Szata roślinna obiektu wodno-torfowiskowego „Uściwierzek” i jej przekształcenia - Biblioteka UMCS

A N N A L E Ś

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N - P O L O N I A

VOL. LII SECTIO C 1997

Instytut Biologii UMCS Akademia Rolnicza w Lublinie

Instytut Gleboznawstwa i Kształtowania Środowiska Przyrodniczego

DOMINIK FIJAŁKOWSKI. DANUTA URBAN

Szata roślinna obiektu wodno-torfowiskowego

„Uściwierzek” i jej przekształcenia

Vegetation of the water-peat unit “Uściwierzek” and its transformations

WSTĘP

Obiekt wodno-torfowiskowy „Uściwierzek” znajduje się w województwie lubelskim, w gminach Puchaczów i Ludwin. Leży w zachodniej części Pojezierza Łęczyńsko-Wlodawskiego. Jest częścią projektowanego rezerwatu „Uroczysko Uściwierskie” (11).

Propozycję utworzenia rezerwatu przyrody „Jezioro Uściwierz”, obejmują­

cego jeziora Uściwierz, Bikcze, Nadrybie oraz torfowiska leżące między nimi, przedstawił w latach siedemdziesiątych F i j a ł k o w s k i (5). Projekt ten popar­

ty został przez zespół opracowujący ekologiczny system obszarów chronionych województwa chełmskiego (4).

Prowadzone w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych melioracje częścio­

wo zdegradowały jego otoczenie. Dotyczy to zwłaszcza fragmentów torfowisk, które po osuszeniu i przeoraniu przekształcono w łąki kośne. Niegdyś domino­

wały tu zbiorowiska trzęślicowe. Obecnie przeważają zespoły Holcetum lanati,

rzadziej Poo-Festucetum rubrae i Deschampsietum caespitosae z dużym udziałem

Cardaminopsis arenosa i Urtica dioica. Obydwa wymienione gatunki rozwinęły

120

się w wyniku przesuszenia i rozkładu torfu oraz postępującej eutrofizacji. Środko­

we partie obiektu zatracają charakter zaroślowy, przekształcając się w zbiorowiska lasów brzozowych.

Mimo tych przekształceń obiekt „Uściwierzek” pozostaje wśród najcenniej­

szych w województwie lubelskim (1). Występuje tu wiele rzadkich i chronionych gatunków roślin, np.: Salix lapponum, Betula humilis, Pedicularis sceptrum-ca- rolinum, Carex limosa, Dianthus superbus, Epipactis palustris, Dactylorrhiza maculata, D. majalis, Gentiana pneumonanthe, Carex buxbaumii, Scheuchzeria palustris, Andromeda polifolia. Zasoby brzozy niskiej Betula humilis należą do najbogatszych na Lubelszczyźnie.

Podstawowym celem pracy było zarejestrowanie aktualnych zespołów roślin­

nych i rzadkich gatunków roślin; nadto opracowanie rozmieszczenia tych ele­

mentów szaty roślinnej. Umożliwi to w przyszłości śledzenie zmian powstałych na skutek silnej ingerencji człowieka w naturalne układy ekosystemów.

CHARAKTERYSTYKA TERENU BADAŃ

Obiekt położony jest w otoczeniu trzech jezior: Uściwierz, Bikcze i Nadrybie (ryc. 1). Jeziora te wraz z przylegającymi torfowiskami tworzą jedną genetyczną całość. Dominujący element w morfologii terenu stanowi równina. Sieć cieków naturalnych jest słabo wykształcona, a ich spadki są niewielkie. Sprzyjało to zabagnianiu terenu i rozwijaniu procesu torfotwórczego. Według O k r u s z k i i in. (10) występują tu dwa rodzaje pokładów: zbudowane wyłącznie z torfu oraz zbudowane z torfu i gytii. Pierwsze składają się z torfów trzcinowo-turzycowych. Ich stopień rozkładu waha się w granicach 20-40%, miąższość wynosi 1-3 m. W warstwach stropowych dominują szczątki turzyc, a w spągowych — trzciny. Torfy, zalegające na gytii. są zwykle turzycowo-mszyste o stopniu rozkładu 20-30%. Miąższość tych warstw torfowych dochodzi do 3 m, a miąższość gytii 6-8 m. W pobliżu jeziorka Uściwierzek gytia występuje na głębokości ok. 0,5 m pod kożuchem torfowców. Według B o r o w c a (2), torf z tych złóż odznacza się niską popielnością — ok. 9,1%.

Melioracje i zagospodarowanie pomelioracyjne spowodowały zmiany stosunków wodnych w otoczeniu obiektu „Uściwierzek”. Poziom wód gruntowych obniżył się o około 50 cm, okreso­

wo nawet o 100 cm. W odwodnionych partiach torfowisk rozwija się proces murszenia, w wyniku którego wykształcają się gleby torfowo-murszowe. Dotyczy to zwłaszcza terenów, na których wy­

konano zagospodarowanie pomelioracyjne i terenów w otoczeniu wyrobisk potorfowych. Według Okruszki i in. (10), przesuszenie wierzchnich warstw torfu w obrębie wyrobisk obserwowano już w okresie pozyskiwania torfu do celów opałowych.

Na omawianym terenie oprócz wymienionych gleb torfowo-murszowych występują gleby torfowe torfowisk niskich i przejściowych oraz mineralno-murszowe.

