R O C Z N IK I T E O L O G IC Z N O -K A N O N IC Z N E T o m X X V , z e s z y t 1 — 1978
R Y S Z A R D R U B IN K IE W IC Z SD B
Mk 15,34 i H br 1,8-9 W ŚWIETLE TRADYCJI TARGUMICZNEJ
Targum do Psalmów jest dziełem stosunkowo późnym, skompilowa nym przez tfego samego wydawcę, któ ry opracow ał targum do Księgi Jo b a 1- W. O. E. O esterley d atu je obecną redakcję tego dzieła n a 2 poł. VII w. po C hr.2 T. W alker sądzi, ze niektóre interpolacje mogą pochodzić z V III czy naw et IX w. po C h r .3 W. B acher jednak d atuje kompozycję całego targum u na V w. po Chr.; w każdym razie m usiano go ułożyć przed 476 r., tj. przed zburzeniem Rzymu, gdyż w targum ie Ps 1 0 8 ,1 2 jest w zm ianka o Rzymie i K onstantynopolu, jako 2 stolicach im perium 4. Lecz P. C hurgin słusznie zauważa, iż Rzym pozostał dla Żydów symbolem po tęgi Edomu również i po zb u rz e n iu 5. Należy jednak rozgraniczyć pomiędzy datą redakcji samego targum u a wiekiem tradycji w nim zaw artych. Te
* W y k az u ż y w a n y c h s k ró tó w :
A J S L — ’’A m e ric a n J o u r n a l o f S e m itic L a n g u a g e s a n d L ite r a tu r e s ”. C h icag o 1884- 1941. B Z — „ B ib lisc h e Z e its c h rif t”. P a d e r b o rn 1903-39; 1957- B Z A W — B e ih e fte z u r „ Z e its c h rift f ü r d ie a ltte s ta m e n tlic h e W is s e n s c h a ft”. G ie sse n (od 1944). B e rlin 1881- J B L — ’’J o u r n a l o f B ib lic a l L ite r a tu r e ”. F h ila d e lp f ia 1881- J E — T h e J e w is h E n c y c lo p e d ia I - X I I . W yd. J . S in g e r. N ew Y o rk —L o n d o n 1901-06. M G W J — „ M o n a ts s c h rift f ü r G e sc h ic h te u n d W is s e n s c h a ft d es J u d e n tu m s ”. B re s la u 1851- 1939. N T — ’’N o v u m T e s ta m e n tu m ”. A n I n te r n a tio n a l Q u a r te r ly fo r N ew T e s ta m e n t a n d R e la te d S tu d 'e s . L e id e n 1956- P E B — P o d rę c z n a E n c y k lo p e d ia B ib lijn a I - I I . R ed . E. D ą b ro w s k i. P o z n a ń 1960-61. P E Q — ’’T h e P a le s tin e E x p lo ra tio n Q u a r te r ly ”. L o n d o n 1869- R B — „ R ev u e b ib liq u e ”. P a r is 1892- S tr B ill — H . L. S tra c k ., P . B ille rb e c k . K o m m e n ta r z u m N e u e n T e s ta m e n t a u s T a lm u d u n d M id ra sch I-IV . M ü n c h e n 1954-61. S tT — ’’S tu d ia th eo lo g ica ”. C u ra O rd in u m T h eo lo g o ru m S c a n d in a v ic o ru m e d ita . L u n d 1947-1 W. B a c h e r . T a r g u m . W : J E X II s. 62.
1 W . O. E. O e s t e r l e y . T a r g u m s . W : H a s tin g s ’ D ic tio n n a ry o f th e B ib le . Vol. 1 s. 894.
* T. W a l k e r . T a r g u m . W : H a s tin g s D ic tio n n a ry o f th e B ib le . Vol. 4 s. 682. * W . B a c h e r , jw .; T e n ż e . D as T a r g u m z u d e n P s a l m e n ., M G W J 21:1872 s. 470-471.
