Vox Patrum" 7 /1 9 8 7 / z . 1 2 -1 3
KS. JAN CHRZCICIEL ALZOG
(1808-1878)
historyk Kościoła i patrolog
Wśród h isto ry k ó w K o ś c io ła i p atrologów n ie m ie c k ic h XIX w ie ku k s . Jan C h r z c ic ie l A lzog b y ł znany p rzed e w szystkim ja k o au tor podręczników , k tó r e s łu ż y ły k ilk u pokoleniom studentów t e o l o g i i . Omawiały one w sp osób w y sta r c z a ją c y p o sz c z e g ó ln e z a g a d n ie n lt oraz s p e łn ia ły wymogi dydaktyczne tam tych cz a só w . W m iarę upływu l a t powstawały nowe opracow ania i p o d ręczn ik A lzoga wymieniany b ył ju ż ty lk o w w ykazie b ib lio g r a fic z n y m . N iem niej jed n a k , jak na ów czesne c z a s y , z a s łu g i A lzoga w z a k r e s ie pracy naukow o-dydaktycznej b yły ogromne, d la t e g o pragniem y przypom nieó t ę p o s t a ć . P o c h o d z ił ze Ś lą s k a . Tu s i ę wychował i k s z t a ł c i ł . P rzez praw ie d z i e s i ę ć l a t pra cował w P ozn an iu , ucząc i wychowując k l e r a r c h i d i e c e z j i g n ie ź n ie ń - s k o -p o z n a ń s k ie j. Stąd t e ż z n a la z ło s i ę d la n ie g o m ie js c e w wydanym p r z e z Akademię T e o lo g ii K a t o lic k ie j w Warszawie "Słowniku P o ls k ic h Teologów K a to lic k ic h " ^ . In n e, w c z e ś n ie js z e op racow anie, wkładu du chow ieństw a ś lą s k ie g o w rozwój nauk te o lo g ic z n y c h ^ , mimo, że swymi
1 M. Banaszak, A lzog Jan /1 8 0 8 -1 8 7 8 / SPTK 1 4 6 -4 7 .
2 J . P lu t a , Wkład duchow ieństw a pochodzącego z e ś lą s k a Górnego i C ie sz y ń sk ie g o w nauki t e o lo g ic z n e , " Ś lą sk ie S tu d ia H is to r y c z n o -T e o lo g ic z n e " 8 /1 9 7 5 / 1 9 9 -2 5 8 . Autor wym ienia nazw iska wy b itn y c h ś l ą s k i c h h isto ry k ó w K o ś c io ła i p atrologów , ja k H. J e d in a M. S d r a lk a , B. A lta n e r a i w ie lu innych zw iązanych z u n iw e r s y te - ' tern we W rocławiu. Na temat h istoryk ów K o ś c io ła i p atrologów we Wrocławiu p o r . A. M łotek, Badania nad antykiem c h r z e śc ija ń sk im na W ydziale Teologicznym we Wrocławiu /1 8 1 1 - 1 9 4 5 /, w: M łs e r lc o r - d ia e t V e r ita 8 . K sięga Pamiątkowa ku c z c i K sięd za Biskupa Win c e n te g o Urbana, Wrocław 1986, 2 3 7 -2 6 4 .
p oczątk am i s i ę g a 2 p o ł . XIX w ie k u , t o jed n a k z a s ię g i e m g e o g r a f i c z nym ob ejm u je t y l k o r e g io n g ó r n o ś lą s k i w raz z e Ś lą s k ie m C ie s z y ń s k im . Tym b a r d z ie j w ię c i s t n i e j e p o tr z e b a z b i e r a n i a in f o r m a c j i b i b l i o g r a f ic z n y c h o t e o lo g a c h p o ch o d z ą cy ch z p ó łn o c n y c h ter en ó w dawnej a r c h i d i e c e z j i w r o c ła w s k ie j . D o ty c h c za so w e p o l s k i e o p ra co w a n ia o k s . J . A lz o g u , w p r z e c i w i e ń s t w ie do podobnych opracow ań z a g r a n ic z n y c h , t y l k o w minimalnym s t o p n iu p r z e d s t a w ia j ą ż y c i e i om aw iają naukowe z a s ł u g i ś l ą s k i e g o h i s t o r y k a i p a t r o l o g a . N i n i e j s z e o p r a co w a n ie s t a nowi s z e r s z ą in fo r m a c ję na t e n t e m a t.
I . ŚRODOWISKO RODZINNE I STUDIA
Jan C h r z c i c i e l P i o t r Paw eł A lz o g u r o d z i ł s i ę 29 c z e r w c a 1808 r . w O ła w ie , na t e r e n i e d i e c e z j i w r o c ła w s k i e j . B ył synem m is t r z a garb ar s k i e g o . W domu rod zinn ym o tr z y m a ł s t a r a n n e c h r z e ś c i j a ń s k i e wychowanie. Do s z k o ły p odstaw ow ej u c z ę s z c z a ł w rodzinnym m i e ś c i e . W i8 2 2 r . r o z p o c z ą ł naukę w gim nazjum w B rzegu nad Odrą. S tą d u d a ł s i ę do W rocła w ia , g d z ie 25 k w i e t n ia 1828 r . z o s t a ł im m atrykulow any w u n iw e r s y t e c ie na w y d z ia le t e o l o g i i k a t o l i c k i e j .
Ju ż po roku s t u d e n t A lz o g , p raw dop odob nie n ie z a d o w o lo n y z wykła dowców, p r z e n i ó s ł s i ę na u n iw e r s y t e t w Bonn. "Gdy w l a t a c h 1828 1 1829 - wspom ina A lz o g - stu d io w a łe m we W rocław iu t e o l o g i ę , d o s t r z e g łe m , jako c e lo w e d l a m ojego w y k s z t a ł c e n i a , odbyw anie d a ls z y c h s tu d ió w na uniwer s y t e c i e w Bonn"". S p o d z ie w a ł s i ę , ż e b ę d z ie m ógł tam s łu c h a ć wykładów dwóch Ś lązak ów : e g z e g e t y 1 o r i e n t a l i s t y A u g u sta S c h o lz a / + 1 8 5 2 / 1 hlsto ry k a K o ś c io ła J ó z e f a I g n a c e g o R i t t e r a / + 1 8 5 7 /. W 1831 r . R i t t e r
3 M. Ż y w czy ń sk l, A lz o g Johann B a p t i s t , EK I 3 9 7 -3 9 8 ; M. B an aszak ,
A lz o g J a n , d z . c y t . ; B. Kumor, D z i e j e t e o l o g i i k a t o l i c k i e j w P o l s c e , I I I , L u b lin 1 9 7 6 , 3 6 6 , 3 6 9 , 3 7 5 .
4 P . S to c k m e ie r , Johann B a p t is t A lz o g / i 8 0 8 - 1 8 7 8 / , w: K a t h o lis c h e T h eo lo g en D e u ts c h la n d s im 1 9 . J a h r h u n d e r t, r e d . H. F r i e s i G. S c h w a lg e r , Bd. 3 , MHnchen 1 9 7 5 , 4 4 .
5 Pism o w zw iązk u z p r z y ję c ie m ś w ię c e ń k a p ła ń s k ic h w K o l o n i i . P o r . H. H offm ann, P r o f e s s o r Joh an n es A lz o g , B r e s la u 1 9 3 8 , 1 1 .
221
p r z e j ą ł k a te d r ę h i s t o r i i K o ś c io ła we W rocławiu. Z a in tereso w a n ie A łzoga h i s t o r i ą K o ś c io ła , k tóre u ja w n iło s i ę ju ż we Wrocławiu pod wpływem wykładów K arola I.H e r b e r a /+ 1 8 5 9 /, w nowym środow isku p r z e r o d z iło s i ę w k on k retn ą d e c y z ję c a łk o w ite g o p o św ię c e n ia s i ę n auce.
Tymczasem brak p otrzeb n y ch środków m a te r ia ln y c h zm u sił młodeg A lzoga do p r z y j ę c ia zimą 1830 r . posady n a u c z y c ie la 1 wychowawcy w szanow anej r o d z in ie Van Gulpen w A k w izgran ie. P rzez tr z y l a t a , za j ę t y nauczaniem 1 wychowywaniem d z i e c i , m iał sam ok azję s k o n fr o n to wać d o ś w ia d c z a ln ie k on k retn e problem y wychowawcze. Równocześnie do k s z t a ł c a ł s i ę , gdyż bardzo c e n i ł c z a s i dobre rady ż y c z liw y c h lu d z i
W c e l u u k oń czen ia stu d ió w te o lo g ic z n y c h p o w r ó c ił do Bonn w llp c u 1833 rok u . W cytowanym Już p iśm ie A lzoga czytam y: "D zięki k on tak tow i 1 różnym zachętom p ro feso ró w Hermesa, R i t t e r a , S c h o lz a i A c h te r fe ld a s z c z e g ó ln ie p o lu b iłe m s t u d ia t e o lo g ic z n e 1 zdecydowa łem s i ę na te n k ieru n ek stu d ió w , a m ian ow icie na e g ż e g e z ę 1 p a tr y - s ty k ę , z w ła s z c z a , że t o d r u g ie j e s t p otrzeb n e przy k a to lic k im o b ja śn ia n iu te k stó w b ib lijn y c h " ^ .