METODYKA BADAŃ

Badania terenowe przeprowadzono w latach 1992-1993. Polegały one na wykonaniu zdjęć fitosocjologicznych zmodyfikowaną metodą Braun-Blanąueta (3). Od środka jeziorka Uściwierzek

SZATA R O Ś L IN N A O B IE K T U W O D N O -T O R F O W 1 S K O W E G O „ U Ś C IW IE R Z E K " ...

121

Ryc. 1.Szkic sytuacyjny obiektu Us'ciwierzek; 1 — badany obiekt, 2 — drogi, 3 — lasy, 4 — torfowiska i tereny podmokle, 5 — łąki Location sketch of the Us'ciwierzek unit; 1 — the unit examined, 2 — roads, 3 — forests, 4 — peatbogs and wet areas, 5 — meadows

122

przeprowadzono 4 pełne transekty aż do granic badanego obiektu oraz 4 dalsze poprzez strefy zaro­

stowe otaczające nieckę torfowiskową jeziorka. Przy użyciu taśmy mierzono i oznaczono na mapie zasięgi zmieniających się zespołów roślinnych. Jednocześnie nanoszono rozmieszczenie stanowisk rzadkich gatunków roślin. Dodatkowo zdjęcia fitosocjologiczne wykonano na obrzeżach torfowi­

ska, przy rowach i kanałach oraz drogach i nasypach badanego obiektu. Wykonano w ten sposób 138 zdjęć fitosocjologicznych. które zakwalifikowano do 42 zespołów roślinnych. Zidentyfikowane zespoły zaliczono do klas fitosocjologicznych zgodnie z nomenklaturą podaną dla Lubelszczyzny przez F i j a ł k o w s k i e g o (7) i dla Polski przez M a t u s z k i e w i c z a (8). Nazewnictwo roślin naczyniowych przyjęto za M ir k ie m i in. (9). Na terenie każdego zdjęcia fitosocjologicznego mierzono poziom wody gruntowej. Wyniki tych pomiarów przedstawiono w tab. 9.

W alfabetycznym zestawieniu gatunków występujących na omawianym terenie przy każdym z nich podano zasobność w skali 5-stopniowej. Liczbą 5 oznaczono gatunki dominujące; 4 — występujące licznie; 3 — często; 2 — rzadko; 1 — rosnące sporadycznie lub pojedynczo. W rubryce A podano zasobność z okresu do 1960 roku, a w rubryce B — w 1992 r.

Na początku sierpnia 1993 r. wykonano również badania przyrostów grubości i wysokości pni sosny w podstawowych zespołach roślinnych (tab. 10). Badania te prowadzono głównie na ściętych pniach i pieńkach wyrąbanych wcześniej drzew. Wykonano też kilkanaście wierceń świderkiem Presslera.

CHARAKTERYSTYKA SZATY ROŚLINNEJ

W y k a z z e s p o ł ó w r o ś l i n n y c h

W wyniku przeprowadzonej analizy 138 zdjęć fitosocjologicznych wyróż­

niono 42 zespoły roślinne (tab. 1-8). Niżej podany wykaz ułożono według klas fitosocjologicznych (7, 8). Przy każdym zespole podano zasobność przed rokiem 1960 (A) i współczesną — w roku 1992 (B).

A B

Klasa: Lemnetea R. T x. 1955 A

1. Lemnetum trisulcae R. T x. 1955 1 1

2. Lemnetum minoris (O b e r d . 1957) M u l l e r e t G o r s 1960 3 3 3. Stratiotetum aloidis N o w i ń s k i 1930 5 3 4. Lemno-Hydrocharitetum morsus-ranae (van L a n g e n d o n c k 3 2

1935) F i j a ł k o w s k i 1991

Klasa: Potamogetonetea R. T x. et P r s g. 1942

5. Potamogetonetum graminei (K o c h 1926) P a s s . 1964 1 1 6. Ceratophylletum submersi F i j a ł k o w s k i 1991 2 2 7. Elodeetum cancidensis (P in g . 1953) P a s s . 1964 1 2 Klasa: Phragmitetea

8. Typhetum angustifoliae ( A l i o r g e 1922) S o o 1927 4 2

9. Phragmitetum communis ( G a m s 1927) S c h m a l e 1939 5 4

10. Thelypteridi-Phragmitetum K a i s t e r 1957 3 2

SZ A TA R O Ś L IN N A O B IE K T U W O D N O -T O R F O W IS K O W E G O „ U Ś C IW IE R Z E K ” . ..

123 11. C icuto— Caricetum pseudocyperi B o e r e t S i s s . in B o e r 1942 3 3

12. Caricetum rostratae R u b e l l 9 1 2 5 4

13. Caricetum elatae K o c h 1926 3 2

14. Caricetum appropinquatae (K o c h 1926) S o o 1938 3 2

15. Caricetum buxbaumii I s s l e r 1932 2 I

Klasa: Utricularietea intermedio-minoris Den H a r t o g et S e g a 1 1964 em. P i e t s c h 1965

16. Sparganietum minimi S c h a a f 1925 1 0 17. Scorpidio-Utricularietum minoris M u li, et G o r s 1960’ 1 1 Klasa: Bidentetea tripartiti R. Tx. L o h m . et P r s g 1950

18. Polygono-Bidentetum (K o c h 1926) L o h m . 1950 1 2 Klasa: Molinio-Arrhenatheretea R. T x. 1937

19. Filipendulo-Geranietum K o c h 1926 2 1

20. Epilobietum hirsuti W e s t h o f f 1969 1 1 21. Molinietum medioeuropaeum K o c h 1926 5 5 22. Cirsietum rivularis R a 1 s k i 1931

