A R T Y K U Ł Y - P A P E R S
Dagmara Chylińska
Uniwersytet WrocławskiZakład Geografii Regionalnej i Turystyki plac Uniwersytecki 1, 50-137 Wrocław
teł. 0692774940 d_ch@wp.pl
OBIEKTY MILITARNO-WOJSKOWE
Z CZASÓW II WOJNY ŚWIATOWEJ
NA DOLNYM ŚLĄSKU JAKO
PRODUKT TURYSTYCZNY:
AKTUALNE WYKORZYSTANIE
I SZANSE ROZWOJU
MILITARY SITES FROM THE
SECOND WORLD WAR IN LOWER
SILESIA AS A TOURISM PRODUCT:
CURRENT USE
AND OPPORTUNITIES
FOR DEVELOPMENT
Z arys treści: D olny Śląsk je s t regionem predestynow anym do rozw oju turystyki m ilitarnej ze w zględu n a zn aczący potencjał obiektów m ilitarno-w ojskow ych z czasó w II w o jn y św iatow ej. C zęść z nich, m .in. o biekty po d ziem n eg o kom pleksu „R iese”, stanow i gotow y produkt turystyczny, na który sk ład ają się za gospodarow ane atrakcje turystyczne, infrastruktura turystycz na, prom ocja, rejestrow any ruch tu ry sty czn y oraz pozostałe kom plem entarne usługi. Inne obiek ty m ilitarne, zaliczane do um ocnień Linii Środkow ej O dry, sta n o w ią p o ten cjaln y p ro dukt turystyczny.
S łow a kluczow e: ob iek ty m ilitarn e, pro d u k t turystyczny, D ol ny Śląsk.
Abstract: Lower Silesia h a s th e potential to become a destination region for m ilitary tourism in Poland because of its significant collection of m ilitary sites from the Second World War. Some of them , like the 'Riese' underground complex, are already a tourism product with a n existing to u rist presence, developed tourist attractions, a tourism infrastructure, prom otion and other com plem entary services. O ther military sites - for instance th e Middle O dra Fortified Line - could be a potential tourism p ro d u ct in connection with the 'Odra Trail’.
Key words: m ilitary sites, tourism product, Lower Silesia.
Zjawiskiem popularnym w ostatnich latach jest zainteresowanie turystów obiektami historyczno- -wojskowymi, zwłaszcza z czasów ostatnich wojen światowych. W ramach tej kategorii znawcy przed miotu wydzielają obiekty o charakterze budowli obronnych, pomników, cmentarzy czy muzeów (względnie skansenów) wojskowych (LlJEWSKI
i in. 1992). Ze względu na ogromny potencjał ilo ściowy tego rodzaju obiektów oraz wartość histo- ryczno-architektoniczną wielu z nich, jak również rosnące nimi zainteresowanie, warto byłoby wzbo gacić turystyczną ofertę wybranych regionów Pol ski właśnie o produkt turystyczny zbudowany na bazie zabytków militarno-wojskowych.
Przedmiotem zainteresowań autorki są obiekty militarno-wojskowe z czasów II wojny świato wej - głównie fortyfikacje stałe oraz inne obiekty
A perceived p h e n o m e n o n in to u rism is th e grow th of in te r e s t in h isto rical m ilitary s ite s from b o th th e la s t world w ars. A ccording to th e findings of ex p erts, m ilitary s ite s c o n ta in fortifica tio n s, m o n u m e n ts , cem eteries an d m ilitary m u s e u m s (Li j e w s k i & o th e rs
1992). T h ere a re a sig n ific a n t n u m b e r of m ilitaiy s ite s from th e Second World W ar in Lower S ilesia of hig h h isto rical a n d m o n u m e n ta l v a lu e a n d a to u ris t p ro d u c t b a se d on th e se site s sh o u ld be in c lu d e d in Lower S ilesia ’s to u rism offer.
The a u th o r ’s in te re s t is in m ilitary site s from th e S eco nd W orld War, especially fortifications, a n d n o t
nece-wojskowe, niekoniecznie o ściśle militarnym prze znaczeniu. Celem niniejszego artykułu jest uzasad nienie tezy, że Dolny Śląsk powinien stać się jedną z głównych destynacji turystycznych dla turystyki militarnej w Polsce, uzasadnione jest również włą czenie XX-wiecznych obiektów militarno-wojsko- wych w skład promowanego wizerunku turystycz nego regionu.
Turystyczna eksploracja historycznych obiektów militarno-wojskowych mieści się zarówno w ra mach turystyki kulturowej nastawionej na poznawa nie wspólnego europejskiego dziedzictwa (funkcje edukacyjne, poznawcze), jak i turystyki przygodo wej. Oferuje więc turyście całą gamę przeżyć - od refleksji nad trudną historią Europy, poprzez fascy nację dziełami inżynierii i budownictwa wojennego, aż po dreszczyk emocji związanej z eksploracją nie dostępnych, często tajemniczych obiektów.
1. BUDOWLE OBRONNE Z CZASÓW II WOJNY ŚWIATOWEJ
NA DOLNYM ŚLĄSKU
Dolny Śląsk do 1945 r. Stanowił poludniwo- -wschodnią rubież Niemiec. Sytuacja polityczna oraz rozwój wydarzeń w czasie II wojny światowej spowodowały, że region ten miał znaczenie strate giczne i wymagał wzniesienia dodatkowych umoc nień - w ramach tzw. Walu Wschodniego, na le wym brzegu Odry wytyczono Linię Środkowej Odry (Oderstellung), od przedmieść Wrocławia, poprzez Ścinawę, Prochowice, Głogów (w grani cach województwa dolnośląskiego), Bytom Od rzański, Nową Sól, Milsko i Cigacice, aż do Kro sna Odrzańskiego. Pierwsze obiekty powstały na koronie wału przeciwpowodziowego nad Odrą w latach 1930-1932, za nimi w odległości ok.
10 km, zlokalizowano linię mniejszych schronów
(K A U F M A N N , JU R G A 2002) - wybudowano ok. 650
żelbetowych schronów bojowych, biernych oraz obserwacyjnych. Wzmocniono i unowocześniono miasta twierdze - Wrocław i Głogów. Chociaż pod względem zakresu prowadzonych prac fortyfika cyjnych Linia Środkowej Odry nie dorównywała Międzyrzeckiemu Rejonowi Umocnionemu, to jed nak projekt zakrojony był na dużą skalę - miejsca mi budowano schrony zaledwie 150 m jeden od drugiego, kilkadziesiąt metrów od brzegów Odry.
Ponadto lokalnie zachowały się w krajobrazie Dolnego Śląska ślady niemieckich polowych linii obronnych (Barthold, Rygiel Nysy, Rygiel Bobru) z czasów II wojny światowej.
ssa rily th o s e w ith stric tly defensive fu n c tio n s. The aim of th is article is to s u p p o rt th e th e s is t h a t Lower Silesia s h o u ld becom e a n im p o rta n t region for m ilitary to u rism in Poland. M ilitary to u rism co u ld b e p a r t of th e to u rism im age of Lower S ilesia.
T o u rist ex p lo ratio n of historical-m ilitary site s is c o n n e c te d w ith g en eral c u ltu ra l to u rism (learning a b o u t E u ro p ean c u ltu ra l heritage), m ilitary to u ris m strictly, a n d also a d v e n tu re to u rism . It offers a whole ran g e of e x p erien c e s - from reflection over th e difficult h isto ry of E u ro p e to th e discovery of m y s te rio u s sites, often difficult to g et into.
1. MILITARY SITES FROM THE SECOND WORLD WAR
IN LOWER SILESIA
Lower S ilesia w a s a t th e e a s te rn p e rip h e ry of th e T h ird Reich u n til 1945. The political s itu a tio n before a n d d u rin g th e S eco n d W orld W ar m e a n t th a t Lower S ilesia h a d stra te g ic value for G erm an d efen ces a n d it h a d to be fortified. The M iddle O d ra Fortified Line (the Oderstellung) w as b u ilt on th e
left b a n k of th e riv er O d ra (W roclaw- Glogów in Lower S ilesia a n d fa rth e r to Krosno O d rzań sk ie) a s a p a rt of the E a s te rn D efences. The first b u n k e rs w ere b u ilt on th e O d ra flood p ro tectio n e m b a n k m e n t in 1 9 3 0 -3 2 , a n d a seco n d line of sm a lle r b u n k e rs w as located
10 k m b e h in d th e m a in one ( K a u f m a n n & J u r g a 2002). T he w hole fortified line
c o n siste d of over 6 5 0 b u n k e rs (observa tional a n d defensive), w hile th e fo rtress cities of W roclaw a n d Głogów becam e m od ern ized a n d s tre n g th e n e d . A lthough th e scale of w o rk s o n th e Middle O d ra Fortified Line w as less th a n in th e M iędzyrzecki Fortified Region, th e m ilitary site s w ere b u ilt very densely - only 150 m from one a n o th e r in places.
lo cally , so m e G erm an d efen ces from th e S eco n d W orld W ar have b een p reserv ed in th e c u ltu ra l la n d sc a p e of
W samym tylko Wrocławiu znajduje się ponad 400 schronów, fortów i bunkrów, część z nich po wstała w czasie trwania II wojny światowej i mia ła charakter schronów dla ludności cywilnej, m.in. przy dzisiejszych ulicach Stalowej, Ładnej, Ołbiń- skiej, przy placu Strzegomskim, pod Nowym Tar giem oraz Dworcem Głównym.