5 P . C h u r g i n . T h e T a r g u m to H a g io g ra p h a (po h e b ra js k u ). N e w Y o rk 1945 s. 59; p o r. ró w n ie ż R. L e D e a u t. In tr o d u c tio n a la litte r a tu r e ta r g u m iq u e . R om e 1966 s. 132 n o ta 2.
6 0 K S . R Y S Z A R D R U B IN K IE W IC Z
ostatnie są niekiedy bardzo stare i sięgają czasów Chrystusa, jak niedawno staraliśm y się to udowodnić na przykładzie targum u Ps 68,19 6.
W niniejszym artykule pragniem y przedstawić 2 dalsze tradycje targu- miczne, które rzucić, mogą nieco św iatła na tekst Ewangelii w edług św. Marka 15,34 i Listu do H ebrajczyków 1,8-9.
a) Mk 15,34 (Ps 22,2).
Psalm 22 cytowany jest w Ewangelii według św. Marka 3 razy w opisie męki Pana Jezusa 7, ale tekst Mk 15,34 w yróżnia się tym , że autor przy tacza słowa psalmu w języku aram ajskim : „O godzinie dziewiątej Jezus zawołał donośnym głosem: ~Eloi, Eloi, ląma sabachthani», co w przekładzie znaczy: Boże mój, Boże mój, czemuś m nie opuścił?”
Relacja Ewangelii według św. Mateusza, gdzie słowa Jezusa podane są w języku hebrajskim (Eli, Eli lama sabachthani), zależna jest od prze kazu Markowego 8. Obaj ewngeliści podają ten cytat jako ostatnie słowa Jezusa 9. Same szczegóły z tej sceny pochodzą od uczniów Jezusa, którzy wierzyli weń jako Mesjasza 10. Podkreślenie faktu, że słowa Jezusa nie zostały właściwie zrozumiane (Mk 15,35), jak również zacytowanie tekstu Psalmu, tak jak go wypowiedział C hrystus na krzyżu, świadczą o donios łości tego tekstu i szczególnej pieczołowitości w jego przekazie. Dlaczego jednak Marek podaje tekst Psalmu po aram ajsku, a Mateusz po hebraj- sku? Różne są opinie na ten tem at. Jedni opowiadają się za w ersją ara- m ajską jako pierw otną i1, drudzy natom iast tw ierdzą, że P an Jezus cy tował tekst hebrajski Psalmu 12.
6 P o r.* R . R u b i n k i e w i c z. P s L X V III,1 9 (= E p h IV , 8) A n o th e r T e x tu a l T r a d itio n or T a rg u m ? N T 17:1975 s. 219-224. 7 M k 15,24 (Ps 22,19); 15,29 (Ps 22,8); 15,24 (Ps 22,2). 8 P o r. n a te n te m a t J. G n i 1 k a. M e in G o tt, m e in G o tt, w a r u m h a st d u m ich v e r la s s e n ? (M k 15,34 par.). B Z 3:1959 s. 296-297. 9 W ed lu g M k i M t P a n J e z u s po w y p o w ie d ze n iu słó w p s a lm u w y d a ł jeszcze o k rz y k i sk o n a ł (M k 15,37; M t 25,50). Ł u k a s z i J a n o p u sz c za ją P s 22 i ja k o o s ta tn ie sło w a Je z u sa p o d a ją : „O jcze, w rę ce T w o je o d d a ję d u c h a m eg o ” (Ł k 23,46) i „w y k o n ało się ” (J 19,30).