Po u kończeniu stu d ió w te o lo g ic z n y c h A lzog p o sta n o w ił p r z y ją ć ś w ię c e n ia k a p ła ń s k ie . Ponieważ n ie przebyw ał w a lu m n a c ie , k s . B in d ers, w ik a r iu sz p rzy k a te d r z e k o l o ń s k i e j ,u d z i e l a ł mu w ie le ży c z liw y c h rad i przygotowywał do sta n u duchownego. D z ię k i p r o t e k c j i p r o f. A. S c h o lz a i u zy sk a n iu o p i n i i od p r o b o sz c z a K le in a z Bonn, arcybiskup k o lo ń s k i Ferdynand August von S p ie g e l^ z g o d z ił s i ę na p r z y ję c ie św ię c e ń p rzez kandydata pochodzącego z d i e c e z j i wrocław s k i e j , k tó ry ch u d z i e l i ł mu w K o lo n ii biskup su fr a g a n K arol A d alb ert von Beyer, p r ep o zy t m ie jsc o w e j k a p it u ły ^ .
P r z y j ę c ie k a p łań stw a n ie oderw ało A lzo g a od kontynuow ania pra
6 Tamże.
7 B. H e g e l, S p ie g e l Ferdinand August F r e ih e r r von /1 7 6 4 - 1 8 3 5 /, w: D ie B ischH fe d er d e u tsc h sp r a c h ig e n Lknder 1785/1803 b is 1945, r e d . E. G atz, B e r lin 1983, 7 1 6 - 7 2 i.
8 E. H e g e l, Beyer Karl A d alb ert F r e ih e r r von /1 7 6 4 - 1 8 4 2 /, w: D ie B isc h H fe , j . w . , 5 1 .
cy n au k ow ej, gd yż j u ż 28 l u t e g o 1835 r . b r o n i ł on w MHnster rozpraw y d o k t o r s k ie j p t . : " E x p l ic a t io c a t h o lic o r u m s y s t e m a t i s d e i n t e r p r e - t a t i o n e l i t t e r a r u m sacraru m " . Wybrał t e n tem at d l a le p s z e g o p ozn a n i a i p o g ł ę b i e n i a p odstaw ow ych z a sa d k a t o l i c k i e g o w y j a ś n ia n ia Pisma ś w i ę t e g o . W p ra cy t e j z w r ó c ił s z c z e g ó l n ą uwagę na naukę Ojców K oś c i o ł a d o t y c z ą c ą t r a d y c j i . Od p o c z ą tk u k s . A lz o g b y ł z a in te r e s o w a n y jasnym s ta w ia n ie m problem ów t e o l o g i c z n y c h p r z e z k a t o li k ó w , op ow ia d a ją c s i ę zd ec y d o w a n ie za k a t o li c k im punktem w id z e n ia .
I I . P)LACA W POZNANIU
Nowo promowany d o k to r t e o l o g i i k s . Jan C h r z c i c i e l A lz o g z o s t a ł w k r ó tc e z a p r o s z o n y p r z e z a r c y b is k u p a g n ie ź n ie ń s k o - p o z n a ń s k ie g o
9
M arcina D unina do p o d j ę c i a wykładów z h i s t o r i i K o ś c io ła i prawa
k o ś c i e l n e g o w organizow anym ponow nie w 183S r . stu d iu m te o lo g ic z n y m w P o z n a n i u ^ . Z w ie l k ą g o r l i w o ś c i ą p r z y s t ą p i ł A lz o g do p r a c y . W 1841 r . z a m ia s t prawa k o ś c ie ln e g o , z a c z ą ł w y k ła d a ć e g z e g e z ę b i b l i j n ą . J e d n o c z e ś n ie p ra co w a ł nad p rzy g o to w a n iem nowego p o d r ę c z n ik a z h i s t o r i i K o ś c i o ł a , k t ó r e g o p ie r w s z e s z k i c e w ykonał j u ż w A k w iz g r a n ie . D z ie ło
t o u k a z a ło s i ę w w y d a w n ictw ie F lo r ia n a K u p fe r b e r g a w M oguncji w 1841 r . p t . : " U n i v e r s a lg e s c h ic h t e d e r c h r i s t l i c h e n K ir c h e vom k a th o lis c h e n S ta n d p u n k te . L ehrbuch fHr t h e o l o g i s c h e V o r le s u n g e n " H .
In n ą form ą d z i a ł a l n o ś c i k s . A lz o g a na z ie m ia c h p o l s k i c h b y ła pom oc, j a k ą o k a z a ł a r c y b isk u p o w i M. D uninow i w t e o l o g i c z n e j o b ron ie
, , 12
s t a n o w is k a K o ś c i o ł a w k w e s t i i m a łże ń stw m ie sz a n y c h . A lz o g opowia d a ł s i ę z a dokładnym p r z e s t r z e g a n ie m p r z e p is ó w prawa k o ś c i e l n e g o .
9 Z. G r o t, D unin S u lg u s t o w s k i M arcin von / 1 7 7 4 - 1 8 4 2 / , w: D le BischHfe j . w . , 1 4 9 - 1 5 1 .
10 W l a t a c h 1 7 8 1 -1 8 3 4 sem in ariu m p r o w a d z ili M is jo n a r z e św . W in cente
go a P a u lo . Po o d e b r a n iu im p r z e z w ła d z e ś w i e c k i e prawa d z i a ł a l n o ś c i w g r a n ic a c h p a ń stw a p r u s k ie g o m u s i e l i o n i z t e j p r a c y z r e zyg n o w a ć. P o r . J . N ow ack i, A r c y b is k u p ie S em inarium Duchowne 1835-1 9 6 3 , w: T e n ż e , A r c h id ie c e z j a p o zn a ń sk a w g r a n ic a c h h is t o r y c z n y c h i j e j u s t r ć j , Poznań 1 9 6 4 , 7 1 3 - 7 1 8 .
11 V orrede zu r e r s t e n A u sgab e, P o s e n , im November i84O ; P . S t o c k -
m e ie r , a r t . c y t . , 4 7 .
223
S tan ow isk o t o , w yraźn ie k a t o l i c k i e , b y ło t e ż zasadniczym powodem, d la k tó r e g o p r u sk i m in is t e r k u ltu r y von Elchhorn w 1844 r . , mimo p r o t e k c j i wpływowego a r c y b isk u p a k o lo ń s k ie g o Jana G e is s la 1**, od r z u c i ł kandydaturę k s . Jana A lzoga na p r o fe s o r a w yd ziału t e o l o g i cznego w Bonn, C hociaż w o fic ja ln y m p iś m ie m in is t e r podał ja k o za sa d n ic z y powód odm owy;niem ożliwość s p r o s t a n ia p r z e z n ie g o tru d n ej s y t u a c j i w Bonn.** W tym samym roku A lzog otrzym ał in n ą p r o p o z y c ję , k tó r a s k ł o n i ł a go do u d a n ia s i ę na zach ód , g d z ie p o z o s ta ł aż do ś m ie r c i
I I I . POBYT W HILDESHEIM
Wydana p rzez A lzoga w 1841 r . h i s t o r i a K o ś c io ła , mimo w ie lu k ry ty czn y ch uwag ze s tr o n y znawców p rzed m io tu , o s t a t e c z n i e p r z y c z y n i ł a s i ę n a jb a r d z ie j do r o z s ła w ie n ia je g o n a zw isk a . Biskup H ild e s - heim Jakub J ó z e f Wandt* , bardzo z a tr o sk a n y o w y k s z ta łc e n ie i wycho wanie sw oich kandydatów do k a p ła ń stw a w duchu p raw d ziw ie k a t o lic k im , z w r ó c ił s i ę do k s . J . A lzoga z p rośb ą o p r z y j ę c i e wykładów w ta m te j szym i n s t y t u c i e f il o z o f i c z n o - t e o l o g i c z n y m , m ianując go w 1848 r . r e ktorem sem inarium duchownego, a w krótce potem kanonikiem grem ialnym w k a p it u le k a t e d r a ln e j . Z pow ierzonych mu f u n k c j i A lzog wywiązywał s i ę bardzo s u m ie n n ie . P a m ię ta ł, że oprócz w iedzy musi p r z e k a z a ć przyszłym kapłanom prawdziwego ducha k o ś c ie ln e g o , zdrową pobożność i um iłowanie pracy d u s z p a s t e r s k ie j . O w ielk im zaangażow aniu w t ę pra cę św iadczy opracowany i wydany p r z e z n ie g o w M oguncji w 1849 r .
"K atholisohe G ebet-G esang und B etra ch tu g sb u ch " , w którym s ię g n ą ł po te k sty z b rew ia rza i m szału r z y m sk ie g o , a ta k ż e z a m ie ś c ił w nim w ie l e własnych p rzem yśleń *^ .
Rok 1848 znany j e s t w h i s t o r i i Europy pod nazwą "Wiosny Ludów".