Kolejna linia umocnień na Dolnym Śląsku wybu dowana została w połowic lat 30. wzdłuż tzw. „Autostrady Sudeckiej” w Sudetach Wschodnich - był to system żelbetowych schronów. Zachowały się one m.in. w rejonie schroniska „Jagodna” (dwa obiekty), jak również Przełęczy Nad Porębą w Gó rach Bystrzyckich.
Lower Silesia (the B arthold Line, on the river Nysa, on th e river Bóbr). There are also a few b u n k e rs located in W roclaw - on S talow a S treet, Ł adna Street, S trze gom ski S q u are, u n d e r Nowy Targ a n d the M ain Railway S tatio n , u se d for civil defence p u rp o se s d u rin g th e la st war.
The o th e r fortified line w as b u ilt in the m id 1930s alo n g th e so-called ‘S u d e c k a a u to s tr a d a ’ (E aste rn S u d ety M ountains). It w as a sy ste m of concrete b u n k e rs , a n d single s ite s a re preserved in th e B ystrzyckie M o u n tain s, n e a r the 'J a g o d n a ’ c h a le t a n d th e m o u n ta in p a ss called ‘Nad P o ręb ą ’.
Rys. 1. Lokalizacja obiektów militar- no-wojskowych z czasów II wojny świato
wej na Dolnym Śląsku 1 - miasta, 2 - rzeki, 3 - linia umocnień, 4 - obiekty podziemne, 5 - pojedyncze
bunkry
Fig. 1. Location of military sites from the Second World War in Lower Silesia
1 - towns, 2 - rivers, 3 - fortifications, 4 - underground facilities, 5 - indi
vidual shelters
Najciekawsze jednak obiekty, o nadal nie do końca wyjaśnionym przeznaczeniu, powstały na te renie Gór Sowich. Znane są jako podziemne obiek ty kompleksu „Riese”. Budowane prawdopodob nie od roku 1943 przez robotników przymusowych z terenów okupowanej Europy, liczą sześć do tychczas odnalezionych systemów sztolni i pod ziemnych tuneli w różnym stadium budowy. Ogó łem znane nam systemy korytarzy i podziemnych hal liczą łącznie ok. 8100 m długości, mają 26 000 km2 powierzchni oraz kubaturę 97 000 m3
( D u d z ia k 1996). Poszczególne kompleksy wcho
dzące w skład „Riese” to: Rzeczka (trzy sztolnie, 500 m), Jawornik (w początkowym stadium budo wy, zawalone i niedostępne), Włodarz (największy kompleks, 3000 m), Osówka (trzy sztolnie i cztery
The m o st in te re stin g a n d m y sterio u s m ilitary site s are lo cated in th e Sowie M o u n tain s. T hey a re k n o w n a s th e 'R iese’ u n d e rg ro u n d com plex. They c o n sis t of six s y ste m s of u n d e rg ro u n d p a ssa g e s (in different s ta te s of co n stru ctio n ) - ‘Rzecz- k a ’ (3 tu n n e ls , 5 0 0 m in length), ‘Wlo- d a rz ’ (the biggest, 3 0 0 0 m), ‘O sow ka’ (3 tu n n e ls w ith 4 c ro s s-tu n n e ls , 1700 m, ab o v eg ro u n d th e co n crete site s of ‘K asyno’ a n d ‘S ilow nia’), ‘Sobori’ (700 m), ‘Sokolec’ (2 m a in tu n n e ls w ith 2 c ro s s tu n n e ls , 75 0 m), ‘J a w o rn ik ’ (blocked a n d inaccessib le) b u ilt by forced la b o u r from 1943 ( D u d z l a k 1996). The u n d e r
wyrobiska poprzeczne, 1700 m, na powierzchni be tonowe budowle „Kasyno” i „Siłownia”), Soboń (700 m), Sokolec (dwie sztolnie połączone dwoma wyrobiskami poprzecznymi - 750 m). Równie za gadkowe obiekty podziemne znajdują się pod zam kiem Książ niedaleko Wałbrzycha. W czasie II woj ny światowej w zamku prowadzono szeroko zakro jone prace adaptacyjne na potrzeby prawdopo dobnie kolejnej kwatery Hitlera, jednocześnie drą żąc pod zamkiem tunele o łącznej długości 950 m.
Podziemne obiekty kompleksu „Riese” docze kały się bogatej literatury zarówno o charakterze historycznym, jak i popularnonaukowym, eksplo racyjnym. Aura tajemnicy wokół podziemi Gór Sowich, nierozwiązana do dziś zagadka przezna czenia obiektów oraz domniemania na temat nadal nieodkrytych hal i korytarzy, stanowią prawdziwy magnes dla turystów (nic tylko miłośników tajem nic II wojny światowej).
2. TURYSTYCZNE ZAGOSPODAROWANIE Spośród obiektów militarno-wojskowych zlokali zowanych na terenie Dolnego Śląska najlepiej za gospodarowane turystycznie są obiekty podziemne kompleksu „Riese”. .
Ciekawą ofertę prezentują okolice Walimia - znajduje się tu trasa turystyczna „Podziemne fa bryki Walimia”. Zwiedzić można skansen budow li fortyfikacyjnych (oryginalny most saperski Bai- leya, wieżyczki wartownicze), stale wystawy mu zealne - „Podziemny przemysł zbrojeniowy III Rzeszy”, „Minerały Gór Sowich”, „Kwatery Głów ne Hitlera”, „Obozy pracy AL Riese 1943-1945”, „Podziemna wartownia”. Obsługę tras prowadził Zakład Usług Turystycznych, przekształcony w 2001 r. w Muzeum Sztolni Walimskich1. Wa- limskie podziemia udostępniane są turystom w dwóch okresach - od maja do września codzien nie oraz od października do kwietnia również co dziennie w nieco krótszym wymiarze godzinowym. Wart podkreślenia jest fakt, że są one również do stępne dla turystów niepełnosprawnych. Muzeum Sztolni Walimskich nie posiada własnego zaplecza noclegowego, przed wejściem do sztolni znajduje się pawilon z małą gastronomią.
W dużym stopniu zagospodarowane i przysto sowane do potrzeb ruchu turystycznego są również podziemia okolic Głuszycy („Podziemne Miasto Głuszyca”, Kompleks Osówka). Dla turystów zo stały przygotowane dwie trasy podziemne; pierw sza to trasa podstawowa o długości 1500 m, druga
long, have a n a re a of 26 00 0 k m 2 a n d volum e of 9 7 0 0 0 m 3. O th e r m ilitary u n d e rg ro u n d s ite s c a n b e found u n d e r ‘Książ’ c a stle n e a r W ałbrzych (950 m of p assag es), w h ich co u ld have been b u ilt a s one of H itler’s h e a d q u a rte rs .
T he ‘R iese’ u n d e rg ro u n d com plex h a s a rich h isto rical, a ca d e m ic a n d p o p u la r lite ra tu re . T he m y stery of the Sowie M o u n tain u n d e rg ro u n d s ite s is a real to u ris t m a g n e t a n d n o t only for lover’s of S eco n d W orld W ar history.
2. TOURISM DEVELOPMENT
A m ong th e m ilitary site s located in Lower S ilesia, th e u n d e rg ro u n d site s of th e ‘R iesc’ co m p lex h av e th e b e st- d e v e lo p e d to u ris m . T h e re is a n u n d e rg ro u n d tra il called th e ‘W alim U n d e rg ro u n d F a c to rie s’ in th e ‘W alim - R zeczka’ com plex. A h e rita g e p a rk of m ilitary s ite s c a n be visited, a n d also p e rm a n e n t m u s e u m ex h ib itio n s: ‘the u n d e rg ro u n d w a r in d u s try of th e Third Reich', ‘m in e ra ls of th e Sowie M o u n ta in s’, ‘H itler’s h e a d q u a r te r s ’, ‘th e ‘R iese’ AL la b o u r c am p 1 9 4 3 -4 5 ’ a n d ‘th e u n d e r g ro u n d g u a r d h o u s e ’. The to u rist trail r u n by th e T o u rist Service A ssociation, w as tra n sfo rm e d in to th e W alim U n d e r g ro u n d M u se u m in 2 0 0 1 . U n d erg ro u n d v isits a re av ailab le to to u ris ts daily th ro u g h o u t th e y e a r a n d for longer h o u rs b etw een M ay a n d O ctober. It is w o r th u n d e r l i n i n g t h a t W a lim ’s u n d e rg ro u n d m u s e u m is a d a p te d for h a n d ic a p p e d to u ris ts . T h ere are no acco m m o d atio n facilities ow ned by th e m u s e u m in th e n e ig h b o u rh o o d of W alim a n d c a te rin g is re p re se n te d by a sm all pavilion n e x t to th e e n tra n c e to th e u n d e rg ro u n d m u se u m .