10 P o r. W. L. K n o x . T h e S o u rc e s o f th e S y n o p tic G o sp els. C a m b rid g e 1953 s. 145. 11 S ą to : B. W a l t o n . B ib lia S a cra P o ly g lo tta . Vol. 1. L o n d o n 1653-1657 s. 86; J. R. H a r r i s . T r a ce s o f T a r g u m im in th e N e w T e s ta m e n t. E x T 32:1920-21 s. 374; W. L e o n a r d . T h e O ld T e s ta m e n t in th e E p is tle to th e H e b r e w a n d th e P ro b lem o f its A u th o r s h ip . V a tic a n 1938 s. 295; B. L i n d a r s. N e w T e s ta m e n t A p o lo g etic. L o n d o n 1961 s. 89; M. W i l c o x . T h e S e m itis m s o f A c ts . O x fo rd 1965 s. 25 n o ta 2; B. J. R o b e r t s . T h e O ld T e s ta m e n t T e x t a n d V ersio n s. C a rd iff 1951 s. 198 i in n i. 12 S ą to : V. W. B u c k l e r . „Eli, Eli, la m a sa b a c h th a n i?” A J S L L 55:1938 s. 378-391;
M r 15,34 1 H b r 1 ,8 - 9 % T R A D Y C J I T A R G U M IC Z N E J 6 1 Z p u n k tu w idzenia k ry ty k i tekstu lekcja eloi, eloi lama sabachthani jest poświadczona przez takie kodeksy, jak S C L A * P (D 112). Jedynie kodeksy D 0 059 565 oraz Itala posiadają eli eli zam iast eloi eloi oraz lama zafthani zamiast lama sabachthani. M akariusz (Magnes. I 12) natom iast podaje obie lekcje. Bez w ątpienia stoim y tu taj w obliczu tendencji do sharm onizow ania tek stu Psalmu z oryginałem hebrajskim , co zresztą ła t we było tam , gdzie język aram ajski nie był językiem codziennego użytku. Lekcja zafthani jest niczym innym, jak transkrypcją,hebrajskiego '•zbtny 13. Mamy więc dobre podstaw y do tw ierdzenia, że lekcja sabachthani jest autentyczna. W oryginale aram ajskim cały ten cy tat w yglądał zatem w spo sób następujący:
’Ihy ’Ihy Im’ śbątny.
N atom iast tek st aram ajski Psalmu w w ydaniach W alton’a i Lagard’a przedstaw ia się następująco:
’ly ’ly m tw l m h sbqtny.
Widać stąd, że aram ajski tek st M arka różny jest od tek stu targum u, ale różnice są niewielkie. Pow rócim y jeszcze do tego problem u w dalszej częś ci artykułu.
In terp retacje Mk 15,34 sprow adzają się do w yjaśnienia, dlaczego słowa Jezusa zostały zrozum iane błędnie. Czytam y bowiem w następnym wiecr szu: „N iektórzy ze stojących tam słysząc to, mówili: Patrz, Eliasza w oła” (Mk 15,35). A Guillam e dowodzi n a podstaw ie tek stu Iz 45,23 znalezionego w Qum ran, że w czasach C hrystusa suffiks pierw szej osoby liczby poje dynczej nie był tylko -i, ale rów nież -iya. Jeśli zatem Jezus powiedział Eliya, słuchacze mogli zrozumieć im ię Eliasza 14- M. Rehm wskazuje, że ’ly w Ewangelii M ateusza może być aram ąjską form ą „Boże m ój” i jedno cześnie skróconą form ą im ienia E liasza ls.
Bardzo oryginalną in terp retację podaje F. W. Buckler, któ ry rekon stru u je nasz tek st w ten sposób:
A. E. -J. R a w 1 i n s o n. S t. M a rk . L o n d o n 1949 s. 237; V. T a y l o r . T h e G esp el acco r d in g to S t. M a rk . L o n d o n 1953 s.593; T h . B o m a n . D es le tz te W o rt Jesu . S tT 17:1963 s. 103-119 i in n i.
18 „ Z a p h th a n i is t s ic h e r a u s a z a p h th a i e n s ta n d e n (v o ra u s g e h t a). W ie d e rg a b e des B — L a u te s d u rc h p h e n s ts p r ic h t d e r g ric h is c h e n G ra m m a tik , d ie A s s im ila tio n d e r M e d ia , u n d T e n u is v o r s p ira n tis c h e n T - L a u t f o r d e r t ” (E. R e h m . E li, Eli, la m m a sa b a c th a n i. B Z 2:1958 s. 275).
14 A . G u i l l a m e . M t 27,46 in th e L ig h t o f th e D ead S e a S c r o lls o f Isa ia h . PE Q 83:1951 s. 78-81.