13 E. H e g e l, G e is s e l Johannes von /1 7 9 6 - 1 8 6 4 /, w: D ie B isch H fe, d z . c y t . , 2 3 9 -2 4 4 .
14 H. J e d in , K ir c h e n h is to r lk e r aus S c h le s ie n i n der F ern e, w: T enże, K irch e d es G laubens, K irche der G e sc h io h te , F reib u rg i9 6 6 , 7 8 -7 9 . 15 Hans-Georg A s c h o ff, Wandt Jakob Joseph /1 7 8 0 - 1 8 4 9 /, w: D ie B is -
ch N fe, d z . c y t . , 7 9 3 -7 9 4 . 16 P . S to c k m e ie r , a r t . c y t . , 4 9 .
W P a r y ż u , B e r l i n i e i we W r o c ła w iu z a c z ę ł y s i ę r u c h y w o l n o ś c i o w e . J e s t t o r ó w n o c z e ś n ie ro k p i e r w s z e g o g e n e r a l n e g o z e b r a n i a k a t o l i k ó w n i e m i e c k i c h / K a t h o l i k e n t a g / w M o g u n c ji^ ? o r a z r o k p i e r w s z e j o g ó l n o n i e m i e c k i e j k o n f e r e n c j i b isk u p ó w w WMrzburgu^ . !tdt W k o n f e r e n c j i b is k u p ó w , o b r a d u j ą c e j od 2 3 p a ź d z i e r n i k a d o i 6 l i s t o p a d a i 8 4 8 r . , b r a ł r ó w n ie ż u d z i a ł bp W andt, k tó r e m u t o w a r z y s z y ł ja k o do r a d c a t e o l o g i c z n y k s . J . A l z o g . Tu s p o t k a ł w i e l u in n y c h d o r a d c ó w , a 19 w śr ó d n i c h m o n a c h i j s k i e g o h i s t o r y k a J a n a J ó z e f a I g n a c e g o D B l l i n g e r a )t, z k tó r y m p i ę t n a ś c i e l a t p ó ź n i e j z w o ł a ł w i e l k ą k o n f e r e n c j ę k a t o l i c k i c h . 2 0 u c z o n y c h ttł'. cM i) cii ita. i)i iMw MMI f łM, mtMii O b e c n o ś ć w W Brzburgu u m o ż l i w i ł a k s . A lz o g o w i z a p o z n a n ie s i ę z różm r o d n o ś c i ą p rob lem ów n a t u r y k o ś c i e l n o - p a ń s t w o w e j . Z ad an iem h i s t o r y k a było p o m a g a n ie h ie r a r c h o m w p o d ejm o w a n iu w ła ś c i w y c h d e c y z j i w o p a r c iu o grun to w n ą w ie d z ę w k o n t e k ś c i e b u d z ą c e j s i ę now ej " ś w ia d o m o ś c i k o ś c i e l n e j " . P o d o b n ie r o z u m i a ł s w o j e z a d a n ie w H i l d e s h e i m , g d z i e p r a c o w a ł p r z y boku s w o j e g o o r d y n a r i u s z a .
I V . POBYT WE FRYBURGU W BRYZGOWII
W 1 8 5 3 ro k u k s . J a n A lz o g o t r z y m a ł od r z ą d u W i e l k i e g o K s ię s t w a Ba-^^ d o ń s k i e g o p r o p o z y c j ę o b j ę c i a w a k u j ą c e j k a t e d r y h i s t o r i i K o ś c i o ł a przy wy-^ d z i a l e t e o l o g i c z n y m U n i w e r s y t e t u A l b e r t a L udw ika we F r y b u r g u w B r y z g o w i!^ C h o c ia ż n i e b y ł o mu ła t w o o d e j ś ć z H i l d e s h e i m , g d z i e z a d o m o w ił s i ę i z w i ^ z a ł , t o j e d n a k p r o p o n o w a n e s t a n o w i s k o b y ł o d l a n i e g o w i e l k ą s z a n s ą .
W p r z e m ó w ie n iu , j a k i e w y g ł o s i ł we F r y b u r g u w d n iu o f i c j a l n e g o ro z p o c z ę c i! z a j ę ć u n i w e r s y t e c k i c h , p r z e d s t a w i ł o s o b i s t e m otywy s w o j e j d e c y z j i . WieleV,itl m i e j s c a p o ś w i ę c i ł o m ó w ie n iu r o l i u n i w e r s y t e t u k a t o l i c k i e g o w c z a s a c h ni,< 2 i o b e c n y c h O c e n i a j ą c w k ła d u n i w e r s y t e t u f r y b u r s k i e g o w s t a r a n i a o z a - c h o w a n ie w ia r y k a t o l i c k i e j k s . A lz o g p o r ó w n a ł t e w y s i ł k i d o odbudowują c y c h s i ę i w a lc z ą c y c h z a r a z e m I z r a e l i t ó w , gd y c y t o w a ł s ł o w a : "Jed n ą rę- 'h; -"Mtj 17 J . May, G e s c h i c h t e d e r G e n e r a lv e r s a m m lu n g e n d e r K a t h o l l k e n D eu tsch - l a n d s 1 8 4 8 - 1 9 0 3 , K B ln 1 9 0 4 . 18 R . L i i i , D ie e r s t e n d e u t s c h e n B i s c h o f s - K o n f e r o n z e n , F r e ib u r g 1964, 1 4 - 5 6 : D ie W B rzburger B i s c h o f s k o n f e r e n z 1 8 4 8 . U,) 19 G. S c h w a lg e r , I g n a z v o n D B l l i n g e r / 1 7 9 9 - 1 8 9 0 / , w: K a t h o l i s c h e T h e o lo g e n D e u t s c h l a n d s , d z . c y t . , 9 - 4 3 . 2 0 G. S c h w a lg e r , D ie M Bnchener G e le h r te n v e r s a m m lu n g v o n 1 8 6 3 , w: K lr c h e und T h e o l o g i e im 1 9 . J a h r h u n d e r t . h r s g . G. S c h w a lg e r , G B t t in g e n 1 9 7 5 , 1 2 5 - 1 3 4 . 2 1 A n t r i t t s r e d e , g e h a l t e n am 4 . MBrz 1 8 5 4 . F r e i b u r g 1 8 5 4 ; P . S t o c k - m e i e r , a r t . c y t . , 5 0 - 5 1 .
225
ką w yk on yw ali p r a c ę , a d ru gą t r z y m a li o sz c z e p " /N eh 4 , 1 1 / . Sw oje k a t o l i c k i e s t a n o w is k o w y r a z ił sło w a m i: "Ż yczę p r o t e s t a n c k im Niemcom w ię k s z e j l i c z b y u n iw e r s y t e t ó w , a tym , k t ó r e p o z o s t a ł y w k a t o l i c k i c h N iem c zec h , ż y c z ę z c a ł e j d u s z y , by t a k im i p o z o s t a ł y " 22.
P rob lem u k o n f e s y j n e g o c h a r a k t e r u u n iw e r s y t e t u , w tedy p o w sz e c h n ie d y sk u to w a n eg o , możemy s i ę d o p a t r z e ć w o p u b lik o w a n ej p r z e z A lz o g a p ra cy p t . "Com m entatio d e L itte r a r u m Graecarum a tq u e Romanarum s t u d i i s cum T h e o lo g ia C h r is t ia n a c o n ju n g e n d is " 3 , w ydanej z o k a z j i c z t e r e c h s e t l e c i a u n iw e r s y t e t u we F ry b u r g u . P r z e d s t a w i ł w n i e j s t o s u n e k w c z e sn o c h r z e ś c i j a ń s k i c h p i s a r z y do l i t e r a t u r y p o g a ń s k ie j . R e la c j ę p o g a ń stw a do c h r z e ś c i j a ń s t w a n a le ż y ro z u m ie ć j a k o p r z e j ś c i e z c ie m n o ś c i do ś w ia t ł a . A lz o g z a c h ę c a ł do w ydaw ania l i t e r a t u r y s t a r o c h r z e ś c i j a ń s k i e j . Tak jak d o tą d — t w i e r d z i ł — b y ło sen sow n e c y to w a n ie d z i e ł Ojców K o ś c i o ł a w l i c z n y c h p o d r ę c z n ik a c h , tym b a r d z ie j p r z e z p u b lik o w a n ie sam ych ź r ć - d e ł ł a t w i e j b ę d z ie nam zachow ać d u ch a c h r z e ś c i j a ń s k i e j t r a d y c j i .
P r z e z d w a d z i e ś c ia p i ę ć l a t k s . J . A lz o g r o z w i j a ł we F ryb u rgu owo cną d z i a ł a l n o ś ć j a k o n a u c z y c i e l a k a d e m ic k i, p r a c o w it y b ad acz naukowy, a z w ła s z c z a i n i c j a t o r w ie l u d z i e ł n aukow ych. D otąd b a r d z ie j z a i n t e r e s o wany h i s t o r i ą o g ó ln ą i d y d a k ty k ą , t e r a z c o r a z w ię c e j c z a s u p o ś w i ę c a ł na b ad an ia h i s t o r i i l o k a l n e j . On, k t ó r y d o tą d p r a w ie co d z i e s i ę ć l a t z m ie n ia ł m i e j s c e , t e r a z z a tr z y m a ł s i ę na s t a ł e we F ry b u r g u . S zyb ko p o zn ał p ięk n y n ie m ie c k i S ch w arzw ald , p o l u b i ł t ę z i e m ię 1 z a c z ą ł s t u d io w a ć p r z e s z ło ś ć g ó r n o r e ń s k ie j p r o w in c j i k o ś c i e l n e j . K onkretnym przejaw em j e go nowych d ą żeń b y ło p r z y ł ą c z e n i e s i ę w i8 6 5 r . do grupy r e d a k c y j n e j no wego pism a naukowego " F r e ib u r g e r -D iH z e s a n A r c h iv " , wydawanego do d z i s i a j w fo r m ie r o c z n ik a . A lz o g o b f i c i e k o r z y s t a ł z łam t e g o p is m a , w k t ó rym drukował sw o je p r a c e naukow e2^.