T he ‘O só w k a’ u n d e rg ro u n d com plex (Głuszyca) is also very well a d a p te d for to u rists . Two u n d e rg ro u n d tra ils have b e e n p re p a re d - th e b a sic one (1500 m in length) a n d th e seco n d - m ore ex trem e - w h ere to u ris ts c a n a n d cro ss by rope b rid g es. R eserv atio n s have to b e m ad e in ad v an c e to p a rtic ip a te in th e s e . O th e r a ttr a c tio n s a re th e
ma charakter ekstremalny - częściowo pokonywa na jest łodzią, przewidziane jest także przejście mostem linowym (obowiązuje na niej rezerwacja). Atrakcją dla turystów są również obiekty naziemne („Siłownia” i „Kasyno”). Sztolnie mogą być zwie dzane po indywidualnym uzgodnieniu obsługi przewodnickiej, również w języku obcym. Sztolnie udostępniane są w okresach: kwiecień-wrzesień (codziennie) i paździemik-marzec (również co dziennie, ale krócej). Obiektowi towarzyszy nie wielkie zaplecze gastronomiczne, sanitariaty, moż na się również zaopatrzyć w pamiątki, mapy okoli cy czy foldery informacyjne.
W czerwcu 2004 r. zostały udostępnione pod ziemia kompleksu „Włodarz” (korytarze długości ok. 3 km, z czego 1 km znajduje się pod wodą). Dla turystów przygotowano trzy strefy podziemne (600 m do samodzielnego zwiedzania, ok. 2 km - zwiedzanie z przewodnikiem, około 1400 m zwie dzanie pieszo, miejscami przeprawy pontonem, zwiedzanie z przewodnikiem), jedną naziemną oraz wystawę sprzętu wojskowego. Ponadto w ofer cie znajdują się atrakcje mające charakter ekspedy cji - zjazd na linie szybem, zwiedzanie całych sztolni, przeprawa pontonami, wejście na drugi po ziom sztolni (turystyka przygodowa na pograni czu wypraw surivalowych). Podziemia „Włodarza” czynne są cały rok (10.00—18.00) za stosunkowo niską cenę. Ciekawie prezentuje się również oferta naziemna kompleksu - w namiotach wojskowych zorganizowano kantynę, można posilić się w niej specjałami kuchni polowej - grochówką czy kieł baskami pieczonymi przez turystów w ognisku.
Sztolnie Walimia (kompleks Rzeczka) i podzie mia Osówki „nanizane” są na tematyczny szlak tu rystyczny - czarny szlak martyrologii i znajdują się w niewielkiej odległości od siebie - dystans między obiektami przeciętny piechur jest w stanie pokonać w ok. 50 min. Jedynie kompleks „Włoda rza” znajduje się w niewielkim oddaleniu od czar nego szlaku - jest on jednak dobrze oznakowany i łatwo do niego trafić. Obiekty kompleksu „Riese” można więc zwiedzić właściwie w czasie jednej wizyty w Górach Sowich. Między obiektami łatwo również przemieszczać się rowerami - Góry Sowie cechuje sieć szerokich traktów i leśnych duktów, ostatnio specjalnie dla rowerzystów oznakowa nych.
Zamek Książ udostępnia aktualnie turystom podziemną trasę turystyczną długości zaledwie 80 m. Stanowi ona prawdopodobnie część schronu przeciwlotniczego ukrytego pod zamkiem, połą czonego całym systemem szybów wentylacyjnych
m y ste rio u s a b o v eg ro u n d s ite s - ‘Siłow nia’ a n d ‘K asyno’.
T he W alim u n d e rg ro u n d site c a n be visited w ith a p ro fessio n al to u r guide a n d foreign to u r is ts c a n also be c ate re d for. The site is o p en daily th ro u g h o u t th e y e a r b u t from O cto b er to M arch for a lim ited tim e. T h ere are som e sm all c a te rin g facilities a s well a s public co n v en ien ces. F u rth e rm o re , som e m ap s, leaflets a n d so u v e n irs c a n be b o u g h t by to u rists .
A n o th e r u n d e rg ro u n d m ilitaiy site located in th e Sow ie M o u n tain s w as o p en ed in J u n e 2 0 0 4 . The ‘W łodarz’ com plex h a s 3 k m of p a ss a g e s (including
1 k m u n d e r w ater). T o u rists c a n visit th re e u n d e rg ro u n d zo n es (600 m for u n a id e d sig h tse e in g , 2 k m w ith a to u r gu id e - trav ellin g by flat-bottom ed boats), on e a b o v eg ro u n d trail a n d a m ilitary e q u ip m e n t exhibition. The to u rism offer a t ‘W łodarz’ c o n ta in s e x trem e a ttra c tio n s s u c h a s d e sc e n t by rope, v isitin g u n e x p lo re d p a rts of th e u n d e rg ro u n d site a n d travelling by flat-b o tto m ed b o a ts (ad v en tu re tourism ). The ‘W łodarz’ co m p lex is open daily th ro u g h o u t th e y e a r for a n o t very high price. T he a b o v eg ro u n d s u r r o u n d ing th e ‘W łodarz’ com plex is in te re stin g - a so u p k itc h e n in m ilitary te n ts serv es tra d itio n a l p e a so u p , a n d s a u s a g e s c an also b e grilled on a cam pfire.
The u n d e rg ro u n d s ite s of W alim a n d th e ‘O só w k a’ com plex a re located n o t far on e from a n o th e r on a to u ris t th e m a tic trail: th e ‘B lack Trail of M artyr do m ’. The d is ta n c e b etw een th e m c an b e covered in 50 m in. O nly th e ‘W łodarz’ com plex is a little fa rth e r from th e b la ck to u ris t trail, b u t it is e asy to find a s it is well m a rk e d . All th e ‘R iese’ u n d e rg ro u n d s ite s co u ld b e visited d u rin g o ne jo u rn e y to th e Sowie M o u n ta in s a n d it is p o ssib le to travel b etw een th e m by b ik e (there a re a lot of m a rk e d to u r is t bicycle trails).
The u n d e rg ro u n d to u r is t trail avail able to to u ris ts in ‘K siąż’ c astle is only 80 m long. P rob ab ly p a rt of a n u n d e rg ro u n d a ir-ra id s h e lte r c o n n ected w ith th e c a stle th ro u g h th e sy ste m of v e n tila tio n s h a fts (the s h a ft e n d s on th e
z wyższymi piętrami zamku (do czwartego piętra sięga szyb windowy, na piątym piętrze mieściła się maszynownia). Turyści, po pokonaniu ok. 15 m podziemnego tunelu, docierają do wartowni, gdzie mogą obejrzeć stanowisko karabinu maszynowego oraz płytę pancerną grubości 3 m. Na końcu tunelu istniała prawdopodobnie klatka schodowa, dziś za walona skałami, za nią natomiast, w zamkniętej dla turystów części podziemi, znajdują się tunele zajmowane przez PAN. Podziemna trasa turystycz na Książa jest integralnym składnikiem oferty tu rystycznej zamku, turyści zaś mogą korzystać z ca łej dostępnej na miejscu infrastruktury turystycz nej (noclegi, wyżywienie, kupno pamiątek, obsłu ga przez wykwalifikowanego przewodnika - źró dło: Muzeum Zamku Książ).
W dużo gorszym stanie, zarówno pod wzglę dem materialnego zachowania, jak i aktualnego tu rystycznego zagospodarowania, znajdują się obiek ty żelbetowych schronów Linii Środkowej Odry. Przyczyną takiego stanu jest m.in. charakter Oder- stellung, który pod względem skali założeń fortyfi kacyjnych nie dorównuje sąsiedniemu Między rzeckiemu Rejonowi Umocnionemu. Część schro nów zostało celowo zniszczonych tuż po wojnie i do dziś stanowią one słabo czytelne w kraj obra zie ruiny. Niemniej jednak zachowało się kilka obiektów o ciekawych rozwiązaniach konstrukcyj nych, zlokalizowanych na cennych przyrodniczo terenach dna doliny Odry (lepiej zachowane obiek ty zlokalizowane są w rejonie Gołkowic, Borkowa, Ścinawy, Kwiatkowic-Lubiąża, Brzegu Dolnego - pod mostem kolejowym - oraz w Radoszycach, gdzie mieści się ciekawy przykład zamaskowanego pillboxu w środku wsi i dalszych kilka obiektów wzdłuż rzeki). Część elementów pancernych po chodzących z obiektów Linii Środkowej Odry eks ponowanych jest w skansenie fortyfikacyjnym znajdującym się w Lubuskim Muzeum Wojsko wym w Zielonej Górze z siedzibą w Drzonowie. Obiekt ten, znajdujący się w granicach wojewódz twa lubuskiego, powinien być przykładem właści wej ekspozycji muzealnej militariów z czasów ostatniej wojny - udostępniany turystom skansen fortyfikacyjny nie tylko biernie prezentuje swoje eksponaty, ale tworzy ciekawe rekonstrukcje i wy stawy plenerowe (np. wystawa „Schron” - rekon strukcja wnętrza i wyposażenia schronu bojowego niemieckiej linii obronnej).