6 2 K S . R Y S Z A R D R U B lÄ K IE W IC Z (I y d k Vmy Hzw b ’dny
lub:
(l y d k Vmy ’sbwq ’dny lub jeszcze:
(l yld Vmy ’n ’ ’sbw q ’dny.
To znaczy: W ręce Twoje oddaję mój lud, Boże mój! A utor ten twierdzi, że Jezus wypowiedział te słowa po hebrajsku. Interp retacja ta godzi w ten sposób dane ewangelii synoptycznych co do ostatnich słów Jezusa. Fak tem jest bowiem, że Łukasz m a: „Ojcze, w ręce Twoje polecam ducha me go” (Łk 23,46) «.
Th. Boman sądzi, że Jezus powiedział ’ly ’th (Ty jesteś moim Bogiem), co mogło być zrozumiałe jako aram ajskie ’ly ’ th (Eliasz przyszedł). Tego rodzaju rekonstrukcja tekstu prowadzi do Ps 118,18, a nie do Ps 22. Psalm 118 mógł być więc cytow any przez Jezusa po hebrajsku jako hym n po chw alny ku czci Boga 17.
Co można na ten tem at powiedzieć? Rozwiązanie podane przez A. Guil- lame i M. R ehm a jeszcze bardziej zaciem niają całą kwestię, boć przecież w tekście M arka w yraźnie czytamy eloi zam iast Mateuszowego e l i ls. Na tom iast interpretacja F. W. Bucklera i Th. Bomana nie liczy się z kon tekstem i nie zwraca uwagi na tłum aczenie semickiego tekstu podane przez ewangelistę. Zarówno Marek, jak i Mateusz tłum aczą ten tek st słowami: „Boże mój, Boże mój, czemuś m nie opuścił?” Zm ieniając transliterację po daną przez ewangelistów, jak to czynią Buckler i Boman, musielibyśm y powiedzieć, że ewangeliści błędnie przetłum aczyli tekst. To natom iast jest zupełnie nieprawdopodobne. Słusznie też tw ierdzi B- Lindars, że ory ginalność przytoczonej wypowiedzi Jezusa jest tu taj poza d y sk u sją 19.
Analiza gram atyczna Mk 15,34 dostarcza naszym zdaniem przekony w ających dowodów na to, że M arek transliterow ał tekst aram asji Psalmu. Eloi — aram ajskie słowo brzm i dokładnie ’elahi. Jed n ak samogłoska a mogła być w ym aw iana z zabarw ieniem ciem nym i słyszalna była jako coś pośredniego m iędzy o i a s0.
Lama lub lema (aram. lam’a, Vm’a). D ruga form a bliższa jest wymowie aram ajskiej, ale w pisowni różnica jest nieuchw ytna 2ł.
Słowo sabachthani — sbqtny jest bez w ątpienia aram ajskie. Translite
16 P.or. F. W. B u c k l e r , jw . s. 387. 17 T h. B o m a n , jw . s. 116-119.
18 P o r. n a te n te m a t J . G n i 1 k a, jw . s. 296. 19 B. L i n d a r s , j w. s. 89.
20 P o r. G. D a I m a n . D ie V /o rte Jesu . L eip zig 1930 s. 43.
21 P o r. G. D a 1 m a n. G r a m m a tik d e s jü d is c h -p a lä s tin is c h e n A ra m ä isc h . L eipzig 1905.
M r 15,34 1 H b r 1,8-9 W T R A D Y C J I T A R G U M IC Z N E J 6 3
ra cja została dokonana zgodnie z praw idłam i gram atyki greckiej, gdzie dźwięk k przed th ulega zm ianie n a ch M.
P orów nanie naszego tekstu z aktualnym tekstem targum u Ps 22,2 u jaw nia pew ne różnice, k tóre zresztą dają się łatw o wyjaśnić. Targum iczne
m tw k m h odpow iada M arkowem u Im’ *3, ’ly natom iast jest form ą spoty kaną w targum ie Onkelosa 24. Różnica polega więc n a doborze słów, a nie n a zmianie znaczenia samego zdania.