Wiek XIX b y ł w N iem czech ep ok ą w i e l k i c h te o lo g ó w 1 w s p a n ia łe go rozw oju n au k i t e o l o g i c z n e j . M i e l i o n i wpływ na odnowę ż y c i a r e l i g ijn e g o o ra z nowego r o z u m ie n ia zadań K o ś c i o ł a . W c e l u n a w ią z a n ia s t a ły c h k on tak tów naukowych pom iędzy uczon ym i k s . J . A lz o g p r z y ł ą c z y ł
22 J . A lz o g , A n t r i t t s r e d e vom 4 . MRrz i 8 5 4 .
23 C om m entatio, F r ib u r g i D r isłg a v o ru m 1 8 5 7 .
226
s i ę w 1861 r . do grupy lu d z i za in teresow an ych zorganizow aniem spotKa- n ia p r z e d s t a w ic ie li św ia ta n a u k i. W 1862 r . I . D H llin g e r , J . A lzog i D. B. Haneberg op racow ali program p r z y s z łe g o sympozjum, a 4 sierp n ia i8 6 3 r . p o d p is a li z a p r o sz e n ie skierow ane do w sz y stk ic h k a t o lic k ic h uczonych, tak duchownych jak i ś w ie c k ic h , r e p r e z e n tu ją c y c h różne dzie d zin y n a u k i. S p otk an ie odbyło s i ę w benedyktyńskim op actw ie św. Bo n ifa c e g o w Monachium w d n iach od 28 w r z e śn ia do 1 p a ź d z ie r n ik a 1863 roku*'". K s. A lz o g , zajm ujący m ie js c e w prezydium , p r z e d sta w ił pro j e k t z a ło ż e n ia Towarzystwa K a to lic k ic h Uczonych, k tó r e g o zadaniem byłoby b ro n ió w ia r y , usuwać n ie u z a sa d n io n e u p rzed zen ia wobec k a t o li cyzmu, a ta k ż e o d p ie r a ć z a r z u ty w p o lem ice z p r o te s ta n ta m i. Kierował s i ę t e ż motywacją ekum eniczną, aby p rzez naukowe w y ja śn ia n ie błędów 1 p ublikow an ie szerszem u o g ó ło w i wyników badań stw o rzy ć podstawę do p r z y s z łe g o z je d n o c z e n ia . W je g o z a ło ż e n ia c h b y ło o s o b is t e pragnienie wyprowadzenia k a to lic y z m u n ie m ie c k ie g o z kompleksu n i ż s z o ś c i .
P r o je k t A lzoga s p o tk a ł s i ę z pozytywną oceną uczonych i go to w o śc ią ic h do w spółpracy przy opracowaniu nowego k o ś c ie ln e g o l e ksykonu.
Z c h w ilą z w o ła n ia p r z e z p a p ie ż a P iu sa IX soboru powszechnego przed A lzogiem p o ja w iło s i ę z u p e łn ie nowe z a d a n ie . W o k r e s ie prac przygotowawczych do obrad I Soboru W atykańskiego k s . A lzog z o s ta ł powołany p rzez Ojca Ś w ięteg o na k o n s u lto r a k o m is ji dogm atycznej^ . O fic ja ln y dokument otrzym ał z a pośrednictw em swego b isk u p a , w ikariu s z a k a p itu ln e g o a r c h i d i e c e z j i fr y b u r s k ie j bpa Lothara von KMbla 22 p a ź d z ie r n ik a i8 6 8 rok u . W dwa d n i p ó ź n ie j , 24 p a ź d z ie r n ik a wiado mość tę podały g a z e ty " F reiburger K a th o lisc h e n K ir c h e n b la tt" i "Frei- burger Z eitu n g " . K s. A lzog z a p r o sz e n ie p r z y ją ł z w d zięczn ą u le g ło ś c ią
25 P or. p r z y p is 20; P. B. Gams, Verhandlungen d er Versammlung katho- l i s c h e r G ele h r te r in MHnchen vom 2 8 . September b is 1. Oktober 1863; Por. P. S to ck m eier, a r t . c y t . , 5 3 -5 4 .
26 R. BHumer, P r o fe s s o r A lzog a i s K o n su lto r d es K o n z ils , "Freiburger- -D iH zesan Archiv" 9 7 /1 9 7 7 / 2 5 9 -2 6 8 .
27 E. G atz, KHbel Lothar von / l 8 2 3 - i H 8 l / , D ie B isc h O fe , d z . c y t . , 4 1 7 -4 1 9 .
- 227
i p o s łu s z e ń s t w e m , p r o s i ł j e d y n ie o zw ło k ę do 15 s t y c z n i a 1869 r . , gdy c h o d z i o p e łn e j e g o z a a n g a żo w a n ie s i ę do p ra c p r z y s z łe g o s o b o ru . A lz o g n ie z a b i e g a ł o t ę n o m in a c ję . P rzed wyjazdem do Rzymu p o d c za s o s t a t n i c h wykładów p o w i e d z ia ł: "I t e r a z , w ezw an ie m nie p r z e z O jca Ś w i ę t e g o P lu s a IX s p a d ło na m nie z u p e łn ie n ie s p o d z ie w a n i e , a naw et p r z e s t r a s z y łe m s i ę . Jed n a k że j e s t e m p rze k o n a n y , że w tym z a p r o s z e n iu j e s t znak w o l i B o ż e j , a ja k o w ier n y s y n K o ś c io ła k a t o l i c k i e g o p o w in ien em s łu c h a ć " ^ . Zanim j e s z c z e w y je c h a ł do Rzymu j e g o n o m in a cja s p o t k a ła s i ę z k r y t y k ą . Uwagi I . D O llin g e r a / 2 1 X II 1 8 6 8 / o p ow oływ an iu do k o m is j i p rzy g o to w a w czy ch m ało z n a c z ą c y c h t e o logów o d n o s i ł y s i ę t e ż do k s . Jan a A l z o g a ^ .
W Rzymie z j a w i ł s i ę 18 s t y c z n i a 1869 r . 1 z a m ie s z k a ł w n i e m ieckim h o sp ic ju m S a n ta M aria d e l A nim a. J e g o p r a c a w k o m is j i dogma t y c z n e j , k tó r a p ie r w s z e s w o je p o s i e d z e n i e o d b y ła j u ż 24 w r z e ś n ia 1867 r . , k o n c e n tr o w a ła s i ę p r z e w a ż n ie w okół problem ów t e o l o g i c z n o - h i s t o r y c z n y c h . W ramach p r a c k o m is j i k s . A lz o g z a j ą ł s i ę m ięd zy in nym i sprawą p a p ie ż a H o n o r iu s z a , soborem w K o n s t a n c j i i problem am i P ań stw o- - K o ś c l ó ł. Gdy 11 l u t e g o 1869 r . p r z e w o d n ic z ą c y k o m i s j i d o g m a ty cz n e j p o s ta w ił w sz y s tk im k o n su lto r o m dwa p y t a n ia : Czy nauka o n ie o m y ln o ś c i p a p ie s k ie j j e s t do z d e f in io w a n ia ? — A lz o g , p o d o b n ie ja k w s z y s c y i n n i, w y p o w ie d z ia ł s i ę p o z y t y w n ie , s t w i e r d z a j ą c , że prawdę t ę można u z a sa d n ić na p o d s t a w ie s łó w P ism a Ś w ię t e g o i T r a d y c j i . Na d r u g ie py t a n ie : Czy n ie o m y ln o ś ć p a p ie s k ą n a le ż y z d e f in io w a ć j a k o a r t y k u ł w ia ry? - h is t o r y k f r y b u r s k l , j a k o je d y n y sp o śr ó d k o n s u lt o r ó w , z a j ą ł sta n o w isk o n e g a ty w n e , u ży w a ją c o k r e ś l e n i a , ż e b y ła b y ona d l a Koś c i o ł a " n ie d o g o d n a " . N adto d o d a ł, że n i k t n i e b ę d z ie o c z e k iw a ł t a k ie j d e f i n i c j i ^ .