Wydaje się, że zagospodarowanie, jak również ochrona i konserwacja zabytków Oderstellung, przynajmniej miejscami powinny być zbliżone do koncepcji parku przyrodniczo-kulturowego
(aktu-fo u rth floor, th e e n g in e room w as located on th e fifth). T o u rists, after a 15 m w alk, re a ch a g u a rd h o u s e w here a m a c h in e g u n a n d a n a rm o u re d wall (3 m thick) c a n b e seen . Probably th e re w as a s ta irc a s e a t th e en d of th e tu n n e l (blocked by ro c k s now). There arc o th e r tu n n e ls b e h in d th is sta irc a se in a p a r t of th e u n d e rg ro u n d site u n a v ailab le to to u r is ts a n d occupied by PAN (Polish A cadem y of Sciences). T he u n d e rg ro u n d to u r is t trail of ‘K siąż’ is a n in te g ra l c o m p o n e n t of th e c a s tle ’s to u rism offer, a n d to u ris ts c a n m ake u se of th e w hole av ailab le to u rism in fr a s tru c tu re (accom m odation, m eals, p u rc h a s e of so u v e n irs, to u r guide services) (sourcc: M u se u m of ‘K siąż’ castle).
T he s ta te of p re s e rv a tio n a n d to u rism d ev elo p m en t of th e c o n crete b u n k e rs in th e M iddle O d ra F ortified Line is w orse th a n th e ’R iese’ com plex. T his is c o n n e c te d w ith th e m a te ria l c h a ra c te r of th e O derstellung a s th e fortifica
tio n s w ere in te n tio n a lly d estro y ed after th e S eco n d W orld W ar (a lot of th e m a re in r u in s now). M any b u n k e rs are lo cated in th e very v a lu ab le n a tu ra l e n v iro n m e n t of th e O d ra valley. The b e st-p re se rv e d c o n c re te s ite s c a n be fo u n d in Gołkow ice, Borków, Radoszyce (a co n cealed pillbox), K w iatkow ice-L ubiąż a n d Brzeg Dolny. Som e of th e re in forced e le m e n ts from th e M iddle O dra Fortified Line a re e x h ib ited in th e m ilitary h e rita g e p a rk in Drzonów (a d e p a r tm e n t of th e L u b u sk ie M ilitary M u seu m in Z ielona Góra). The m ilitary h eritag e p a rk in D rzonów (L ubuskie W ojewództwo) is a n in te re stin g exam ple of a w ell-p re p a red m u s e u m exhibition of m ilitary re m a in s of th e b o th th e la s t w orld w ars. The m u s e u m h a s p re p a red v a rio u s re c o n s tr u c tio n s a n d ex h ib itio n s o n lo catio n (am ong o th e rs th e re is th e ex h ib itio n called T h e S h e lte r’, a re c o n stru c tio n of a G erm an b u n k e r’s in te rio r a n d its m ilitary equipm ent).
The p ro te c tio n a n d co n se rv a tio n of th e O derstellung m o n u m e n ts th ro u g h a d a p ta tio n to th e re q u ire m e n ts of a la n d sc a p e p a rk se e m s to be th e
alnie istnieją plany powołania do życia Odrzań skiego Parku Krajobrazowego, który obejmowałby dolinę Odry między Brzegiem Dolnym a Głogo wem, obszar cenny głównie pod względem przy rodniczym, ale i kulturowym) zaopatrzonego w sieć ścieżek dydaktycznych z tablicami zawiera jącymi informacje na temat historii założeń fortyfi kacyjnych Środkowego Nadodrza, lokalizacji głów nych obiektów oraz roli, jaką umocnienia odegrały w czasie ostatniej fazy II wojny światowej. Przy kładem sposobu zagospodarowania tego rodzaju założeń fortyfikacyjnych mogą być, oprócz roz wiązań polskich (np. działania w Międzyrzeckim Rejonie Umocnionym), również bogate doświad czenia innych państw, przede wszystkim Francji (Wal Atlantycki, Normandia), na Linii Maginota w północnej Alzacji. Oferta turystyczna wymienio nych regionów opiera się m.in. na zwiedzaniu nowożytnych fortyfikacji oraz cmentarzy wojen nych szlakiem najważniejszych kampanii końca II wojny światowej (m.in. trasy Overlord~L'assaut,
D -D ay-Le Choc, La Contre-Attaqué).
W przypadku obiektów Linii Środkowej Odry, będących przykładem fortyfikacji słabo zachowa nych i rozproszonych na linii kilkudziesięciu kilo metrów, z przewagą obiektów o konstrukcji lek kiej, charakteryzującej się brakiem ciężkich grup warownych, bardziej sprawdza się zagospodarowa nie w postaci ścieżek tematycznych, edukacyjnych. W pierwszej kolejności należałoby zadbać o odsło nięcie i uczytelnienie w kraj obrazie poszczegól nych obiektów, o ich zabezpieczenie i konserwację m.in. zachowanych oryginalnych części metalo wych, a następnie właściwe oznakowanie, opis konstrukcji oraz funkcji pełnionych w całym sys temie umocnień.
Fakt, że fortyfikacje Oderstellung są w więk szości słabo znane i niemal w ogóle niepopulary- zowane poza wąskim gronem miłośników fortyfi kacji, może paradoksalnie stanowić „magnes” tu rystyczny zawierający w sobie element eksploracji, przygody. Z tego również względu należałoby za dbać w przyszłości, aby ta eksploracja i przygoda nie pociągała za sobą zbędnego ryzyka. Stąd ko nieczność właściwego zabezpieczenia obiektów o charakterze podziemnym bądź nazbyt nadszarp niętych zębem czasu.
Ponieważ Odra stanowi atrakcyjny turystycznie szlak wodny, warto byłoby również powiązać jego promocję z popularyzacją nadodrzańskich fortyfi kacji. Wzdłuż biegu Odry znajduje się przecież szereg stanic wodnych, przystani żeglarskich czy kempingów i biwaków, mogących stanowić bazę
a p p ro p ria te actio n . C u rre n tly th e re is a p ro ject to c re a te a n O d ra L an d scap e P ark from Brzeg D olny to Głogów in th e O d ra valley (b ased on its high n a tu ra l a n d c u ltu ra l value). E d u c a tio n al tra ils w ith in fo rm atio n b o a rd s a b o u t th e b u n k e r s ’ h isto iy , location a n d th e ir role in th e S eco n d World W ar co u ld b e d esig n ed . Good ex am p les of a to u rism d e v elo p m en t of sim ilar fortifications (not only from in Poland) are th e rich e x p erien c e s of o th e r c o u n trie s, above all F ran c e (the M aginot Line in n o r th e r n A lsace a n d th e A tlan tic W all in N orm andy). T h ese re g io n s’ to u rism offers in c lu d e visits to th e h isto ric fo rtificatio n s a n d m ilitary c em e te rie s o f th e m o s t im p o rta n t m ilitary c a m p a ig n s o f th e S eco n d World W ar (th em atic to u r is t trails: O verlord-
L ’A ssa u t, D-Day - Le Choc a n d La Contre-- Attaque).
For fo rtificatio n s sim ila r to th e Middle O dra Fortified Line (poorly p reserved, d isp e rse d a n d of lig h t co n stru ctio n ) a b e tte r so lu tio n w o u ld be th e develop m e n t of th e m a tic e d u c a tio n a l trails. M ilitary s ite s s h o u ld b e ex h ib ited in a c u ltu ra l la n d sc a p e , p ro tected a n d co n serv ed (especially th e ir m etallic elem en ts), m a rk e d a n d provided w ith b a sic in fo rm atio n a b o u t h isto ry , m ilitary fu n c tio n a n d c o n stru c tio n .
The fact th a t th e fortifications of th e
O derstellung a re m o stly u n k n o w n , u n
explored a n d poorly p o p u larized , could be a to u r is t m a g n e t w ith a h in t of a d v e n tu re a n d a d re n a lin in clu d ed . B ec a u se of th is it is im p o rta n t to tak e care of to u r is t safety: u n d e rg ro u n d a n d ru in e d s ite s sh o u ld be well se c u re d .
The river O d ra is a very a ttractiv e to u ris t w a te r tra il a n d it is possible to c o n n e c t its p ro m o tio n w ith th e p o p u la ris a tio n of th e O d ra fortifica tions. T h ere a re a lo t o f c a m p site s a n d m a rin a s in th e O d ra valley w h ich could be u se fu l b a s e s for v isiting b u n k e rs.
In re c e n t y e a rs a few bicycle tra ils have b e e n m a rk e d a n d sig n p o ste d in th e O dra valley on th e left b a n k from W ro cław -L eśn ica to Głogów, 25 6 km
wypadową w rejon najlepiej zachowanych przy brzeżnych obiektów Oderstellung. Jednocześnie w dolinie środkowej Odry wytyczono i oznakowa no kilka tras rowerowych -- na lewym brzegu Od ry, z Wrocławia-Leśnicy do Głogowa, o łącznej długości 256 km. W wielu miejscach szlak ten przebiega w sąsiedztwie obiektów Linii Środkowej Odry. Można by więc wykorzystać istniejącą infra strukturę turystyczną do popularyzacji zachowa nych nadodrzańskich umocnień (przy odpowied nim oznakowaniu).
overall. T he trail is n e a r th e fortification line, so th e ex istin g to u rism in fra s tr u c tu r e co u ld b e u s e d to p o p u la rise th e m ilitary s ite s (if th ey w ere p ro perly sig n p o sted ).