23. Scirpetum silvatici K n a p p 1946 1 1

24. Epilobio-Juncetum effusi O b e r d . 1957 2 1 25. Deschampsietum caespitosae G r y n i a 1961 3 5

26. Holcetum lanati I s s l e r 1936 1 5

27. Poo-Festucetum rubrae F i j a ł k o w s k i 1959 4 5

28. Lolio-Cynosuretum R. Tx. 1937 3 4

Klasa: Scheuchzerio-Caricetea fuscae ( N o rd h . 1937) R. T x. 1937

29. Caricetum lasiocarpae K o c h 1926 5 2

30. Carici-Agrostietum caninae R. T x. 1937 3 1 31. Sphagno-Caricetum rostratae ( S t e f f e n 1931) Sm . 1947 5 3 Klasa: Alnetea glutinosae B r.- B 1. et R. T x. 1943

32. Salicetum pentandro-cinereae (A lm . 1929) P a s s . 1961 5 5 33. Sphagno-Salicetum cinereae F i j a ł k o w s k i 1991 5 4 34. Betulo-Salicetum repentis O b e r d . 1964 5 4 35. Betuletum humilis F i j a ł k o w s k i 1959 5 5 Klasa: Epilobietea angustifolii R. Tx. et P r s g . 1950

36. Epilobio-Senecionetum silvatici R. T x. 1937 em. 1950 0 1

37. Rubetum idaei P a s s . 1982 0 2

Klasa: Artemisietea L o h m ., P r s g . et R. Tx. 1950

38. Chenopodio-Rumicetum obtusifolii O b e r d . 1957 0 1 39. Asteretum saligni F i j a ł k o w s k i 1991 0 1

40. Eupatorietum cannabini R. T x. 1937 0 1

41. Rubo-Solidaginetum serotinae F i j a ł k o w s k i 1978 0 1

42. Urtico-Aegopodietum (R. T x. 1947) 1967 0 3

124

Z analizy przedstawionego wykazu zespołów roślinnych wynika, że w okre­

sie około 30 lat nastąpiły poważne ich zmiany ilościowe. Spowodowane były obniżeniem poziomu wód gruntowych o ponad 1 m. W niektórych okresach zaznaczył się prawie całkowity brak wody w pobliskim jeziorze Nadrybie i je ­ ziorku Uściwierzek. Ogólne spadki zasobów zespołów wyniosły 20% i dotyczyły przede wszystkim zbiorowisk o charakterze naturalnym: Caricetum lasiocarpae, Carici-Agrostietum caninae, Sphagno-Caricetum rostratae, Stratiotetum aloidis i Typhetum angustifoliae. Natomiast zwyżki zasobności (ok. 20%) zanotowano głównie na uprawnych łąkach kośnych (Deschampsietum caespitosae, Holcetum lanati) i wśród zespołów synantropijnych: Rubetum idaei, Urtico-Aegopodietum.

Rzadkie układy roślinności z Betula humilis, Salix rosmarinifolia, Carex limosa, C. lasiocarpa, Sphagnum sp., reprezentujące zespoły Betulo-Salicetum repentis, Betuletum humilis, Eriophoro-Sphagnetum, Sphagno-Caricetum rostra­

tae, Sphagno-Betuletum humilis, występują obecnie w centralnej części badanego obiektu (ryc. 2). W pobliżu jeziorka Uściwierzek zachodziły i zachodzą procesy wypiętrzania się lub opadania darni w miarę zachodzących zmian w stosunkach wodnych. Pozwala to na utrzymanie się w strefie tego jeziorka zespołów dawniej tu wykształconych. Jednak w przypadku trwałego niskiego poziomu wód grun­

towych korzenie drzew, przerastając głęboko w podłoże, nie pozwalają na ruchy pionowe darni roślinnej, co doprowadza do przyspieszonego wzrostu drzew, krze­

wów i eutrofizacji podłoża. W tych warunkach miejsca rzadkich zarośli z brzozą niską i roślinnością torfowisk przejściowych zajmują zespoły leśne pospolicie występujące w kraju. Strefa zaś roślin i zespołów rzadkich kurczy się tylko do najbliższego otoczenia jeziorka Uściwierzek.

O p i s f l o r y s t y c z n y i e k o l o g i c z n y w y r ó ż n i o n y c h z e s p o ł ó w Zespoły roślinne (nr 1-42) opisano bardzo skrótowo. Szczegółowe dane na ich temat można znaleźć w cytowanych pracach Fijałkowskiego z terenu Lubelszczyzny.

Z e s p o ł y r o ś l i n p ł y w a j ą c y c h z k l a s y Lemnetea (tab. I, zdj. 1-14)

Zaliczono tu roślinność pływającą po powierzchni wody, występującą w je ­ ziorze Uściwierzek, rzece Piwonii i rowach. Płaty Lemnetum minoris, Lemno-Hy- drocharitetum morsus-ranae stwierdzono zarówno w Piwonii jak i Uściwierzku.

Zwarte skupienia Stratiotes aloides spotykano tylko w jeziorku Uściwierzek. Wy­

stępowanie wymienionych asocjacji związane jest ze zbiornikami mezotroficzny-

mi o bardzo słabym ruchu wód.

SZA TA R O Ś L IN N A O B IE K T U W O D N O -T O R F O W IS K O W E G O „ U Ś C IW IE R Z E K ” . . .