Tak więc Jezus w ypow iedział swe ostatnie słowa według przekazu M ar kowego po aram ajsku i najpraw dopodobniej w ykorzystał tu taj jedną z obie gowych targum icznych interpretacji. Ja k jednak naoczni świadkowie mogli nie zrozumieć słów Jezusa? Innym i słowy: jak a teologiczna m yśl związana była w owych czasach z Ps 22,2?
W ydaje się, że znajdziem y odpowiedź n a to pytanie w starej literaturze ra b in a c k ie j2S- Tak n a przykład Rabbi Ęliyya ben Abba (f280 po Chr.) w y jaśnia Ps 22,2 w św ietle 2 w ielkich w ydarzeń historii Izraela, mianowicie przejście przez Morze Czerwone i O bjaw ienie na S y n a ju 2e. Natom iast trad y cja zaw arta w m idraszu do Psalmów aplikuje nasz tekst do osoby Estery, która modli się o w ybaw ienie Żydów od m asakry, grożącej im ze strony Persów : „Boże mój, Boże mój, czemuś m nie opuścił?” (Ps 22,2). N a pierw szy dzień postu mówi się: „Boże m ój”, n a drugi dzień mówi się „Boże m ój”, natom iast na trzeci dzień mówi się: „Dlaczegoś m nie opuścił?” I w łaśnie w tedy gdy E stera zawołała w ielkim głosem „Dlaczegoś m nie opuścił?”, jej m odlitw a została wysłuchana... Powiedziała E stera do Świę tego: — niech będzie Im ię Jego błogosławione! — „Czy postąpiłeś tak z naszym i ojcami w Egipcie, jak teraz to czynisz z nam i? Zaiste nie! Ja k tylko nasi ojcowie zawołali, w ysłuchałeś ich, tak jak powiedziane jest: „Usłyszałem ich krzyk... i zstąpiłem, aby ich w ybaw ić z rą k Egipcjan” (Wj 3,7-8) *7.
Podobne powołanie się n a w ybaw ienie z Egiptu znajdujem y również w innej części m idraszu:
. „Boże mój, Boże mój, czemuś m nie opuścił?” (Ps 22,2). E stera powie działa: „Boże mój, byłeś przy Morzu Czerwonym; Boże mój, byłeś na Sy naju. „Czemuś m nie opuścił?” 88
a P o r. R . H e 1 d i n g. G r a m m a tik d e r S e p tu a g in ta . G ö ttin g e n 1907 s. 27. *» P o r. S tr - B ill I 1042.
** P o r. T O G en . 16,13; 21,33; 31,13; 35,1.3; D t 3,24; 7,9.21; 10,17; 32,18 itd . R esztę p rz y k ła d ó w zob. u E . B r e d e r e c k . K o n k o r d a n z z u m T a r g u m O n k elo s . B ZA W 9:1906 s. 3. 15 N a te m a t o g ó ln ej in te r p r e ta c ji P s 22 zob. L. S a b o u r i n . T h e P sa lm s, th e ir O r ig in a n d M e a n in g . Vol. 2. N ew Y o rk 1969 s. 19-22. « P e s iq ta R. 21 (100b) 17 M id ra sz P s 22 § 16. 18 T am że.
6 4 K S . R Y S Z A R D R T JB IN K IE W IC Z
Rabbi Pinhas (IV w. po Chr.), który cytuje opinię rabbiego H osaja (200 r. po C h r.)29 pisze, że „Estera powiedziała: Nasi ojcowie zawołali do Ciebie w Egipcie, a Ty wysłuchałeś ich wołania, gdyż napisane jest: „P an szedł przed nimi w ciągu dnia w słupie obłoku” (Wj 13,4)30.