Fot. 1. Schron pod mostem kolejowym w Brzegu Dolnym Fotho 1. Shelter under the railway bridge in Brzeg Dolny (fot. autorka) (author’s photograph)
Fot. 2. Ruiny bunkra w Radoszycach nad Odrą (fot. autorka)
Fotho 2. Bunker ruins in Radoszyce by the Odra (author’s photograph)
3. RUCH TURYSTYCZNY
Produkt turystyczny obiektów kompleksu „Rie- se” jest produktem użytecznym, wychodzącym na przeciw i realizującym społeczne zapotrzebo wanie. Świadczy o tym rejestrowany ruch tury styczny. Oferta turystyczna obiektów podziemnych kompleksu „Riese” przyciąga od połowy lat 90. kilkadziesiąt tysięcy turystów rocznie, przy czym liczba ta rokrocznie wzrasta. Z danych uzyskanych w biurze informacji turystycznej w Głuszycy wynika, żc sezon w obiekcie trwa od maja do października, a liczba turystów utrzymuje się na poziomie ok. 40 000 rocznie. W samym tylko 2004 r. Muzeum Sztolni Walimskich odwiedziło ogółem 44 684 turystów.
Liczb a turystów w tys.
M ie s ią c e
Rys. 2. Liczba turystów w kompleksie Rzeczka (Walim) w 2004 r. ( ź r ó d ł o : opracowanie własne na podstawie danych udostępnionych przez
dyrekcję kompleksu „Rzeczka”)
Na podstawie danych udostępnionych przez dyrekcję kompleksu Rzeczka (liczba sprzedanych biletów w 2004 r.) można stwierdzić, iż sztolnie Walimia przyciągają niemal tyle samo turystów dorosłych, co dzieci (51% bilety normalne, 46% ulgowe), ponadto kategoria „wejściówki” obejmu je bilety sprzedawane po niższej cenie specjalnym grupom, np. z domów dziecka, zakładów opie kuńczych itd. (3%). Jedynie w lutym, kwietniu, maju, czerwcu 2004 r. liczba sprzedanych biletów ulgowych była większa od liczby biletów normal nych, jednakże na podstawie danych tylko z jedne go roku trudno stwierdzić, czy jest to tendencja, czy zależność przypadkowa.
Odwiedzenie ksiąskich podziemi jest jednym z punktów zwiedzania zamku, więc trudno okre ślić, jaka część turystów decyduje się obejrzeć również tę atrakcję. Jest ona dostępna bez koniecz ności kupowania biletu na zwiedzanie całego
kom-3 . TOURISM
The to u rism p ro d u c t of th e ‘R iese’ u n d e r g ro u n d co m p lex is a u s e fu l p ro d u ct, m eetin g a so cial d e m a n d . T he n u m b e r of to u ris ts re c o rd ed is p ro o f of .this. The to u rism offer of th e ‘R iese’ u n d e rg ro u n d com plex h a s a ttra c te d te n s of th o u s a n d s of to u ris ts p e r y e a r from th e m id 1990s. The scale of to u ris m is still growing. A ccording to d a ta from th e to u rist in fo rm atio n c e n tre in G łuszyca, th e a n n u a l n u m b e r of to u ris ts in th e ‘O sów ka’ co m p lcx is g re a te s t from May to O ctober, a n d re c e n tly th e n u m b e r h a s b e e n close to 40 0 0 0 p e r year. 4 4 684 to u ris ts v isited th e W alim U n d erg ro u n d M u se u m in 2 0 0 4 .
N u m b e r o f touris ts in th o u s a n d s
M o n th s
Fig. 2. Number of tourists visiting the 'Rzeczka' underground complex in 2004 ( s o u r c e : based on data provided by the ‘Rzeczka' complex
management)
B ased on d a ta from th e ‘Rzeczka- W alim ’ u n d e rg ro u n d com plex it c an be s e e n th a t u n d e rg ro u n d site a t W alim a ttr a c ts n e a rly th e sa m e n u m b e r of a d u lt to u ris ts a s ‘c h ild re n ’ (those buy in g re d u c e d price tick ets) - 51 % of tic k e ts sold w ere a t full p rice in 2 0 0 4 an d 46 % re d u c ed . M oreover, th e tic k e t category ‘p a s s ’ m e a n t c h e a p e r tic k e ts for g ro u p s from c h ild re n ’s h o m es, etc. (3 %). The n u m b e r of re d u c e d p rice tic k e ts sold for th e W alim u n d e rg ro u n d site w as g re a te r th a n th e n u m b e r of full p rice tic k e ts only in F eb ru a ry , April, M ay a n d J u n e in 2004. It is h a rd to s a y if it is a tre n d or a n a c c id e n ta l s itu a tio n b a se d only on d a ta from o ne year.
A v isit to th e u n d e rg ro u n d sec tio n of ‘K siąż’ is j u s t o ne p a r t of a visit to th e
pleksu, zwiedzanie odbywa się pod opieką prze wodnika, w grupach do 15 osób, ceny biletów w roku 2005 - 8 zł za bilet normalny, 4 zł za ulgo wy. Ruch turystyczny w podziemiach zamku Książ uruchomiono niedawno - w sezonie turystycznym 2005 r.
W przypadku obiektów znajdujących się na Li nii Środkowej Odry w obrębie Dolnego Śląska trudno mówić o wielkości ruchu turystycznego, gdyż nie jest on w żaden sposób rejestrowany ani też zorganizowany. O tym, że zachowane obiekty Oderstellung są odwiedzane i że stanowią one przedmiot zainteresowania turystycznego świadczą np. liczne relacje miłośników fortyfikacji zamiesz czane m.in. w Internecie.
4 . PROMOCJA
Obiekty pomilitarne Polski znajdujące się pod ziemią promowane są obecnie wspólnie pod pa tronatem Stowarzyszenia „Podziemne Trasy Tu rystyczne Polski”. Aktualnie w Polsce jest 35 tras turystycznych zlokalizowanych w 34 obiek tach podziemnych. Część z nich ma charakter pomilitamy (sześć tras wytyczonych w sześciu obiektach z czasów obu ostatnich wojen świato wych). W Stowarzyszeniu „Podziemne Trasy Turystyczne Polski” zrzeszonych jest obecnie 15 tras podziemnych, w tym cztery w obiektach pomilitamych - Trasa Międzyrzecka w Między rzeckim Rejonie Umocnionym, Fort Legionów w Warszawie, Twierdza Kostrzyn oraz na Dolnym Śląsku Podziemne Miasto „Osówka” w Górach Sowich. Pozostałe trasy podziemne - Kłodzko, Pętla Boryszyńska w Międzyrzeckim Rejonie Umocnionym, Podziemne Fabryki Walimia - Rzeczka, Kompleks „Włodarz”, Twierdza Toruń - Fort IV, Twierdza Osowiec, schrony kolejowe Stępina-Strzyżówa oraz podziemia zamku Książ pozostają nadal poza stowarzyszeniem.
Członkostwo w stowarzyszeniu (również dla obiektów dolnośląskich) oznacza przede wszyst kim wspólną promocję. Stowarzyszenie zapew nia, po spełnieniu przez trasę określonych wymo gów, specjalny certyfikat jakości. Otrzymują go jedynie trasy o uregulowanej sytuacji prawnej i własnościowej, zapewniające turystom maksi mum bezpieczeństwa (organizator ma obowią zek zapewnić odpowiednie środki i warunki zwie dzania turystom). Taki certyfikat posiada kom pleks „Osówka”. Stowarzyszenie zapewnia swoje
w hole c a stle so it is h a rd to say how m a n y to u ris ts v isit th is a ttra c tio n too. However th e u n d e rg ro u n d trail c an be v isited s e p a ra te ly w ith a p ro fessio n al to u r gu id e in g ro u p s c o n sis tin g of a m ax im u m of 15. T ick ets c o st 8 PLN - full, 4 PLN - re d u c ed . It h a s only b e e n op en sin ce th e s u m m e r of 2005.
In th e c ase of th e M iddle O d ra Fortified Line site s, lo cated in Ix>wer Silesia, it is h a rd to d is c u s s a b o u t th e scale of to u rism b e c a u s e it is n o t organized or reco rd ed . However, th e re is evidence of to u ris t in te r e s t in th e O dra fortifications a n d m an y d e sc rip tio n s of a m a te u r ex p lo ra tio n s of th e fortifications on th e in te rn e t.
4. PROMOTION OF MILITARY SITES IN LOWER SILESIA
T he m ilitary u n d e rg ro u n d site s in P oland are p ro m o ted collectively u n d e r th e p a tro n a g e of th e ‘Polish U n d erg ro u n d T o u rist Trail S o ciety ’. T h ere a re 35 tra ils located in 34 u n d e rg ro u n d site s, som e of w h ich h av e a m ilitary c h arac te r: 6 tra ils are in s ite s from th e Second W orld War.