125

Ryc. 2. Rozmieszczenie podstawowych zbiorowisk roślinnych w obiekcie Rogoźno; 1 — granice obszaru badań, 2 — rowy 3 — kanały, 4 — drogi, ścieżki, 5 — zasięgi podstawowych zespołów:

10 — Thelypteridi-Phragmitetum, 21 — Molinietum medioeuropaeum, 25 — Deschampsietum caespitosae, 26 — Holcetum lanati, 27 — Poo-Festucetum rubrae, 31 — Sphagno-Caricetum rostratae, 32 — Salicetum pentandro-cinereae, 33 — Sphagno-Salicetum cinereae; 34 — Betulo-

Salicetum repentis, 35 — Betuletum humilis

Sites of the basie plant communities at the Rogoźno unit; 1 — boundaries of the examined area, 2 — ditches, 3 — canals, 4 — roads, paths, 5 — ranges of basie associations: 10 — Thelypteridi- -Phragmitetum, 21 — Molinietum medioeuropaeum, 25 — Deschampsietum caespitosae, 26 — Holcetum lanati, 27 — Poo-Festucetum rubrae, 31 — Sphagno-Caricetum rostratae, 32 — Salicetum pentandro-cinereae, 33 — Sphagno-Salicetum cinereae; 34 — Betulo-Salicetum repentis,

35 — Betuletum humilis

126

Tab. 1. Skład florystyczny zespołów z klas Lemnetea i Potamogetonetea Floristic composition of the associations from the classes Lemnetea and Potamogetonetea

Nr zespołu No. of association

1 2 3 4 5 6 7

N r zdjęcia fitosocjologicznego No. o f record

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Pokrycie warstwy zielnej w%

Covcr o f herb-layer in %

70 90 90 80 80 80 80 80 80 100 60 80 70 70 70 60 80 80 1(K) 70 60

Głębokość wody w cm Dcpth o f w ater in cm

25 30 45 45 30 30 50 40 35 30 30 30 35 40 25 20 20 50 45 30 12

1 Lem netum tnsulcac Lemna trisulca 2. Lem netum minoris:

Lem na m inor 3. Stratiotetum aloidis:

Stratiotcs aloides + 4 Hydrocharitetum m orsus-ranac

Hydrocharis m orsus-ranac 3 +

Lemnetea Spirodela polyrrhiza

6 5 . 3 + ...

. 3 8 6 + + . + + + + 3

+ . 8 8 7 6 7 9 6 2 . . .

+ + . . + + + 7 6 5 1

5. Potam ogctonetum graminci Potam ogeton gram ineus 6. Ceratophylletum submersi:

Ceratophyllum submersum 7 Elodectum canadcnsis:

Elodea canadensis

Potamogetonetea:

U tricularia vulgaris N uphar luteum N ymphaea candida

Phragmitctea:

Typha latifolia Thelyptcris palustris Carex appropinquata Carcx elata C arex rostrata C arex pseudocyperus

Towarzyszące - Accompanying U tricularia m inor

G atunki sporadyczne - Sporadic species: Equisetum fluviatilc 16/+. Lysim achia vulgaris 20/+. Lythrum salican a 20/+; Phragm itcs australis 7/+; Typha angustifolia 7/+

Z e s p o ł y ros; l in n o s ; ci z a n u r z o n e j z a s y Potamogetonetea (tab. I, zdj. 15-21)

Roślinność zanurzoną reprezentują 3 zespoły: Potamogetonetum graminei, Ceratophylletum submersi, Elodeetum canadensis. Pierwszy z nich stwierdzono w płytkiej wodzie u brzegów Uściwierzka, a pozostałe w jeziorku i w Piwonii.

Wszystkie reprezentują siedliska eutroficzne. Pierwszy zespół należy na Lubelsz- czyźnie do rzadkich.

Z e s p o ł y s z u w a r o w e z k l a s y Phragmitetea (tab. 2, zdj. 22-37)

Skupiają się one niemal wyłącznie w otoczeniu jeziorka Uściwierzek oraz w miejscach stale mokrych i jednocześnie mniej zakwaszonych. Płaty zespo­

łu Typhetum angustifoliae występują tylko na brzegu jeziora Uściwierz. Tam

też, a zwłaszcza w podtopionej strefie przybrzeżnej, wykształciły się zwarte

SZA TA R O Ś L IN N A O B IE K T U W O D N O -T O R F O W IS K O W E G O „ U S C IW IE R Z E K ” . ..

127

Tab. 2. Skład florystyczny zespołów z klas Phragmitetea, Utricularietea i Bidentetea tripartiti Floristic composition of ihe associations from the classes Phragmitetea, Utricularietea and Biden­

tetea tripartiti

Nr zespołu No. o f association Nr zdjęcia fitosocjologicznego No o f record

22 8

23 9

24 25 10

26 27 11

28 29 12

30 31 13

32 33 14

34 35 15

36 37 16

38 17

39 18

40 41

Pokrycie warstwy zielnej c w % Covcr o f herb layer c in%

80 90 80 70 80 70 80 80 80 70 80 90 70 80 80 80 60 90 90 70

Pokrycie warstwy mszaków d w %

Cover o f moss-layer d in% - - - 20 + 50 - + - 10 10 30 20 40 30 10 90 90 20

Głębokość wody w cm Dcpth o f water m cm

30 30 30 40 0 15 0 0 10 20 25 10 20 35 30 25 0 0 0 0

8 Typhclum angustifoliac Typha angustifolia 9 Phragm itctum com m um s

Phragm itcs australis 10 Thclyptcridi-Phragm itctum

T hclypteris palustris 11 Cicuto-Caricetum pscudocypcn

Cicuta virosa C arex pscudocypcrus 12 C ancetum rostratac

Carcx rostrata 13 Caricctum clatac

Carcx elata 14. Caricctum appropinquatac:

C arcx appropinquata 15 Caricctum buxbaumti

Carex buxbauma

Phragm ition:

Typha latifolia

M agnocaricion Carex acutiform is Scutellana galcriculata Pcuccdanum palustrc G alium palustrc G alium uliginosum

16 Spargam ctum minimi Sparganium minim um 17 Scorpidio-U tnculanetum m inons

U triculans m inor 18 Polygono-Bidentctum

Polygonum hydropiper

Bidcntion tripartiti Btdcns ccrnnua Bidcns tripartita Towarzyszące - Accompanying;

Stratiotes aloides H ydrocharis m orsus-ranac Potentilla palustris Lysim achia vulgaris L ythrum salicaria Lycopus europaeus C alla palustris C altha palustris Carcx lasiocarpa Poa pratensis Fcstuca rubra Carcx nigra A nthoxanthum odoratum Carex panicca M olinia coerulea

Calliergon cordifolium Callicrgon gigantcum D rcpanocladus fluitans Drcpanocladus aduncus Sphagnum palustrc Calliergon cuspidatum Clim acium dendroidcs

1 1 7 4

6 7 1 1 2 3

+ 3 3 1 1 1 1 1

Gatunki sporadyczne - Sporadic specics Betula hum ilis b 36/+; Calam agrostis stricta 28/+; C arex diandra 28/1, Carcx flava 36/1; Carcx lepidocarpa 36/+, Ceratophyllum subm ersum 39/3, Drepanocladus scndtncri 37/+; E pilobium palustre 40/+, Fissidens taxifolius 37/+; Geum rivale 35/+, G lyceria fluitans 40/+; Lemna m inor 39/+; Lolium perenne 40/+; Peplis portula 41/+; Polygonum am phibium 40/+; Potentilla anscrina 41/+; Potentilla erecta 36/1; Ranunculus repens 40/+; Rum ex obtusifolius 40/+; Salix cinerea 36/+; Salix rosm annifolia 36/+; Sphagnum squarrosum 29/+; Spirodela polyrrhiza 1/+; Trifolium repens 40/+;

U tricularia y ulgaris 39/+

128

trzciniska zespołów: Phragmitetum communi, Thelypteridi-Phragmitetum. Ostat­

nia z wymienionych asocjacji jest też reprezentowana nad jeziorkiem Uściwie­

rzek. Stosunkowo zwarty pierścień na styku powierzchni wodnej tego zbiornika z torfowiskiem tworzy Cicuto-Caricetum pseudocyperi. Pozostałe cztery zespoły:

Caricetum rostratae (rosnący głównie w zarastających rowach melioracyjnych), Caricetum elałae, Caricetum appropinc/uatae, Caricetum buxbaumii występują sporadycznie poza otwartą powierzchnią Uściwierzka. Związane są one z mniej zakwaszonymi i stale podtopionymi siedliskami obniżenia jeziorka Uściwierzek.

Jeszcze rzadziej towarzyszą zarastającym rowom melioracyjnym.

Z e s p o ł y p l y w a c z y z k l a s y Utricularietea intermedio-minoris (tab. 2, zdj. 38, 39)

Zbiorowiska drobnych plywaczy (zespół Scorpidio-Utricularietum minoris) i Sparganietum minimi zajmują łącznie zaledwie kilka metrów kwadratowych w strefie przybrzeżnej jeziorka Uściwierzek. Utricularia minor występuje jeszcze w wodach Piwonii, wśród zbiorowisk rogatka. Zespoły te wykształcają się w bardzo płytkiej wodzie, najczęściej między podtopionymi kępami turzyc.

Z e s p o ł y s y n a n t r o p i j n c z k l a s y Bidentetea tripartiti (tab. 2 zdj. 40, 41)

Wyróżniono tu jeden zespół Polygono-Bidentetum, który występuje małymi płatami w miejscu zdartej darni zbiorowisk torfowiskowych. Ma to miejsce zwłaszcza na przydrożach śródłąkowych.

Z e s p o ł y t r z ę ś l i c o w e i ł ą k o w e z k l a s y Molinio-Arrhenatheretea (tab. 3, zdj. 42-68)

Stwierdzono tu 10 zespołów o bardzo zróżnicowanym, bogatym i interesu­

jącym składzie gatunkowym. Drobne płaty, nie przekraczające powierzchni kil­

ku arów, tworzą skupienia Filipendulo-Geranietum, Epilobietum hirsuti, Cirsie- tum rivularis i Epilobio-Juncetum effusi. Gromadnie natomiast reprezentowane są łąki trzęślicowe Molinietum medioeuropaeum. Kontaktują się one zarówno z zespołami siedlisk kwaśnych z klasy Scheuchzerio-Caricetea fuscae jak rów­

nież z zaroślami i laskami olsowymi z klasy Alnetea glutinosae. Łąki uprawne znajdujące się w otoczeniu jeziorka Uściwierzek zostały przesuszone, przeorane i obsiane trawami jeszcze przed kilkunastu laty. Dziś w 90% uległy silnej degra­

dacji na skutek przesuszenia. Poziom wód gruntowych kształtuje się w granicach

1-1,5 m. Na skutek tego torf uległ gwałtownej degradacji. Zbiorowiska łąkowe

SZA TA R O Ś L IN N A O B IE K T U W O D N O -T O R F O W IS K O W E G O „ U Ś C IW IE R Z E K ” . . .