To wszystko dowodzi, że Ps 22,2 w egzegezie rabinackiej, aczkolwiek aplikowany do historii Estery, tłum aczony był w świetle wyzwolenia z Egiptu, to jest w świetle wydarzenia, które odgrywało kluczową rolę w teologii Starego Testam entu. Tego rodzaju in terp retacja posiada rów nież doniosłą wagę w odczytaniu teologicznego znaczenia śmierci J e z u s a S1. Jednakże wyżej wym ienione opinie rabinów zdolni jesteśm y datować dzisiaj na II/III w. po Chr. Bez w ątpienia sam a in terp retacja może być o wiele starsza i sięgać naw et czasów przedchrześcijańskich. Trudność jed nak w tym, że nie znależliśm y^tarszych przekazów na ten tem at. Jedyny tekst w Księdze Henocha, gdzie znajdujem y aluzję do Ps 22,15, nie służy nam żadną pomocą w tym w zględzie32. Ani Filon Aleksandryjski, ani Józef Flawiusz nie cytują naszego psalmu. Żaden z apokryfów Starego Testam entu nie podaje nam tekstu Ps 22,2. To w znacznej m ierze zuboża interpretację, którą pragniem y zaproponować.
Wołanie Jezusa słowami Ps 22,2 rozum iane być mogło jako m odlitwa błagalna przywołująca na pamięć uwolnienie z niewoli Egiptu, które było typem zbawczego dzieła Chrystusa. Słowa Jezusa: „Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił?” należałoby zatem rozumieć jako głos ufności do Boga, a nie rozpaczy. Nie można też wykluczyć również tego, że Psalm 22 używ any był w liturgii synagogalnej w czasie obrzędów Paschy 33, chociaż w obecnym stanie studiów trudno przytoczyć na to jakiś argum ent. W każ dym bądź razie proponowana in terpretacja w niczym nie zm ienia tekstu przekazanego przez ewangelistę. Nieporozumienie, o którym wspomina wiersz 35, należy prawdopodobnie przypisać zamierzonemu zniekształce niu słów Jezusa ze strony Jego przeciwników, którzy w ten sposób chcieli odwrócić uwagę ludu od znaczenia teologicznego zawartego w słowach Chrystusa.
b) H br 1,8-9 (Ps 45,7-8).
Problem, jaki staw ia przed nam i Ps 45 cytow any w Liście do Hebraj czyków , jest innej n atu ry aniżeli w poprzednim w ypadku. A utor tego
89 Zob. W. B a c h e r . D ie A g a d a d er p a lä s tin e n s is c h e n A m o rä e r. V ol. 1. S tr a s s b u rg 1892 s. 89-108.
80 M id rasz P s 22 § 16.
81 P o r. R. L e D e a u t . L a n u it pascal. R om e 1963 s. 290 n o ta 81. 82 Zob. H en E t. 98,2.
M r 15,34 1 H b r 1,8-9 W T R A D Y C J I T A R G U M IC Z N E J 6 5
L istu cytuje tekst biblijny w edług tłum aczenia LXX. Jednakże w a r tość tradycji targum icznej dla naszego tek stu polega na. tym , że in te r p retu je ona Ps 45 w sensie m esjańskim . Tekst nasz przedstaw ia się na stępująco:
„T ron Twój, Boże, na wieki wieków,
berło sprawiedliwości berłem królestw a Twego.
Umiłowałeś sprawiedliwość, a znienawidziłeś nieprawość, dlatego nam aścił cię, Boże, Twój Bóg '
olejkiem radości bardziej niż tow arzyszy tw oich”
(Hbr 1,8-9) Ps 45 jest praw dziw ym hym nem na cześć k r ó la 34. Sam ty tu ł królew ski odnoszony niedw uznacznie przez autora L istu do H ebrajczyków do Jezu sa, wywołał w iele egzegetycznych i teologicznych k w e stii3S. A utor Listu do H ebrajczyków staw ia tekst Psalmu w sposób widoczny w świetle chrze ścijańskiej teologii. C hrystus jest tu taj w pełnym słowa tego znaczeniu praw dziw ym Synem B ożym 36.
W ersja targum iczna Ps 45,7-8 tłum aczy dosłownie tekst hebrajski, po dobnie zresztą jak to czyni Septuaginta. N ajbardziej jednak interesujące w tym jest to, że w ersja targum iczna in terp re tu je ten psalm w sensie m esjań sk im 37. Szczególnie znam ienny jest tu taj wiersz 3:
„Piękność tw oja, K rólu Mesjaszu, w iększa jest niż [piękność] synów ludzkich, Duch proroctw a dany został w argom twoim, dlatego Bóg pobło gosławił cię na w ieki” (targum Ps 45,3).