At p re s e n t, 15 u n d e rg ro u n d tra ils are a ss o c ia te d in th e P olish U n d erg ro u n d T o u rist T rail Society, in c lu d in g th e Mię d zyrzecka U n d e rg ro u n d Trail in th e Mię dzyrzecki F ortified Region, th e Legionów F ort in W arsaw , K ostrzyń F o rtre ss, a n d th e ‘O só w k a’ U n d e rg ro u n d s e ttle m e n t in Lower S ilesia. O th e r u n d e rg ro u n d tra ils a re in Kłodzko, th e B o ry szy ń sk a c irc u it (M iędzyrzecki Fortified Region), th e Wa- lim -R zeczka U n d e rg ro u n d Com plex, th e O sowiec F o rtre ss, th e railw ay sh e lte rs a t S tęp in -S trzy żó w a n d th e u n d e rg ro u n d trail in ‘K siąż’ c a s tle a re n o t p a rt of th e Society. M em b ersh ip of th is society m e a n s co m m o n p ro m o tio n (and th e u se of its logo) above all an d , a fte r fulfilling specified re q u ire m e n ts, a sp ecial qu ality certificate. T his c a n be g ra n te d to trails w ith re g u la ted legal a n d ow n ersh ip co n d i tio n s, a n d in w h ic h v isito r safety is m axim ised (there is a n obligation to in stall s e c u rity c o n d itio n s for visitors). The ‘O sów ka’ u n d e rg ro u n d com plex h a s s u c h
logo i wspólną promocję. Od 1996 r. w Cheł mie odbywa się co roku Forum Podziemnych Tras Turystycznych. Spotykają się na nim właściciele i użytkownicy tych obiektów. Założeniem orga nizatorów spotkań jest omówienie sposobu po- pprawy standardu i jakości usług świadczonych w tego rodzaju obiektach. Warto podkreślić, że Stowarzyszenie „Podziemne Trasy Turystyczne Polski” na swojej stronic internetowej promuje i zamieszcza informacje na temat wszystkich pod ziemnych tras turystycznych, także niezrzeszo- nych.
Sztolnie Walimskie, dotychczas niezrzeszone w tym Stowarzyszeniu, promują się przede wszyst kim poprzez udział w krajowych targach tury stycznych (Poznań, Warszawa, Kraków), wydając materiały informacyjne w postaci folderów, map atrakcji turystycznych regionu rozprowadzanych w centrach informacji turystycznej, na stronach in ternetowych gminy, na stronie Stowarzyszenia „Podziemnych Tras Turystycznych Polski”, jak również na własnej stronie www.sztolnie.pl. W podobny sposób udostępnia swoją ofertę na rynku turystycznym kompleks „Włodarz”.
Trudno natomiast mówić o promocji umocnień na Linii Środkowej Odry. Najwięcej informacji zamieszczanych jest przez indywidualnych miło śników fortyfikacji w Internecie, brak jest mate riałów kartograficznych, które dokumentowały by rozmieszczenie poszczególnych, lepiej zacho wanych obiektów. Na wydanej niedawno mapie turystyczno-rowerowo-kajaltowej Dolina Środko wej Odry Wrocław-Glogów (1 : 75 000) na le wym brzegu Odry zaznaczono jedynie 3(!) bunkry w rejonie Piskorzowic, pomimo że informator kra joznawczy wspomina również o umocnieniach ziemno-betonowych tzw. Rygla Odry w miejsco wościach Borków i Gołkowice.
5. OBIEKTY MILITARNO-WOJSKOWE JAKO PRODUKT TURYSTYCZNY
Produkt turystyczny definiować można jako kom pozycję składników zaspokajających różne kom plementarne potrzeby turystów. Według Middleto- na jest to również pakiet składników materialnych i niematerialnych, umożliwiających spędzenie cza su w miejscu docelowym, realizację motywów wyjazdu turystycznego ( M l D D L E T O N 1996).
Spośród obiektów militarno-wojskowych Dol nego Śląska z czasów ostatniej wojny światowej
a q u a lity ccrtificatc. The U n d e rg ro u n d T o u rist T rail F o ru m h a s ta k e n place in C hełm sin ce 1996, d e sig n e d for m eetin g s of trail o w n ers a n d u s e r s a n d to d is c u s s w ays of im proving th e q u a lity an d s ta n d a r d s o f to u ris m services. It is w orth u n d e rlin in g th a t th e ‘Polish U n d erg ro u n d T o u rist Trail S o ciety ’ on its w ebsite p ro m o tes a n d offers in fo rm atio n a b o u t all th e u n d e rg ro u n d to u r is t trails, in clu d in g th o se n o t a p a r t of it.
The W alim u n d e rg ro u n d com plex, n o t a p a r t of th e ‘P olish U n d e rg ro u n d T o u rist Trail Society’, prom otes itself by p articip a
tio n in n a tio n a l to u ris m fairs in Poznań, Warseiw a n d K raków , p u b lish in g leaflets a n d to u ris t a ttra c tio n m a p s, w h ich are also available in to u rist inform ation centres, on g m in a w e b site s, th e w eb site of th e Society o r th e ir ow n w e b site s (www. sztolnie.pl). In a s im ila r way, th e offer of th e ‘W łodarz’ u n d e rg ro u n d com plex is m ad e av ailab le to th e to u rism service m ark et.
It is h a rd to ta lk a b o u t pro m o tio n of th e s ite s of th e M iddle O d ra Fortified Line, a s m o st of th e info rm atio n is p u b lish e d by a m a te u r ind iv id u als th ro u g h th e in te rn e t. T h ere is a lack of c a rto g ra p h ic d etail a b o u t th e lo catio n of th e b e tte r-p re se rv e d b u n k e rs . O n a recen tly p u b lis h e d to u rist-b ic y c le -k a y a k in g m ap of th e M iddle O d ra Valley, W roclaw - Glogów’ 1: 75 0 0 0 , on th e left b a n k of th e O d ra river only 3 b u n k e r s are m ark ed n e a r Piskorzow ice, d e sp ite th e fact th a t the sight-seeing brochure contains inform a tion a b o u t c o n c re te fortifications, th e so- called ‘O dra Rygiel’ in B orków a n d G ołko wice.
5. MILITARY SITES AS A TOURISM PRODUCT
A to u ris m p ro d u c t co u ld be defined a s a m ix tu re of c o m p o n e n ts w h ich satisfy d ifferen t c o m p le m e n ta ry to u ris t n eed s. A ccording to M iddleton it is also a p ack ag e of m a te ria l a n d n o n -m a te ria l co m p o n en ts, e n a b lin g a to u ris t to sp en d tim e in d e stin a tio n s , w ith th e fulfilm ent of to u ris t g o als ( M i d d l e t o n 1996).
oferta turystyczna podziemi kompleksu „Riese” wydaje się stanowić gotowy produkt turystyczny, spełniający kryteria wszystkich jego składowych. Podstawowym składnikiem produktu turystyczne go są oczywiście atrakcje związane z zagospodaro waniem podziemi kompleksu „Riese”. Istnieje in frastruktura umożliwiająca turystom pobyt oraz korzystanie z atrakcji, włączając w to obsługę przewodnicką, niewielką bazę gastronomiczną (braki występują jedynie w zakresie własnej bazy noclegowej, jednakże rozwój tejże nie wydaje się konieczny ze względu chociażby na istnienie dyna micznie rozwijającej się bazy noclegowej związa nej m.in. z agroturystyką). Szereg atrakcji kom pleksu „Rzeczki”, „Osówki” czy „Włodarza” po zwala turystom na aktywny wypoczynek oraz reali zację wielu motywów turystycznych. Rejon „Rie se” jest raczej łatwo dostępny zarówno dzięki ko munikacji kolejowej (Wałbrzych), jak również lo kalnej autobusowej i prywatnej busowej. Atutem produktu turystycznego kompleksów podziem nych „Riese” jest możliwość korzystania z atrakcji niezależnie od pory roku. Jednocześnie produkt tu rystyczny samych podziemi może funkcjonować osobno oraz w powiązaniu z innymi składnikami oferty turystycznej regionu - siecią szlaków rowe rowych i pieszych.
Pod względem marketingowym produkt tury styczny „Rzeczki”, „Osówki” czy „Włodarza” zo stał profesjonalnie przygotowany do sprzedaży. Służy temu niewątpliwie aktywna promocja w lo kalnej prasie, telewizyjnych programach, materia łach informacyjnych prezentowanych na targach turystycznych, jak również nowoczesne kanały in formacji i dystrybucji w Internecie. Wizerunek podziemi „Riese” opiera się na chwytliwych ha słach, takich jak tajemnica, eksploracja czy przy goda. Produkt turystyczny jest dostępny zarówno dla turysty indywidualnego, jak i dla grup zorgani zowanych. Można go nabyć raczej bezpośrednio u producenta niż u touroperatora.
Podziemna trasa turystyczna Książa jest jed nym z komponentów produktu turystycznego kom pleksu ksiąskiego, marginalnym, aczkolwiek rów nież ciekawym i wartym szerszej popularyzacji.