D nia 19 m aja 1869 r . k s . A lz o g p o w r ó c ił do F ryb u rga Ł j u ż n a z a ju tr z r o z p o c z ą ł w y k ła d y , p o d c z a s k tó r y c h w i e l e o p o w ia d a ł o Rzy m ie. Nazwał t o m ia s t o centrum j e d n o ś c i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . P ob yt
28 " F r e ib u r g e r K a t h o l is c h e n K ir c h e n b la t t " / i 3 I 1 8 6 9 /. 2 1 . 29 R. Błłumer, a r t . c y t . , 2 6 2 . 30 P o d c za s t r w a n ia s o b o r u , w s t y c z n i u 1870 r . na l i c z b ę ponad 600 b isk u p ó w , 4 5 0 b y ło z a d e f i n i c j ą d o g m a ty czn ą , a 136 s p r z e c i w i a ł o s i ę . P o r . H. J e d i n , Handbuch d e r K ir c h e n g e s c h ic h t e , Bd. V I / l , F r e lb u r g 1 9 7 i , 7 8 6 - 7 8 7 .
w Rzymie 1 a u d ie n c j ę u p a p ie ż a P iu s a IX uw ażał za n a j p i ę k n i e j s z e d ni w swoim ż y c i u .
Gdy c h o d z i o j e g o s ta n o w is k o co do n ie o m y ln o ś c i p a p i e s k i e j , to n a d a l uw ażał spraw ę z a n ie d o g o d n ą d l a K o ś c i o ł a . Jednak z c h w ilą u - c h w a łe n ia / 1 8 l i p c a 1 8 7 0 / 1 o g ł o s z e n i a dogmatu k s . A lz o g , ta k w swoich w y k ła d a c h , ja k i w p u b lik a c j a c h , b r o n ił s o b o r u . Można t o w y ra ź n ie d o s t r z e c w j e g o nowej e d y c j i "Handbuch zu r K lr c h e n g e s c h ic h t e " z 1872 roku**!.
Pod k o n ie c ż y c i a k s . J . A lz o g a , j e g o g o r ą c e p r a g n ie n ie umocnie n i a k a to lic y z m u w N iem c zec h , nad którym od w i e l u l a t p r a co w a ł i k tó remu d a ł s z c z e g ó ln y wyraz p o d c z a s m o n a c h ij s k ie g o s p o t k a n i a uczonych w 1863 r . , z n a l a z ł o s z c z e g ó ln e z r o z u m ie n ie z e s t r o n y z a ł o ż y c i e l i naukow o-w yduw niczej i n s t y t u c j i " G H r r e s - G e s e lls c h a f t" . P o w s ta ła ona po w ie lu l a t a c h d y s k u s j i z o k a z j i s e t n e j r o c z n ic y u r o d z in Jan a Józefa von GHrres / + 1 8 4 8 / w K o b le n c j i 25 s t y c z n i a i8 7 6 r . P o d c za s p ier w sze go g e n e r a ln e g o s p o t k a n ia cz ło n k ó w t e j i n s t y t u c j i we F r a n k f u r c ie 6 czer wca 1876 r . u ch w alono s t a t u t o r g a n iz a c y j n y . Do h onorow ego prezydium s t o w a r z y s z e n ia wybrano m ięd zy in n ym i o b ecn eg o na s a l i obrad k s . Alzo g a . N ie b y ł on j u ż w s t a n i e u c z e s t n i c z y ć w u s t a l a n i u naukowego pro gramu to w a r z y s tw a . C i e s z y ł s i ę , gdy w i d z i a ł w g r o n i e m ło d szy ch u cze s tn ik ó w z j a z d u , ż e s ło w a z a m ie n ia j ą s i ę w c z y n 3 .
W 1850 r . k s . A lz o g o tr z y m a ł od c e s a r z a a u s t r i a c k i e g o F ra n c i s z k a J ó z e f a I z ł o t y m ed a l, przyznaw an y z a z a s ł u g i w d z i e d z i n i e nauki i k u l t u r y . W 1854 r . k s i ą ż ę b a d e ń sk i o d z n a c z y ł go t y tu łe m Radcy Du ch ow n ego, a w 1871 r . o tr z y m a ł B a d eń sk i Order Lwa /Z H h r in g e r LHwen- o r d e n / p ie r w s z e j k l a s y /Z H h r ln g en t o m ie j s c o w o ś ć pod F ry b u rg iem , s i e d z ib a s t a r e g o rod u k s ią ż ę c e g o Z H h r ln g e n /.
Warto j e s z c z e d o d a ć , że w 1874 r . n a z w isk o k s . A lz o g a z n a jd o w a ło s i ę na l i ś c i e kandydatów na a r c y b is k u p a we F ry b u r g u . Władze ś w ie c k ie o k r e ś l i ł y w tedy j e g o k a n d y d a tu r ę "wśród w s z y s t k ic h o k o l i c z n o ś c i m niej godną p o l e c e n i a " , a t o z e w zg lę d u n a j e g o w y r a ź n ie k a
-31 V orrede zu r n e u n te n A u sgab e, F r e ib u r g i / B . am 1 4 . A u gu st 1 872.
32 W. S p a e l, D ie G H r r e s - G e s e lls c h a f t 1 8 7 6 - 1 9 4 1 . G ru n d legu n g-C h ro- n ik - L e is t u n g e n , P ad erb orn 1957; H. E. Onnau, Das S c h r if t t u m der G H r r e s - G e s e lls c h a f t zu r P f l e g e d e r W is s e n s c h a f t 1 8 7 6 - 1 9 7 6 , Pa d e r b o r n 1 9 8 0 .
229
t o l l c k i e s t a n o w is k o * ^ . t y c h sam ych powodów n i e d o s z ł o do o b j ę c i a p r z e z A lz o g a k a te d r y h i s t o r i i K o ś c i o ł a na w y d z ia le t e o l o g i i k a t o l i c k i e j
w y b in d z e po m ianow aniu w 1869 r . d o ty c h c z a so w e g o p r o f e s o r a k s . Ka
r o l a J ó z e f a von H e f e l e , biskupem R o tten b u r g a ^ ^ .
Mimo n i e z r e a liz o w a n y c h p r o p o z y c j i k s . A lz o g z a s ł u ż y ł na u z n a n ie i s z a c u n e k . P r z e z ć w ie r ć w iek u u c z y ł i wychowywał kapłanów i ś w i e c k i c h . B u d z ił z a m iło w a n ie do badań h i s t o r y c z n y c h . P rzykładem ż y c i a w sk a z y w a ł, ja k n a le ż y szan ow ać p a p ie ż a i m iło w a ć K o ś c i ó ł . Zmarł we F ryburgu i mar c a 1878 r . K s. F r a n c is z e k Ksawery K r a u s, j e g o n a s t ę p c a na k a t e d r z e p r o f e s o r s k i e j , p o w i e d z ia ł: "Grób t e g o ś lą z a k a w p ię k n e j B r y z g o w ii j e s t n ie t y l k o we c z c i , l e c z j e s t t a k ż e lu b ia n y " ^ ^ .
V. HISTORYK KOŚCIOŁA I PATROLOO
K ard yn ał k o lo ń s k i J a n G e i s s e l p ro p o n u ją c w 1844 r . p ru sk iem u m in is tr o w i k u lt u r y von E lch h o rn o w i k s . J an a A lz o g a na k a t e d r ę h i s t o r i i K o ś c io ła w Bonn n azw ał go "po D H llln g e r z e n a jle p s z y m k a t o l i c k i m h i sto r y k ie m K o ś c io ła " 3 9 . K s. p r o f . H u bert J e d in uważa t ę p o c h le b n ą o p in ię z a mocno p r z e s a d z o n ą . J e g o zd an iem in d y w id u a ln e b a d a n ia n i e b yły mocną s t r o n ą k s . A lz o g a . W ołał r o b i ć s y n t e z y , p o s łu g u j ą c s i ę gotowymi wynikam i h is t o r y c z n y o h badań . Można t o zau w ażyć w p ierw szym wydaniu j e g o h i s t o r i i K o ś c i o ł a , w k t ó r e j w i e l e fragm en tów j e s t d o s ło w n ie w z ię t y c h z e z b io r u pism Jan a Adama MChlera / 1 7 9 6 - 1 8 3 8 / 4 0 , Ks. A lz o g sam t o z r e s z t ą p r z y z n a j e p i s z ą c : "Wykłady p r z e d w c z e ś n ie zm arłego w i e l k i e g o M Chlera s ł u ż y ł y ml j a k o mocne p u n k ty z a c z e p i e n i a
34 J . Grossmann, D ie B e s e tz u n g d e r hC heren K irch en C m ter im E r z b istu m F r e ib u r g /B r e is g a u . /R e c h t s g r u n d la g e n und P r a x i s u n t e r b e s o n d e r e r B e r C c k sic h tig u n g d e r s t a a t l i c h e n M itw ir k u n g /. R e c h t s - u n d - s t a a t s - w ls s . D i s s . M asch. F r e ib u r g i . B r. 1953; J . B e c k e r , L i b e r a l e r S t a a t und K ir c h e i n d e r Ara von R e ic h s grHndung und K u ltu r k a m p f. /G e s c h ic h t e und S tr u k tu r e n i h r e s V e r h R lt n i s s e s i n Baden i 8 6 0 - 1 8 7 6 /, Mainz 1 9 7 3 , 344 i n . 35 P . S to c k m e ie r , a r t . c y t . , 5 6 . 36 R. R e in h a r d t, H e f e l e K a r l J o se p h yon / 1 8 0 9 - 1 8 9 3 / , w: D ie B is c h C fe , d z . c y t . , 2 9 5 - 2 9 7 . 37 F r e ib u r g e r - D iH z e s a n A r c h iv 1 8 8 9 . N ec ro lo g iu m F r e ib u r g e n s e . F o r t - s e t z u n g 1 8 7 8 - 1 8 8 7 , n r 2 . 38 H. J e d i n , K i r c h e n h i s t o r l k e r aus S c h l e s i e n , d z . c y t . , 7 9 . 39 Tamże, 7 8 .