M am y tu ta j w yraźną aluzję do Mesjasza, której brak w m idraszu do Ps 45 38, co m ożna przypisać późniejszej żydowskiej cenzurze, która usu nęła zeń to wszystko, co mogło wspomagać chrześcijańską interpretację. Mimo to odnajdujem y ten sam ślad m yśli co w Targum ie Ps 45 również w innych pismach, których w artość jest jeszcze cenniejsza, bo pozwala określić ich wiek. Tak na przykład targum Neofiti Gen 49,10 zachowuje tradycję podobną do targum u Ps 45:
„Nie zabraknie królów z tych, którzy należą do domu Judy, ani pisarzy nauczających P raw a wśród synów ich synów,
m Zob. S. M o w i n c k e l . T h e P s a lm s in Is r a e l’s W o rs h ip . Vol. 1. O x fo rd 1968 s. 74; S. Ł a c h . L is t do H e b ra jc zyk ó w .! P o zn a ń 1959 s. 133-134.
85 Z ob. A. V a n h o y e . E xe g es is e p is tu la e a d H eb ra eo s. Cap. I - II. R o m ae 1968 s. 109-111.
8! C h r is tu s „[...] sic r e v e la tu r esse F iliu s D ei s e n s u p le n o e t p ro in d e D eus d e Deo, v e r u s D eu s d e D eo v e ro , q u i in a e te r n u m r e g n a t”. A. V a n h o y e , jw . s. 111.
87 W. B a c h e r c y tu je ja k o m e s ja ń s k ie ta r g u m P s 18; 45; 48; 49; 50; 60; 110. Zob. D as T a r g u m z u d e n P s a lm e n s. 466.
88 P o r. W. G. B r a u d e . T h e M id ra sh on P sa lm s. N e w H a v e n 1968 s. 452-453.
6 6 K S . R iS K A U D R U B IN K IE W IC Z
aż do czasu, gdy p rz y ||z ie Me|f|§|;z, do którego należy królowanie i którem u ulegną wszystkie królestwa.
0 jak piękny jest król Mesjasz, który m a powstać w śród tych, którzy naigjp do domu Judjp O pasujejsw e biodra i wychodzi do walki przeciwko swym nieprzyjaciołom i zabija królów 1 książęta...” (targum Neofiti Gen 49,10-11).
Zarówno w targum ie Ps 45, jljs: i i i targum ie Gen 49,10-11 M esjSil przedstaw iony jest jako król całej ziemi. Oba też tek sty podkreśM łają piękno Mesjasza przewyższające wszystkich innych. M. M cN am ara l i f i ó d ł , że targum Gen 49,10-11 podaje bardzo starą, przedchrześcijań ską tradycję 39.
Gdy chodzi natom iast o tradycję zaw artą w targum Ps 45, to znajdu jem y dowód na jej przedchrześcijańskie pochodzenie w T estam ente Judy:
„I potem gwiazda wzejdzie dla Ciebie z Jakuba i mąż powstanie (podobny) do słońca sprawiedliwości, będzie on przebyw ał z synam i ludzkim i w łagodności
i sprawiedliwości i nie znajdą w nim żadnej w iny” (TJud 24,l-3p W yrażenie „łagodność i sprawiedliw ość” odnajdujem y w TPs 45,4, gdzie jest ono odnoszone do Osoby Mesjasza. Ponadto autentyczność Testam entu J u d y 24,1?3; nie jest przez nikogo kwestionoW^öäH0- Tak samo N ajstarsze w a rsS p l Miszny iaSMigjretują nasz psalm w św ietle m esjańskich nadziei. W tym względzie ciekawe jest zdanie rabbfjjffr Eleazara (t 90 po Chrjjf który odpowiada na pytanie, czy w czasach m esjańskich będzie można nosić broń. Oczywiście nie. W prawdzie l \ ||s ja s z l b ę ® i | ją posiadał, ale według R. Eleazara będzie m u ona służyła jedynie jako część dekora cyjna stroju. Zdanie swe potw ierdza on cytatem z Ps 45,3: „Przypasz, mocarzu, miecz swój do biodra, tw ą chlubię i tw oją ozdobę” (Sabat 63a). Widzimy zatem, jak ten sam wiersz, któ ry interpretow any jest przez tar- gumistę na sposób m esjański, cytow any był przez rabbiego Eleazara jako dowód na w y jaśn ien il czasów mesjańskich.