129

Tab. 3. Skład florystyczny zespołów z klasy Molinio-Arrhenatheretea Floristic composition of the associations from the class Molinio-Arrhenatheretea

Nr zespołu No o f association

19 20 21 22 23 24 25 26 27 28

Nr zdjęcia fitosocjologicznego 42 43 44 45 46 47 47 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 No. o f record

Pokrycie warstwy krzewów b w % 30 20 20 + 10 20 20 30 10 20 Covcr o f shrub-laycr b in%

Pokrycie warstwy roślinności 70 80 100 90 100 90 80 100 80 90 90 8(1 90 80 80 70 80 80 80 100 80 90 90 100 80 100 80 zielnej c w %

Cover o f herb-layer c m %

Pokrycie mchów' d w % 30 30 20 40 70 40 + 50 50 50 10 10 10 10 10 10 20 + 20 + + + 10 + +

Covcr o f moss-layer d in %

Poziom wody gruntowej w cm 35 40 20 80 80 20 40 50 18 30 25 120 90 25 35 60 70 80 70 80 80 70 80 100 90 ,20 80 Level ground w ater in cm

8*

Drzewa i krzewy - Trees end shrubs:

Betula pubescens b +

Betula pendula b +

Betula hum ilis b Frangula alnus b

Salix cinerea b j

Salix rosm annifolia b

19. Filipendulo-Gerametum Filipendula u lm ana 3 Geranium palustre 2 Veronica longifolia 20 Epilobietum hirsuti Epilobium hirsutum 21. M olmietum mediocuropacum

M olinia coerulea G entiana pneum onanthe 22. Cirsietum rivularis:

Cirsium rivulare 23. Scirpetum sylvatici:

Scirpus sylvaticus 24 Epilobio-Juncetum effusi:

Epilobium palustre Juncus efiusus 25. Deschampsictum cacspitosac

Deschampsia cascpitosa 26. Holcetum lanati

Holcus lanatus:

27. Poo-Festucetum rubrae

Festuca rubra 2

Poa pratensis 1

28 Lolio-Cynosurctum cristati:

Lolium perenne Cynosurus cristatus Filipendulo-Pctasition

Lythrum salicaria Valeriana officinalis M olinion:

Lysimachia \ u lg a n s 1 Succisa pratensis Calthion:

Caltha palustris I

Geum rivale ■*

M oli metal ta Sanquisorba officinalis Cerastium holostcoides Phleum pratense Plantago lancolata Lychnis flos-cuculi E ęuisetum palustre C lim acium dcndroides AiThenatheretalia:

Taraxacum ofTicinale M olinio-Arrhenatheretea

Poa trivialis Trifolium prtatense Ranunculus acris Rume.\ acetosa Alopecurus pratensis Festuca pratensis

Towarzyszące - Accompanying :

Phragmitetea:

Peucedanum palustre I Galium uliginosum -*

Carex rostrata *

Phragm ites australis Galium palustre Thelypteris palustris

6 7 6 6 6 6 6 6

2 2

2 2 1 1 1 3 1 1

2 2 3 1 6 2

1 3 1 1 1 1

130

Tab. 3. ciąg dalszy. Tab. 3. continued

Scheuchzerio-Cancetea fuscae:

Carex m gra Cirsium palustrc Pam assia palustris Carcx flava Carex panicca Potentilla palustris

Inne grupy roślin - Others g ropus o f plants:

Anthoxanthum odoratum 1 Eupatorium cannabinum Polygonum amphibium Ranunculus rcpens T halictnun lucidum Galium mollugo M entha aquatica Potentila erecta Lycopus europacus Cardaminopsis arenosa Trifolium repens Poa annua Potentilla a nscnna M entha a n e n sis Drosera rotundifolia Yaccinium oxycoccos

Calliergon cuspidatum 2 1 + 2 + 1 2 1 1 1 1 . 1 . . . + + + 1 .

Fissidens adiantoidcs 1 + + +

Aulacomium palustrc 1 2 1

Sphagnum palustrc 1 + 4 2

Brvum cacspiticium + . . . +

Campylium chrysophyllum + . . . + . . . + +

Gatunki sporadyczne - Sporadic species: Agrostis canina 4 7/+, Alnus glutinosa 51/+; Andromeda polifolia 47/+; Betula pubcsccns s 46/+; Brachyłhccium mildcanum 45/1, Fissidens adiantoidcs 46/1; Carduus crispus 60/+; Carex acutiformis 56/+, Carex elata 42/+, C arex hirta 59/+; Carcx lasiocarpa 52/+; Carex appropinquata 52/+, Drepanocladus aduncus 43/+; Drcpanocladus revolvens 47/+, Dryopteris cristata 51/2; Equisctum a n c n s c 53/+. Equisetum fluviatile 47/+; Eriophorum angustifolium 47/+, Frangula alnus c 46/+; Leontodon autum nalis 65/+; Linaria vulgaris 48/+; Menyanthes tnfoliata 47/+, Pedicularis palustris 47/+; Phalaris arundinacca 43/+; Plantago media 62/+; Ranunculus rcpens 44/+, Ronppa am phibia 44/+; Rubus idaeus 46/+; Rumex hydrolapathum 44/+; Salix cinerea s 46/+;

Salix rosmarimfolia s 48/+; Scutellaria galcriculata 56/*; Sphagnum fallax 47/+; Sphagnum girgensohnu 45/1. Sphagnum m agcllanicum 52/3; Vcronica cham aedns 62/+;

przekształciły się w zbiorowiska częs'ciowo naturalne z niskimi trawami. Domi­

nują wśród nich: Deschampsietum caespitosae, Holcetum lanati, Poo-Festucetum rubrae, Lolio-Cynosuretum. We wszystkich tych trzech zespołach udział do 50%

mają: Cardaminopsis arenosa albo Urtica dioica. Wskazują one na postępujący rozkład torfu (proces murszenia) i eutrofizację siedliska.