230
d la moich d a lsz y c h studiów z h i s t o r i i K o ś c io ła , a także z o s t a ły wy k o r z y sta n e przy powstawaniu t e j k s ią ż k i" ^ ! . K o r z y sta ł t e ż z innych opracowań d z ie jó w K o ś c io ła , z w ie lu d z i e ł m onograficznych o ra z z ca łe g o sz e r e g u t e o lo g ic z n y c h czasopism . Trzeba p a m ię ta ć , że swój pierwszy p od ręczn ik p i s a ł jak o młody pracownik naukowy, k tó r y n ie m iał j e s z c z e w łasnego dorobku, le c z o p ie r a ł s i ę na opracow aniach in n y ch . W doborze m a te r ia łu b y ł rozsądny i o s tr o ż n y . Jego k o m p ila c ja j e s t p r z e jr z y s ta ze w zględu na tr a fn y p o d z ia ł podawanych t r e ś c i . P is a ł swój p od ręczn ik w duchu h i s t o r i o g r a f i i rom an tyczn ej. Są w nim cechy c h a r a k te r y sty c z n e t e j e p o k i, jak s e r d e c z n o ś ć , s i l n e od d ziaływ an ie na u c z u c ie oraz w ie r n o ść K o śc io ło w i k a to lic k ie m u . Fachowi k rytycy je g o p o d ręczn ik a p o d k r e ś la ją , że w c a ł o ś c i d z i e ł o t o n o s i p ię tn o swe go a u to r a . Głównie d z ię k i walorom dydaktycznym zd ob yło ono ogromny r o z g ło s i s t a ł o s i ę n a jp o p u la r n ie jsz y m k a to lic k im podręcznikiem h i s t o r i i K o ś c io ła w 2 p o ł. XIX w iek u . P rzez ponad t r z y d z i e ś c i la t p od ręczn ik te n b y ł źródłem , z k tó r e g o t y s i ą c e lu d z i c z e r p a ło swoją znajom ość h i s t o r i i K o ś c io ła . O s ta te c z n ie wyparł on z n au czan ia dłu go używany i napisany w duchu antyrzym skim p o d ręczn ik M acieja
Dennen-42
mayera .
Po r a z p ierw szy k s . A lzog wydał " U n iv e r s a lg e s c h ic h te der c h r i- s t l l c h e n K irche vom k a t h o lis c h e n Standpun kte. Lehrbuch fłtr th e o lo g i- sch e Vorlesungen" w M oguncji w 1841 r . , w c z a s i e swego pobytu w Po z n a n iu . Tam p rzygotow ał do druku rów nież dwa n astęp n e wydania "Lehr buch fQr akadem ische V orlesu n gen ' /M oguncja 1843 i 1 8 4 4 /. Na okres pobytu w H ild esh elm przypada wydanie czw a rte oraz p ią t e /Moguncja 1846 i 1 8 5 0 /. To o s t a t n ie z o s t a ł o p rzetłu m aczon e na ję z y k p o ls k i p rzez Joannę z Pomianowsklch B elejow sk ą i wydane w s z e ś c i u tomach w Warszawie p t . " H isto r ia Powszechna K o śc io ła " w 1855 roku^**. Dru g i e p o ls k ie tłu m a c z e n ie te g o p o d r ę c z n ik a " p r z e jr z a n e , poprawione i u zu p ełn ion e" wydał w tr z e c h tomach w P e tersb u rg u i Mohylowie
, . , , . 4 4
w 1855/56 k s . A. S ta n is ła w K r a s iń s k i, p ó ź n ie js z y b iskup w ile ń s k i .
41 Yorrede zur e r s t e n Ausgabe, Posen 1840.
42 I n s t i t u t i o n e s h i s t o r i a e e c c l e s l a s t i c a e Novi T e sta m e n t!, wydane w niem ieckim opracowaniu w 1790 r . w c z te r e c h tom ach.
43 D yukam ia J . K aczanowskiego: t . 1 s s . 361; t . 2 s s . 215; t . 3 s s . 324; t . 4 s s . 424; t . 5 s s . 360; t . 6 s s . 367.
231
Po p i ę c i u l a t a c h z o s t a ł o ono w znow ione w t r z e c h tomach w P e te r s b u r g u
w 1860 rok u P o d r ę c z n ik k s . A lz o g a zarówno w w ydaniu n ie m ie c k im ,
ja k i p o ls k im s ł u ż y ł stu d en to m w s e m in a r ia c h duchownych zab oru pru s k ie g o i r o s y j s k i e g o .
Po p r z e n i e s i e n i u s i ę k s . J . A lz o g a do F ryb u rga u k a z a ło s i ę wy d a n ie s z ó s t e i siód m e /M ogun cja 1854 i 1 8 5 9 / . P r z e z n a stę p n e l a t a a u to r p racow ał nad p o s z e r z e n ie m i p o p r a w ien iem sw ego d z i e ł a , k tó r e w ydał po r a z ósmy w dwóch tom ach w M ogu n cji na p r z e ło m ie l a t 1866/6T
Sobór W atyk ań sk i I ja k o b ard zo ważne w y d a r z e n ie w ż y c iu K oś c i o ł a , z o s t a ł omówiony p r z e z k s . A lz o g a w d z ie w ią ty m w yd an iu , d ru ko wanym, ja k w s z y s t k ie p o p r z e d n ie e d y c j e , w M ogu n cji w 1872 r o k u .
Oprócz w spom nianego w ydan ia w j ę z y k u p o ls k im , p o d r ę c z n ik A lz o g a b y ł tum aczony na n a s t ę p u j ą c e j ę z y k i : f r a n c u s k i , a n g i e l s k i , w ł o s k i , h i s z p a ń s k i , p o r t u g a l s k i , c z e s k i i a r m e ń sk i.
Po ś m ie r c i k s . J . A lz o g a o s t a tn im d z i e s i ą t y m wydaniem "Hand- buch d e r a llg e m e in e n K lr c h e n g e s c h lc h t e /n e u b e a r b e l t e t / " z a j ą ł s i ę w 1882 r . j e g o n a s tę p c a na k a te d r z e u n iw e r s y t e c k ie j k s . F r a n c is z e k Ksawery K ra u s. P i s z e on we w s t ę p ie : "C zuję p o t r z e b ę d o p iln o w a n ia , aby głów n e d z i e ł o m ojego p o p r z e d n ik a n i e z o s t a ł o zap om n ian e" ^ " . P o d r ęc zn ik k s . A lz o g a z o s t a ł jed n a k w n et z a s t ą p io n y p r z e z nowe t r z y - tomowe o p ra co w a n ie "Handbuch d e r a llg e m e in e n K lr c h e n g e s c h lc h t e " /F r e ib u r g 1 8 7 6 - 1 8 8 0 / n a p isa n e p r z e z w y b itn e g o h i s t o r y k a i p ó ź n i e j sz eg o k a r d y n a ła J ó z e f a H e r g e n r H th e r a ^ '.
K s. Jan A lzo g w sw o ic h b ad an iach i p u b lik a c j a c h u m ie j ę t n ie łą c z y ł p a t r o l o g i ę z h i s t o r i ą K o ś c i o ł a . "Odkąd r o z p o c z ą łe m m oją p ra cę d yd ak tyczn ą - p i s z e on - byłem mocno p rzek o n a n y o d o n i o s ł o ś c i p a
n i ; t . 2 s s . 717 + X; t . 3 s s . 6 6 6 , n l b . 1 + V I I .
45 D rukarnia B. M. W o lffa : t . 1 s s . n l b . 4 , 442 + V I I I ; t . 2 s s .
717 + X; t . 3 s s . 666 + V I I .
46 Vorwort zu r z e h n te n A u f ia g e , F r e ib u r g 1 8 8 2 .
232
t r o l o g i i d la studium k a t o l i c k i e j t e o l o g i i " ^ . Trzeba p o d k r e ś lić , że w 2 p o ł. XIX w. n a s t ą p ił w ie lk i rozwój studiów p a tr y sty c z n y c h w Euro p ie z a c h o d n ie j, a z w ła sz c z a w N iem czech. Znane wówczas opracowania l i t e r a t u r y s t a r o c h r z e ś c ija ń s k ie j ^ zachow ały w w ię k s z o ś c i d ługo swo j ą a k tu a ln o ś ć . Z b iegiem cza su 1 one wymagały r e w i z j i , sto so w n ie do w sp ółczesn ych badań naukowych, z w ła sz c z a że n ie k tó r e z n ic h n ie obej mowały c a ł o ś c i tematu i n ie s p e łn ia ły wymogów ów czesnej d y d ak tyk i.