W przypadku obiektów wchodzących w skład Linii Środkowej Odry to w chwili obecnej nie sta nowią one produktu turystycznego. Wydaje się również, że nie mogłyby one stanowić odrębnego produktu turystycznego. Aktualnie o Linii Środko wej Odry można mówić w kategoriach waloru, sta nowiącego potencjalny produkt turystyczny. Przy szłość „turystyczną” nadodrzańskich fortyfikacji
A m ong th e m ilitary site s from th e tim es of th e la s t w orld w ar, th e to u rism offer of th e u n d e rg ro u n d ‘R iese’ com plex se e m s a lre ad y to lie a to u rism p ro d u c t w ith all its n e c e s s a ry in g re d ie n ts. The b a sic c o m p o n e n ts a rc obviously th e a ttra c tio n s o f th e u n d e rg ro u n d ‘R iese’ com plex itself. T h ere is a n in fra s tru c tu re e n ab lin g to u ris ts to s ta y th e re a n d u se th e a ttra c tio n s (including a to u rist gu id e service a n d self-c ate rin g facilities) a n d th e re is only a lack of to u rist acco m m o d atio n facilities, b u t th e se seem u n n e c e s s a ry b e c a u s e of th e dynam ic d e v elo p m en t of, for exam ple, a g ro to u rism lodgings. A n u m b e r of th e a ttra c tio n s of th e u n d e rg ro u n d ‘R iese’ com plex p e rm it to u r is ts to be active a n d to fulfil a v a rie ty of to u r is t goals. The n e ig h b o u rh o o d of ‘R iese’ is easily av ail able th a n k s to rail tr a n s p o r t (Wałbrzych), local b u s e s , a n d also p riv ate tra n sp o rt. The o p p o rtu n ity to ta k e a d v an tag e of
to u rist a ttra c tio n s in d e p e n d e n t of se a so n is a n im p o rta n t fe a tu re of th e to u rism p ro d u c t of ‘R iese’. E qually, th e u n d e r g ro u n d to u rism p ro d u c t m ay fun ctio n in d e p e n d e n tly o r in c o n n ec tio n w ith o th e r c o m p o n e n ts of th e Lower S ilesian to u rism offer, e.g. w ith w alking a n d bicycle trails.
The to u ris m p ro d u c t of ‘R zeczka’, ‘O sów ka’ a n d ‘W łodarz’ is professionally p re p a red . U n d o u b ted ly , active prom otion in local p re s s, television, a n d b ro c h u re s p re p a re d for to u ris m fairs is helpful, a s w ell a s m o d e rn in fo rm atio n a n d d is trib u tio n c h a n n e ls (the in tern et). The im age of th e u n d e rg ro u n d ‘R iese’ com plex is c re ate d by s u c h c a tc h p h ra s e s a s ‘m y stery ’, ‘e x p lo ra tio n ’ a n d ‘a d v e n tu re ’. The to u rism p ro d u c t is available for the in d iv id u al to u ris t a s well a s for organized g ro u p s, a n d to u ris ts c a n b u y th is p ro d u c t d irectly from th e to u rism service provider, n o t from a to u r o p erato r.
The u n d e rg ro u n d site of ‘Książ’ is a c o m p o n e n t of th e to u rism p ro d u c t of 'Książ c astle , a n d th u s m arg in al a t p re s e n t b u t in te re stin g a n d w o rth y of p o p u la risa tio n .
At p re s e n t, th e s ite s in c lu d e d in th e M iddle O d ra F ortified Line a re n o t
widziałabym raczej we włączeniu ich w skład ofer ty turystycznej doliny środkowej Odry, na którą składa się dzisiaj bogaty potencjał przyrodniczy i kulturowy dostępny za sprawą sieci szlaków pie szych, rowerowych i wodnych. Włączenie w ofertę turystyczną również zwiedzania lepiej zachowa nych umocnień w dolinie Odry mogłoby stanowić element zarządzania produktem turystycznym - re alizacją strategii rozwoju produktu poprzez wzbo gacenie go o nowe atrakcje pozwalające turyście na zaspokojenie różnorodnych motywów tury stycznych.
W ostatnich latach podejmowanych jest wiele działań mających na celu popularyzację doliny środkowej Odry zarówno dla celów turystyki wod nej, jak i rowerowej. Powstała infrastruktura w po staci szlaków pieszych i rowerowych pozwala do skonale na poznawanie nie tylko bogactwa nad- odrzańskiej przyrody, ale również potencjału kul turowego makroregionu. Szlak Odry włączony zo stał w międzynarodową sieć szlaków dziedzictwa kulturowego Greenways, a pochodzące z różnych wieków obiekty zabytkowe zlokalizowane w doli nie Odry, w tym umocnienia Linii Środkowej Od ry, stanowią świadectwo burzliwej historii i zasłu gują na ochronę, promocję, a w niektórych przy padkach chociażby na ocalenie od zapomnienia.
Aktualnie działania na Szlaku Odry koordyno wane są przez Fundację Ekologiczną „Zielona Ak cja”. Według informacji udzielonych przez koor dynatora Szlaku Odry, pana Rafała Plezię, Funda cja nie planuje w najbliższym czasie wykorzysta nia w celach turystycznych obiektów Linii
Środko-a to u rism p ro d u c t Środko-a n d it w ould be difficult to c re a te a n in d e p e n d e n t p ro d u c t on th e ir b a s is alo n e. It is b e tte r to ta lk a b o u t th e M iddle O d ra Fortified Line in te rm s of its p o te n tia l v alu e, n o t a s a fin ish ed p ro d u c t. In c o rp o ra tio n into th e to u rism offer of th e M iddle O d ra Valley could be th e o p p o rtu n ity for th e Middle O d ra Fortified Line. T his offer c o n ta in s e n o rm o u s c u ltu r a l a n d n a tu r a l p o ten tial available for to u ris ts th ro u g h w alking, cycling a n d e d u c a tio n a l trails. In clu d in g v isits to fo rtificatio n s in th e regional to u rism offer co u ld be a w ay of achieving th e ir d ev elo p m en t. It w ould e n ric h th e p re s e n t to u rism p ro d u c t a n d en ab le to u ris ts to fulfil a v a rie ty of goals.
In re c e n t y e a rs m a n y d ev elo p m en ts have b e e n u n d e r ta k e n w h o se aim is th e p o p u la ris a tio n of th e O d ra valley for w a te r a n d bicycle to u rism . The existing to u rism in fr a s tr u c tu r e allow s n o t only reco g n itio n of th e r ic h n e s s of its n a tu ra l en v iro n m en t, b u t also th e c u ltu ra l h eritag e of th e region, a n d th e O d ra Trail h a s b e e n in c lu d e d in a n in te rn a tio n a l s y ste m of c u ltu r a l h e rita g e tra ils (G reenw ays). T he h isto ric a l m o n u m e n ts from v a rio u s e ra s lo cated in th e O dra valley, in c lu d in g th e M iddle O dra F o rti fied Line, a re a te stim o n y to a tu rb u le n t h isto ry a n d d eserv e p ro m o tio n , p ro tectio n a n d in som e c a se sa lv a tio n from oblivion.
Fig. 3. The tourism offer of the ‘Odra Trail'
I - towns, II - 'Middle Odra Fortified Line’ with individual sites, III - Odra water trail, IV - cycling trail - Odra trail, V - marked cycling trails, VI - valuable natural areas: nature reserves - 1 - „Jo- dtowice" 2 - „Zabór", 3 - „Łęg Korea", 4 - „Odrzyska”, 5 - the Jezierzyca Valley Landscape Park, 6 - „Skarpa Stor czyków” VII - destinations valuable from
a cultural perspective 'R a d o s z y c ? ^ ] \ . C h o b i e n i a # V A / Ś c in a w a # * .Wołów. \ B rz e g \D o l n y K w ia tk o w ic e u M a lc z y c e 'IWROCŁAWl IGloqówl ---Lubin ® • I II * ■ © - III --- IV V © VI l L u b ią ż |VII
Rys. 3. Oferta turystyczna Szlaku Odry I - miasta, II - Linia Środkowej Odry z poszczególnymi obiektami, III - szlak wodny Odry, IV - trasa rowerowa Szlak Odry, V - oznakowane trasy rowerowe, VI - obszary przyrodniczo cenne: 1 - Re zerwat „Jodlowice”, 2 - Rezerwat „Za bór", 3 - Rezerwat „Łęg Korea", 4 - Re zerwat „Odrzyska”, 5 - Park Krajobra zowy Doliny Jezierzycy, 6 - Rezerwat „SkarpaStorczyków”, VII -m iejscowości
wej Odry traktowanej jako całościowego systemu umocnień. Niemniej jednak istnieje w gronie osób pracujących nad wizerunkiem i ofertą Szlaku Odry świadomość zainteresowania, jakie wzbudzają nadodrzańskic fortyfikacje oraz istnienia niereje- strowanego ruchu turystycznego szlakiem zacho wanych nadodrzańskich fortyfikacji. Na stronie serwisu internetowego Szlaku Odry planowane jest zamieszczenie informacji na temat poszczególnych obiektów Oderstellung - w Chobieni, Ścinawie oraz Gołkowicach.