Z e s p o ł y t o r f o w i s k p r z e j ś c i o w y c h z k l a s y Scheuchzerio-Caricetea fuscae (tab. 4, zdj. 69-79)

Klasę reprezentują trzy zespoły: Caricetum lasiocarpae, Carici-Agrostietum caninae oraz Sphagno-Caricetum rostratae. Stwierdzono je tylko wokół małego jeziorka Uściwierzek oraz jeziora Uściwierz. Wskazują zawsze na siedlisko

kwaśne (pH 3,5-4,5) pokryte zwartym kobiercem torfowców.

Z e s p o ł y o ls o w e z k l a s y Alnetea glutinosae (tab. 5, zdj. 80-96; tab. 6, zdj. 97-116; tab. 7, zdj. 117-128)

Olsy na badanym terenie reprezentowane są wyłącznie przez zarośla. Na sku­

tek jednak przesuszenia podłoża obserwuje się przerastanie zarośli do około 10 m.

W ten sposób na obrzeżach jeziorka Uściwierzek powstaje niski las. Będzie on

wzrastał dalej, jeśli nie zostanie przerwany odpływ wód. Zarośla reprezentują dwa

SZA TA R O Ś L IN N A O B IE K T U W O D N O -T O R F O W IS K O W E G O „ U Ś C IW IE R Z E K ” . . .

131

Tab. 4. Skład florystyczny zespołów z klas Scheuchzerio-Caricetea fuscae Floristic composition of the associations from the class Scheuchzerio-Caricetea fuscae

Nr zespołu 29 30 31

No of associalion Nr zdjęcia fitosocjologiczncgo No. o f record

69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79

Pokrycie warstwy krzewów b w % Covcr o f shm b-laycr b in %

20 30 30 20 40 10 20 10 20 20

Pokrycie roślinności zielnej c w % Cover o f herb-layer c in %

60 80 80 90 90 60 80 80 70 80 80

Pokrycie mszaków d w % Cover o f moss d in %

90 70 60 80 80 80 10 70 90 90 90

Poziom wody gruntowej w cm Levcl ground water in cm

10 10 20 10 10 15 20 15 10 25 10

Drzewa i krzewy - Trees and shrubs

Bctula pendula b 1 1 2 1 3 1 + + 1

Bctula pubcscens b 1 1 1 1 + 1 1

Salix cincrca b 2 2 +

Alnus glutinosa b Bctula hum ilis b

+ 3

+

+ +

+

1 2

+

1 1

Populus trcm ula b Pinus syhcstris b

+ +

+ +

29 Caricctum lasiocarpac:

Carcx lasiocarpa 30 C arici-A grostietum caninae

4 3 1 1 + + + 1 + 1 +

Agrostis canina Carcx canescens

+ + 31 Sphagno-Caricetum rostratae:

Carcx rostrata 1 + 2 1 3 4 3 3 3 3 4

Sphagnum cuspidatum 2 2 1 2 2 2 2

Rhynchosporion albae Carcx limosa Schuechzeria palustris

+ +

+ +

Caricion lasiocarpae:

Carcx diandra M cnyanlhes trifoliata

1

1 + +

+

1 +

+

Potcntilla palustris Carex chordorrhiza

1 + +

+ +

+

C ancion fuscae:

Calam agrostis canesccns Carcx nigra

+

4 + + + + + + +

Sphagnum fallax 8

Scheuchzerio-Caricetea fuscae:

D rcpanocladus aduncus 3

D rcpanocladus fluitans 2

C arex panicca E nophorum angustifolium

+

2 1

Towarzyszące - Accompanying

Oxvcocco-Sphagnetea:

Sphagnum palustre Sphagnum magellam cum

5

2 3

1

2 5 3

1

5 3 5

V accinium oxycoccos 6 6 5 3 7 6 7 6 6

Androm eda polifolia + 2 2 + + + +

Drosera rotundifolia E nophorum vaginatum

+ + 1

+ +

Phragm itetea:

Pcuccdanum palustre + +

Phragm itcs australis 1 + +

Typha latifolia G alium uliginosum Lysim achia thyTsiflora

+ -

+ 1 +

1 +

Inne grupy roślin - O ther groups o f plants:

D ryopteris e nstata + +

Thelypteris palustris + +

C alla p alustris + 1 +

Lysim achia vulgaris + + +

Sphagnum squarrosum Aulacom ium palustre

1 2

+ 1

Sphagnum nemoreum 5 4 3 2 4 3

G atunki sporadyczne - Sporadic species: C alliergon cuspidatum 71 /+; Betula pendula s 72/+; Bctula pubcscens s 72/+ C altha palustris 71/+; Carex pseudocypcrus 69/+; Clim acium dendroides 71/+;

Galium palustre 69/+; Geum rivale 71/+; M olinia coerulea 71/+ Scutellaria galenculata 69/+.

