głównie na ich wydzierżawianiu, zaś w mniejszym na przenoszeniu praw własności w drodze sprzedaży, natomiast po 2002 r. w miarę wygasania umów dzierżawnych dotychczasowi użytkownicy mogli skorzystać z prawa pierwokupu. Stąd w ostatnich latach nastąpiło przyspieszenie procesu prywatyzacji własności rolnej Skarbu Państwa. Potwierdzają to dane tabeli 1.1, z których wynika, że o ile w 2002 r. własnością Skarbu Państwa było 16,6% gruntów rolnych, to w 2012 r. już tylko 8,5%. Zaś zasoby gruntów rolnych tej formy własności zmniejszyły się o 1210,6 tys. ha.

Grunty rolne stanowiące własność Skarbu Państwa nadal skoncentrowane są w północno-zachodniej części kraju (ryc. 1.7).

15_{Została powołana ustawą z dnia 11 kwietnia 2003 r. (Dz. U. 2003 r. Nr 64. poz. 592) w miejsce Agencji Własności}

(36)

36

Ryc. 1.7. Grunty rolne Skarbu Państwa w 2002 i w 2012 r. 2002