Produkt turystyczny zbudowany na podstawie obiektów podziemnych kompleksu „Riese” oraz produkt obiektów Linii Środkowej Odry tylko w części mogą być zbieżne (w zakresie przygo towanych atrakcji, form zagospodarowania czy realizowanych motywów turystycznych). Każdy z wymienionych reliktów kultury materialnej po siada swój unikatowy zestaw cech i pojęć zarów no w sferze materialnej, jak i mentalnej (emocjo nalnej). Zestawienie obu turystycznych atrakcji w powyższych rozważaniach wynika z ich przyna leżności do określonej kategorii obiektów, dla których podstawowym kryterium wydzielenia są funkcje militarne, jakie pełniły w czasach II woj ny światowej. Podziemia kompleksu „Riese” przy należą zarówno do kategorii obiektów militamo- -wojskowych (dzieł budownictwa wojennego), jak i obiektów martyrologicznych.
6. PODSUMOWANIE
The p r e s e n t c a m p a ig n s on b e h a lf of an O d ra Trail a re c o o rd in a te d by th e eco logical fo u n d atio n , ‘G reen A ction’. A ccord ing to in fo rm atio n given by th e p ro ject’s co o rd in ato r, R atal Plezia, th e fo u n d atio n d oes n o t how ever p la n to u s e th e whole of th e Middle O d ra Fortified Line for tourism . N ev erth eless, th o s e w orking on th e O dra T rail’s im age a rc a w are o f th e in te re st in th e O d ra fo rtificatio n s a n d th e u n reco rd ed to u ris m activity on th e ir trail. Info rm atio n a b o u t in d iv id u a l site s on th e M iddle O d ra F ortified Line (C hobienia, Scinaw a, Golkowice) is p la n n e d to be p u b lish e d on th e in te rn e t (w w w .szlakodry. pi).
The to u ris m p ro d u c t b u ilt on th e b a sis of th e u n d e rg ro u n d s ite s of ‘R iese’ a n d th a t of th e M iddle O d ra Fortified Line c a n be only be p a rtia lly su c c e ss fu l (in term s of p re p a re d to u ris m a ttra c tio n s , in fra s tru c tu re developm ent a n d fulfilled tourism goals). E ach of th e m e n tio n e d relics of m a te ria l c u ltu re h a s its ow n u n iq u e co m b in a tio n of fe a tu re s a n d ideas. The c o m p ariso n of th e to u rism a ttra c tio n s in th e foregoing d is c u s s io n is a r e s u lt of th e ir b elo n g in g to a specific category of sites: h av in g a m ilitary fu n c tio n d u rin g th e S eco n d W orld W ar. T he u n d e rg ro u n d a ttra c tio n s of th e ‘R iese’ com plex belong b o th to th e categ o ry of m ilitary site s (mili ta ry a rc h ite c tu re ), a n d m a rty rd o m sites. Potencjał obiektów militarno-wojskowych z cza
sów II wojny światowej na terenie Dolnego Śląska jest znaczący, zlokalizowane tu obiekty mają nie
wątpliwie wysoką wartość historyczno-zabytko- wą, edukacyjną i sentymentalną. Najlepszą formą ochrony i sposobem na zachowanie ich w krajo brazie jest przede wszystkim racjonalne, dokładnie przemyślane zagospodarowanie, również na cele turystyczne.
Podsumowując, włączenie obiektów militamo- -wojskowych w ofertę turystyczną Dolnego Ślą ska wydaje się uzasadnione z wielu przyczyn. Produkt turystyczny budowany na podstawie potencjału obiektów militarno-wojskowych może być odpowiedzią na różnorodne motywy turystycz ne - od chęci poznawania trudnej, zawiłej histo rii regionu na przykładzie obiektów będących jej najdobitniejszym świadectwem, poprzez podróże sentymentalne, potrzeby przeżycia przygody,
eks-6. SUMMARY
The to u rism p o te n tia l of m ilitary site s from th e S eco n d W orld W ar in Lower S ilesia is sig n ific a n t a n d th e site s located h e re a re u n d o u b te d ly of high historic, s e n tim e n ta l a n d e d u c a tio n a l value. The b e s t form of p ro te c tio n a n d p re serv a tio n in th e c u ltu ra l la n d sc a p e is ratio n al, well- th o u g h t o u t d ev elo p m en t, w hich will in clu d e th e a im s of to u rism .
S u m m in g u p th e d isc u ssio n , to in clude m ilitary s ite s in th e Lower S ilesia to u rism offer s e e m s to be ju stifie d for m a n y re a so n s . A to u ris m p ro d u c t b ased on th e p o te n tia l of m ilitary site s could allow v a rio u s to u rism goals to be
ful-ploracji obiektów kryjących nadal nierozwikła ną zagadkę. Zainteresowaniu budownictwem mi- litarno-wojskowym z okresu ostatniej wojny sprzy ja nagromadzenie w ostatnich latach kilku rocz nic, począwszy od 60. rocznicy zakończenia II wojny światowej, po rocznicę ofensywy aliantów w Normandii (D-Day). Popularne stają się podróże w celu odwiedzenia cmentarzy wojennych, na których pochowani są polegli na frontach całej Eu ropy.
Rejestrowany ruch turystyczny w obiektach militamo-wojskowych Dolnego Śląska świadczy o tym, że bazujący na nich produkt turystyczny od powiada społecznemu zapotrzebowaniu i podlega aktywnej konsumpcji.
Zagospodarowanie turystyczne obiektów bu downictwa obronnego to sposób na zachowanie unikatowego dziedzictwa kulturowego tej części Europy, stanowiąc jednocześnie ciekawy produkt turystyczny. Warto byłoby przy istniejącym po tencjale na Dolnym Śląsku wykorzystać doświad czenia innych europejskich regionów, od lat z po wodzeniem udostępniających dla ruchu tury stycznego materialne pozostałości II wojny świa towej. Im wcześniej Dolny Śląsk dostrzeże ko rzyści płynące z turystyki militarnej i sentymen talnej, tym większa szansa na przetrwanie wielu cennych obiektów, dla których brak opieki ozna cza nierówną walkę z upływającym czasem, zbieraczami złomu (ostatnio) oraz zwyczajnym wandalizmem.
PRZYPIS
1 Informacje nt. M uzeum Sztolni Walimsklch uzyska no dzięki uprzejm ości mgr. Krzysztofa J . Madziary, dy rektora tego m uzeum , oraz n a podstaw ie m ateriałów pro mocyjnych sztolni.
BIBLIOGRAFIA
Du d z ia k M., 1996, „Riese". Tajemnica Gór Sowich. Wyd.
IMK, Konin.
Ka u f m a n n J . E ., Ju r g a R ., 2 0 0 2 , Twierdza Europa, W y d . Bellona, Warszawa.
Lu e w s k i T ., Mik u ix iw s k i B ., Wy r z y k o w s k i J . , 1 9 9 2 , Geo grafia turystyczna Polski, PWE, W arszawa.
Mapa turystyczno-rowerowokajalcowa „Dolina środkowej O d n f 1 : 75 000, Wyd. „Plan".
filled - from w a n tin g to kn o w th e com pli c ate d a n d difficult h isto ry of th e region th ro u g h th e s ite s th a t a re its m o st visible testim o n y , to ‘s e n tim e n ta l’ jo u rn e y s , a n d e x p erien cin g a d v e n tu re a n d ex p lo ratio n of th e m y ste rio u s a n d enigm atic.
In te re s t in th e m ilitary a rc h ite c tu re from th e S eco n d W orld W ar is e n h a n c e d by th e p r e s e n t c o n c e n tra tio n of a n n iv e r s a rie s s u c h a s th e 6 0 Ul a n n iv e rsa ry of D -D ay a n d th e e n d in g of th e Second W orld W ar. V isiting m ilitary cem eteries, w h ere re la tiv e s killed on E u ro p ea n b a ttle fie ld s a re b u rie d , is still p o p u lar.
R ecorded to u rism a t th e Lower S ilesian m ilitary s ite s sh o w s t h a t th is to u rism p ro d u c t m e e ts a so cial d e m a n d a n d undergoes ‘co n su m p tio n ’. T ourism develop m e n t of m ilitary s ite s is a m eth o d of preservation of th e u n iq u e cu ltu ral heritage th is p a r t of E u ro p e , s im u lta n e o u s ly it is a n in te re s tin g to u ris m p ro d u c t. In the Lower S ilesia region, it w ould be w o rth m a k in g u s e of th e ex p erien ces of o th e r E u ro p e a n re g io n s w hich are s u c c e ss fu l in m a k in g S eco n d W orld W ar relics av ailab le to th e to u rist.
The s o o n e r Lower S ilesia perceives th e b en efits of m ilitary a n d ‘s e n tim e n ta l’ to u rism , th e g re a te r th e c h a n c e for m an y v alu ab le s ite s to survive. Any fu rth e r delay w ould m e a n a o n e -sid e d fight w ith th e p a ss in g of tim e, re c e n t s c ra p m etal sca v e n g ers a n d th e co m m o n v an d alism .
FOOTNOTE
1 Inform ation regarding the Walimskie Tunnels Mu seum w as provided by Krzysztof J . Madziara, the m u seum director, and w as also b ased on advertising m ate rials.
BIBLIOGRAPHY
Mi d d l e t o nV., 1996, Marketing w turystyce, Polska Agen
cja Promocji Turystyki, Warszawa. www.sztolnie.pl.
www.osowka.pl. www.wlodarz.pl. www.podziemia.pl.
w vvw .dolnyslask.org/sztolnie/. http ://zielo n a-ak cja.ek o .o rg .p l.