Mamy zatem wystarczająco dużo m ateriałów , by móc powiedzieć, że Ps 45 rozum iany był w czasach C hrystusa w sensie m esjańskim . Trudno przypisyw ać taką interpretację pochrzejścijańskiej tradycji żydowskiej, po nieważ w tym czasie była tendencja do usuw ania tych idejHjgtóre ąi§iż|ji mogły obronie w iary chrześcij a ń s k ie j41. Mamy zatem podstaw y do tw ier
ss M. M c N a m a r ar T h e 'Ń ew T e s ta m e n t a n d th e P a le s tin ia n T a r g u m to th e P e n ta te u c h . R o m a 1966 s. 233. Z ob. ró w n ie ż J. M. A l l e g r o . F u r th e r M essia n ic R e fe r e n c e s in Q u m ra n L ite r a tu r e . J B L 75:1956 s. 174 n. 40 F . M. B r a u n . L e s T e s ta m e n ts d e sp X I I P a tr ia r c h e s W fĘ e p ro b le m e d g s ie u r o f j & e . R B 67:1960 Üf 5 ä j| E. D ą b r o w s k i . T Ę g ta m e n ty l^ Ę jg tria rc h ó w . P E B I I 610. 41 P o r. R. L e D f t u t, j w j j|. 42.
M r 15,34 i H b r 1,8-9 W T R A D Y C J I T A R G U M IC Z N E J 6 7
dzenia, że autor Listu do H ebrajczyków posługując się cytatem z Ps 45 m iał na uwadze całą tradycję targum iczną, k tó ra interpretow ała te n tekst w odniesieniu do osoby Mesjasza.
Oba wyżej w ym ienione przykłady dowodzą, jak bardzo Nowy Testa m ent tkw i w środowisku, z którego wyrósł. Nie ulega wątpliwości, że cy tatów ze Starego T estam entu nie dobierano przypadkowo, ale jest rów nież pew ne i to, że za każdym cytatem stała bogata trad y cja egzegezy judaistycznej, k tó rą dzisiaj mozolnie odkryw am y. Dotarcie do owych źró deł może rzucić w iele św iatła i pozwoli nam w niknąć głębiej w m yśl natchnionego pisarza Nowego Testam entu.
M c 15,34 E T H b r 1,8-9 A L U M lE R E D E L A T R A D IT IO N T A R G U M IQ U E
R E S U M E '
L ’a u te u r a n a ly s e l ’in te r p r ś ta tio n ju iv e d u P s 22,2 ( = M c 15,34) e t d u P s 45,7-8 ( = H b r 1,8-9). L ’e tu d e d e la tra d itio n ta rg u m iq u e e t d e la l it t ś r a tu r e ra b b in iq u e lu i p e rm e t d e c o n c lu re q u ’a u m o in s a u x I I /I II s.ap re s J.-C . o n in te r p r e ta it le P s a u m e 22 ä la lu m ie re d e l’E xode, m ais c e tte tra d itio n e ta it p ro b a b le m e n t e n c o re p lu s a n c ie n n e . S ’il e n e s t a in si, le P s a u m e 22 q u i ś t a it la p r ie r e d e c o n fia n c e e n la p u issa n c e s a lv ifiq u e d e D ieu, r a p p ro c h e l ’e v e n e m e n t d e l ’E x o d e d e l ’o e u v re re d e m p tric e d u C h rist. Q u a n t a u P s a u m e 45, il a p p a r tie n n e d a n s la l it t e r a tu r e ta rg u m iq u e a u x te x te s m essiam iques. C e tte tra d itio n a e te c o n n u e d e jä a u Ier sie cle a p r e s J.-C .