Pow oli k s . J . A lzog d o sz e d ł do p r z e k o n a n ia , że n a le ż y opra cować nowy p od ręczn ik p a t r o l o g i i . M yślał ju ż o tym w o k r e s ie pracy w Poznaniu i H ild e sh e im . Z c h w ilą r o z p o c z ę c ia pracy we Fryburgu przy gotow ał d la sw oich słu c h a c z y t r z y je g o z e s z y ty w form ie s z e r s z e j oraz tr z y w form ie s k r ó c o n e j, k tó r e wydał na sp osób przedruków. W pracy nad podręcznikiem k o r z y s t a ł z d o św ia d c z e n ia s ta r s z e g o k o le
g i J . B. B u ssego, k tó r y we w s tę p ie do swego d z i e ł a "Grundriss der c h r i s t l i c h e n L ite r a tu r " /MHnster i 8 2 8 / n a p is a ł: "Studium t e o lo g ic z ne zn a jd u je s i ę w smutnej s y t u a c j i , j e ż e l i t e o l o g /ob ok Pisma Świę t e g o / n ie j e s t obznajom iony z ozcigodnym i ź r ó d ła m i, z k tó r y c h d la w ie lu d z ie d z in sw o jej ś w ię t e j nauki / . . . / musi c z e r p a ć u zasad n ien ie" . Jednakże p od ręczn ik J . B. B u sseg ą opracowany p r z e z u czon ego, dobrze o r ie n tu ją c e g o s i ę w te m a c ie , r o b i ł na A lzogu "zawsze ż a ło sn e wraże n ie " , gdyż zam iast "podręcznika d la p o czą tk u ją cy ch teologów " zapre zen tow ał on su c h e , a l e konstruktyw ne rep erto riu m d l a u czonych. Dla te g o A lzog p o sta n o w ił stw orzyć p o d r ę c z n ik , w którym z o s t a n ie przed sta w io n e w sposób p la s ty c z n y ż y c ie i d z i e ł a p is a r z y s ta r o c h r z e ś c ija ń s k ic h . A ponieważ opracowanie to m ia ło na c e lu wprowadzenie i zachę t ę do stu d io w a n ia p a t r o l o g i i , p o sta n o w ił u w zg lęd n ić h is to r y c z n y kon t e k s t wydarzeń oraz ów czesną s y t u a c j ę .
48 J . A lz o g , G rundriss der P a t r o lo g ie oder d er a l t e n c h r i s t l i c h e n L it e r a t u r g e s c h ic h t e , F reib u rg 1866, Vorrede s . V.
49 P or. A. MHhler, P a tr o lo g ie oder c h r i s t l i c h e L ite r H r g e s c h ic h te , wydana w Regensburgu p rzez F. Reithm ayra w 1840 r . /d o ty c z y t y l ko tr z e c h p ierw szych w ieków /; M. Permaneder, E n cyolop aed ia pa-
t r l s t i c a , L a n d ish u tl 1841-1842; J . F e s s l e r , I n s t i t u t l o n e s pa- t r o l o g i a e , O eniponte 1 8 5 0-185i ; oraz K. Magon, Handbuch der Pa t r o l o g i e , Regensburg 1864, a ta k ż e k i l k a małych opracowań, wy danych przew ażnie w form ie kompendium, np. J . N ir s c h l, P a tr o lo g ie und P a t r i s t i k , Malnz 1881.
- 2 3 3
Zdaniem A lzoga p a t r o lo g ia m ia ła p r z e d sta w ić Ojców K o ś c io ła jak o n a js ta r s z y c h świadków w ia r y . Ich św iadectw o b y ło z ło ż o n e n i e malże w sposób p ełn y i c a łk o w ity ju ż w p ierw szych tr z e c h w iek ach . W o k r e s ie c z te r e c h n astępnych wieków g ło s z o n a p rzez n ic h nauka k a to lic k a z o s t a ł a t y lk o p o g łę b io n a , p o sz e r z o n a i b a r d z ie j r o z w in ię t a .
Przy opracowywaniu p o sz c z e g ó ln y c h p is a r z y , sto so w n ie do wspo mnianych z a ło ż e ń , a u to r s i ę g a ł do i c h prolegomenów, k o r z y s ta ją c z n a jle p sz y c h wydań benedyktynów maurystów. Przy w y lic z a n iu p o sz c z e g ó ln y c h d z i e ł p is a r z a w ym ien iał nowe w ydania. N iek ied y podawał uwagi d o ty c z ą c e sta n u , w jakim zn a jd u je s i ę dokument o b e c n ie .
Omawiał tr e ś ó pism każdego p is a r z a oraz m o żliw ie d o k ła d n ie p r z e d s ta w ia ł je g o punkt w id z e n ia i wpływ na w sp ó łc z e sn o ść oraz p r z y s z ło ś ć . C zęsto p ozw alał im samym mówić, by ja k o prawdziwe p rzyk ład y c h r z e ś c ija ń s k ie g o ż y c ia b y l i d la obecnych studentów t e o l o g i i z a c h ę tą i u - moonieniem w r e a liz o w a n iu w łasnego p o w o ła n ia . D la w ię k sz e j p r z e jr z y s t o ś c i odrębnie z e s t a w ił g r e c k ic h i ła c iń s k ic h p is a r z y . Na końcu k s ią ż k i z a m ie ś c ił c h r o n o lo g ic z n y Indeks p is a r z y . W rok po wydaniu p od ręczn ik a w ję z y k u niem ieckim u k azało s i ę je g o fr a n c u sk ie tłum a c z e n ie /P a ry ż 1 8 6 7 /, dokonane p rzez Abbe B e le t a .
P odręcznik A lzoga c i e s z y ł s i ę w ie lk ą p o p u la r n o śc ią . Drugie wy d an ie n ie m ie c k ie u k a za ło s i ę we Fryburgu w 1869 r . , t r z e c i e z a ś ,r o z sz e rzo n e , wydano rów nież we Fryburgu w 1876 roku. N atom iast cz w a r te , gruntownie przepracowane p rzez k s . F r a n c isz k a Ksawerego K rausa, uka z a ło s i ę ju ż po śm ie r c i A lzoga /F ryburg 1 8 8 7 /.
P rzygotow anie p o d r ę c z n ik a wymagało w ie le c z a s u , w y siłk u i du żej s t a r a n n o ś c i. Pomagał mu w tym k s.d r L .K e lln e r z Trew iru, autor pracy "H ellenlsm us und C hristenthum ", wydanej w K o lo n ii w 1866 r o - kuS°.
Ks. A lzog p o t r a f i ł t e ż wśród m ło d zieży akadem ickiej z n a le ź ć ch ętn ych pomocników d la sw ej c z a so c h ło n n e j p ra c y . W roku akademickim i8 7 4 /7 5 słuchaczem p r o fe s o r a A lzoga b y ł Jan C h r z c ic ie l Jordan /1 8 4 8 - 1 9 1 8 /, p ó ź n ie j s z y z a ł o ż y c i e l zgrom adzenia zakonnego salw atorian ów /Rzym 1 8 8 1 /. Wiadomo d z i ś , że stu d e n t Jordan pomagał swojemu w
ykła-50 Ks. A lzog z w d z ię c z n o śc ią wspomina go we w s tę p ie do p ierw szeg o wydania: G rundriss der P a t r o lo g ie , Y orrede, s . V III.
234
dowcy w wypisywaniu tek stó w z d z i e ł Ojców K o ś c io ła . Prawdopodobnie m iał on t e ż swój u d z ia ł w przygotow aniu do druku t r z e c ie g o wydania p a t r o l o g i i w 1876 roku. Dobry p rzyk ład p r o fe so r a zaow ocow ał, gdyż w zachowanym do d z iś z b io r z e b ib lio te c z n y m k s . Jordana zn a jd u je s i ę
19 tomów tek stów źródłow ych z l i t e r a t u r y s t a r o c h r z e ś c ij a ń s k ie j . Inny uczeń A lzoga, k s . P io t r Kaufmann, k o le g a kursowy k s . Jor dana, p ls z e w sw o ich w spom nieniach, że A lzog " d z ię k i sw ej elo k w e n c ji p o t r a f i ł studentów n a tch n ą ć, a nawet ic h porwać za sobą"^^. Był on r z e c z y w iś c ie znakomitym wykładowcą, k tó r y p o t r a f i ł z a in te r e so w a ć p r z e s z ł o ś c i ą i z a p a lić w ie lu do podejmowania badań h is to r y c z n y c h . S tu d e n c i l u b i l i g o , o czym św iadczy f a k t , że w p r z e d d z ie ń je g o wy ja zd u do Rzymu / l i s t y c z n ia 1 8 6 9 / do pracy w k o m is ji dogm atycznej, m ło d z ie ż akademicka u r z ą d z iła we Fryburgu na p la c u K arola "swojemu ulubionemu P ro feso ro w i" w ie c z o r n ic ę z pochodniam i, muzyką 1 śpiew a m i. Po od śpiew aniu "Gaudeamus ig it u r " s tu d e n c i w z n o s ili radosne okrzy k i na c z e ś ć p a p ie ż a P iu sa IX °3.
Taka postaw a m łod zieży może św ia d czy ć o a tm o sfe r z e panującej na u c z e l n i . D la bpa Lothara von KMbla, ja k p ls z e je g o b io g r a f , by ł o dużą p o c ie c h ą , że żaden z p rofesorów w y d z ia łu te o lo g ic z n e g o n ie
54 p o sz e d ł drogą I . D H llin g e r a .
Wspominany j u ż k s . Kraus $ w y g ła sz a ją c po śm ie r c i A lzoga
wspom-51 A cta o f f i c i a l i a quoad personam J . B. Jordan /1 8 4 8 - 1 9 1 8 /, w: Do- oumenta e t S tu d ia S a lv a to r ia n a , Romae 1985, t . 12, dokumenty: 2 9 , 3 4 , 38; S . Horn, Begegnungen, Jordan und g r o s s e MHnner s e ln e r Z e lt , w: "Forum SDS" 5 /1 9 7 0 / 4 9 5 4 9 6 ; A. K le b e le -A. K ie łb a s a - -A. MMnck - P. van M e ij l, Die S a lv a to r ia n e r in Ge- s c h ic h t e und Gegenwart 18 8 1 -1 9 8 1 , Rom 1981, s . 2 2 , 5 8 ,,1 1 0 ; T. Edwein, F ra n zisk u s M. vom Kreuze Jordan /1 8 4 8 - 1 8 7 8 /, w: Do- cumenta e t S tu d ia S a lv a to r ia n a , Romae 1981, t . 1 3 ,1 6 6 ,2 3 2 . 52 T. Edwein, d z . c y t . , 166.
53 R. BNumer, a r t . c y t . , 263.
54 J . S c h o fe r , B isc h o f Lothar von KHbel, F relb u rg 1911, 129; H. Lauer, G esch ich te d e r k a t h o lis c h e n K lrche im Grossherzogtum Baden, F relb u rg 1908, 189, 282; J . S au er, G e s ta lte n und E r e ig n l- s s e . 150 Jahre Erzbistum F relb u rg 1 8 2 7 -1 9 7 7 , K arlsru h e 1977. 55 Pod je g o kierunkiem stu d io w a ł we Fryburgu w B ryzgow li k s . Ma
k sy m ilia n S d r a le k , r e k to r u n iw ersytetów : w MHnsterze 1 we Wrocła w iu , tw órca w r o cła w sk iej s z k o ły h i s t o r i i K o ś c io ła . P or. J . P lu ta a r t . c y t . , 226; A. M łotek, a r t . c y t . , 242.
- 2 3 5
n l e n i e p o ś m ie r tn e & na o k r e ś l e n i e j e g o sp o so b u d z i a ł a n i a i z a ł a t w i a n ia spraw z in nym i lu d ź m i u ż y ł ter m in u " V e r m it t lu n g s t h e o lo g ie " . P ra c a naukowa k s . A lz o g a i c a ł a j e g o o sob ow ość b y ła nacechow ana te n d e n c j ą do p o ś r e d n i c z e n i a . Pom iędzy różn ym i s ta n o w isk a m i zaw sze s z u k a ł w y j ś c i a , s t a r a j ą c s i ę p r z e d e w s z y s tk im o za c h o w a n ie k o ś c i e l n e j j e d n o ś c i . N ie o z n a c z a t o , ż e w k w e s t ia c h w ia r y w c h o d z ił na d ro g ę kom prom isu ^^ . D la k s . A lz o g a K o ś c ió ł k a t o l i c k i s t a n o w ił n ie z ło m n ą o s t o j ę prawdy i h i s t o r y c z n e I m p lik a c je n i e b y ły w s t a n i e zach w iaó j e g o p r z e k o n a n ia . P r z e z s w o je p o d r ę c z n ik i n a d a ł n ie w ą t p li w i e s i l n y r o z pęd stu d iom z d z ie j ó w c h r z e ś c i j a ń s t w a . S t a r a ł s i ę w n ic h p o w ią z a ć naukowy punkt w id z e n ia z duchem K o ś c i o ł a . P od ob n ie ja k j e g o m is t r z A. MBhler, u c z y ł on sw o ic h stu d e n tó w i c z y t e ln ik ó w w ie r n o ś c i i m i ł o ś c i do K o ś c i o ł a . W p orów naniu z in nym i w yb itn ym i p o s t a c ia m i t e j ep o k i t r z e b a p o w i e d z ie ć , ż e k s . A lz o g n ie t y l e w p ły n ą ł na z a i n i c j o w anie r o z w o ju t e o l o g i i w XIX w iek u ^ ^ , i l e r a c z e j t o w a r z y s z y ł w ie l u akcjom podejmowanym p r z e z in n y c h . J eg o n a z w isk o spotykam y zaw sze w p o łą c z e n iu z w y d a r ze n ia m i, k t ó r e d ecyd ow ały o r o z w o ju k a to lic y z m u w tam tych c z a s a c h .
K s. A n to n i K ie łb a s a SDS - T r z e b n ic a
JOHANN BAPTIST ALZOG / i 8 0 8 - i 8 7 8 / KIRCHENHISTOHIKER u . PATROLOGE /Z u sa m m en fa ssu n g /
Johann B a p t i s t A lz o g / 1 8 0 8 - 1 8 7 8 / war e i n b e k a n n te r K i r c h e n h i s t o r i - k e r und P a t r o l o g i e d e s XIX J a h r h u n d e r ts . Er stamm te au s S c h l i e s i e n und s t u d i e r t e T h e o lo g ie in Wrocław und Bonn; im J a lire 1834 wurde e r zum P r i e s t e r g e w e ih t . E in Jah r sp H ter p r o m o v ie r te e r i n M H nster. In den Jah ren 1 8 3 5 -1 8 4 4 war e r P r o f e s s o r fHr K ir c h e n g e s c h lc h t e und K lr c h e n - r e c h t am B r z b is c h H f lic h e n P r i e s t e r s e m in a r i n P ozn ań . E in e Z e it la n g war e r s t a t t d e s K lr c h e n r e c h ts D ozen t fHr B i b e l e x e g e s e . B e i d e r t h e o lo g is c h e n Y e r te id lg u n g d e s k i r c h l i c h e n S ta n d p u n k ts im M isc h e h e n
-56 F . X. K rau s, G e d a e c h tn isr e d e a u f Joh ann es A lz o g g e h a lt e n b e i
d e s s e n a k a d e m isch er T o d t e n f e ie r am 4 . F ebruar 1 8 7 9 , F r e ib u r g i 8 7 9 .
57 P . S to c k m e ie r , a r t . c y t . , 5 7 - 5 8 .
58 I n ic j a t o r a m i praw dziw ej odnowy e k l e z j a l n e j b y l i : J . S . D reya,
s t r e i t s ta n d e r dem E r z b is c h o f von P ozn ań , M artin von D u n in , t a t - k r N f t i g zu r S e i t e . Im J a h r e 1844 s i e d e ł t e e r nach H ild e s h e im um und wurde d o r t zum P r o f e s s o r , zum R egens d e s P r i e s t e r s e m ln a r s und zum Domherren d e s d o r t i g e n D o m k a p lte ls e r n a n n t. Im J a h re 1853 e r h i e l t er d en L e h r s t u h l fHr K ir c h e n g e s c h ic h t e i n d e r F a k u lt& t d e r K a t h o lis c h e n T h e o lo g le an d er A lb e r t - L u d w ig - U n iv e r s i t a t i n F r e ib u r g /B r e ls g a u . Im J a h re 1865 i s t e r M itbegrH nder d es J a h rb u c h e s FREIBURGER DlOZESAN- ARCHIV, i n dem e r v l e l e s e i n e r w i s s e n s c h a f t l i c h e n A bhandlungen v e r - H f f e n t l l o h t e . Im J a h re 1868 wurde e r durch P a p s t P iu s IX zum B erater d e r D o g m a tisc h e n V o r b e r e itu n g sk o m m iss io n fHr d a s I V a t ik a n is c h e Kon- z i l e i n b e r u f e n .
Im Jah re 1876 nimmt e r an d e r GrHndung d e r G H r r e s -G e s e lls c h a ft t e l l . S e in Lehrbuch UNIYERSALGESCUICHTE DER CHRISTLICHEN KIRCHE VQM KATHOLISCHEN STANDPUNKTE, Lehrbuoh fHr t h e o l o g i s c h e V o r le su n g e n , Mainz 1 8 4 1 , e r s o h le n i n 10 A u fla g e n und wurde i n 8 Frem dsprachen H b e r s e t z t . I n p o l n i s c h e r S p ra ch e wurde e s d r e i Mai a u f g e l e g t . Auch s e i n Buch GRUNDRISS DER PATROLOGIE, o d er d e r a l t e n c h r i s t l i c h e n L l t e r a t u r g e s c h i c h t e , F r e ib u r g 1 8 6 6 , i s t i n v l e r A u fla g e n e r s e h ie n e n . I n s e i n e r d i d a k t l s c h e n und w i s s e n s c h a f t l i c h e n T H t lg k e it b rach te er e s z u s t a n d e , K ir c h e n g e s c h ic h t e und P a t r o l o g i e m lte in a n d e r k e n n t n is - r e i c h zu v e r b in d e n . Er ver m o ch te s e i n e S tu d e n te n fHr d ie w is s e n - s c h a f t l i c h e A r b e it zu b e g e i s t e r ł ) . FHr a l l e , m it d en en e r l a Kontakt s t a n d , war e r e i n v o r b i l d l l c h e r L eh rer d e r T reue und L ie b e zur katho l l s c h e n K ir c h e .