Salix aurita b 73/+; Salix pentandra 76/+; Salix rosm arinifolia 77/+;

132

Tab. 5. Skład florystyczny zespołów Salicetum pentandro-cinereae (nr 32) i Sphagno-Salicetum cinereae (nr 33)

Floristic composition of associations Salicetum pentandro-cinereae (no 32) and Sphagno-Salicetum cinereae (no 33)

N r zespołu No o f association N r zdjęcia fitosocjologicznego No. o f rccord

32

84

33

95 96

80 81 82 83 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94

Pokrycie warstwy krzewów b w % Cover o f shrub-layer b in %

90 90 90 70 30 80 50 70 90 90 80 80 80 80 80 90 90

Pokrycie warstwy roślin zielnych c w %

Cover o f herb-layer c in %

50 60 90 70 80 30 80 70 70 40 60 30 40 90 60 30 60

Pokrycie mchów d w % Cover o f ntoss d in%

10 + 60 60 70 60 60 90 80 70 70 70 70 80 70

Poziom wody gruntowej w cm Lcvel ground w ater in cm

0 0 0 35 20 0 0 10 0 10 10 0 20 0 0 30

Drzewa i krzewy - T rees and shrubs

32. Salix cinerea b 5 8 8 7 3 3 4 6 7 5 4 8 5 7 5 5 6

32. Salix pentandra b + + + + + + i +

Bctula hum ilis b 1 1 2 1 1 1 3 1 1 2 1 3 2

Bctula hum ilis c +

Betula pubesccns b 1 + 1 + 1 + 1 + + 1 1 +

Frangula a lnus b 2 1 1

Salix rosmarinifolia b 1 7 1 1

Alnus g lutinosa b 1 + . 2 1 3 3 2 2 1

Betula pendula b 1 + + + 1 + 1 + + 1 1 +

Populus trem ula b 1 3

G atunki charakterystyczne i wyróżniające jednostki fitosocjologiczne z klasy Alnetca glutinosae:

Characteristic species and distinguishing phytosocjological units from class Alnetea gluti nosae:

33. Sphagno-Salicetum cinereae:

Sphagnum palustre 3 3 5 3 1 2 6 2 1 7 4

Sphagnum squarrosum I I I 4 2 4 5

A lnetea glutinosae:

Calam agrostis cancsccns + + 1 + 1 1 1 +

D ryopteris cristata + + + +

Lycopus europaeus + + + + + + +

Solanum dulcam ara + +

T helyptens palustris 2 5 7 1 5 5 5 5 4 3 3 + 2 +

Towarzyszące - Accompanying

M olinio-Arrhenatheretea:

Lysimachia vulgaris + + + + . + . + + + + 1

Lythrum salicaria + + + + + + + +

Molinia coerulea 1 + 4

Geum riyale 4 1

Festuca rubra + +

Poa pratensis + +

Scheuchzeno-Caricetca fuscac:

Potentilla palustris + + 1 + + + 1 2 + +

Carex lasiocarpa + + 2 2 1 1 + 1

C alla palustris 1 + 1 + 1 1 +

M enyanthes trifoliata 1 2 1 7 2

Carcx ni gra + +

Carex diandra 1 + +

D rcpanocladus aduncus 1 2 1 1 1

D repanocladus fluitans 2 2 3 1 1

Sphagnum cuspidatum 1 3 2 2 3 1 5

Phragm itetea:

Carex appropinquata + + +

Peucedanum palustre + + + +

Carex elata 1

Carex roslrata 1 2 + 1 + 1 1 + + 1 +

Lysimachia thrysiflora + + +

Typha latifolia 1 1 + 1 +

Equisctum fluviatile 1 2

Ranunculus linqua + +

G alium palustre + +

Galium uliginosum

Phragm ites australis + + +

Inne grupy roślin - Others groups o f plants:

Urtica dioica 4 3

Eupatorium cannabinum + 1

V accim um oxycoccos 2 2

C alliergon cordifolium 3 1

Sphagnum nem oreum 1 2 + + 1 1 2

Gatunki sporadyczne - Sporadic species: C alliergon cuspidatum 80/1; Antho.xanthum odoratum 96/+; Bryum caespiticium 80/+; Calliergon giganleum 87/3; Caltha palustns 89/+; Carex curta 82/1; C liinacium dendroides 80/1;

Dicranum polisetum 85/+; Dryopteris carthusiana 86/+; Eriophorum angustifolium 86/+; E riophorum vaginatum 85/+; Epipactis helleborine 90/+; Fissidens adiantoides 93/+; Rubus caesius 82/+;Salix lapponum b 90/+; Salix nigricans b 81 /+; Solidago gigantea 82/+,

SZA TA R O Ś L IN N A O B IE K T U W O D N O -T O R F O W IS K O W E G O „ U Ś C IW IE R Z E K ” . . .

133

Tab. 6. Skład floryslyczny zespołu Betulo-Salicetum repentis (nr 34) z klasy Alnetea glutinosae Floristic composition of the association Betulo-Salicetum repentis (no 34) from the class Alnetea

glutinosae

Nr zespołu 34

No. o f association

N r zdjęcia fitosocjologiczncgo 97 98 99 KM) 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 No o f rccord

Pokrycie warstwy drzew a w % 10 Cover o f trcc-layer a in %

Pokrycie warstwy krzewów b w 80 80 60 100 90 90 80 50 80 90 80 60 60 80 90 30 30 30 50 40

Covcr o f shnib-layer b in%

Pokrycie warstwy runa c w % 40 70 80 100 90 40 50 KM) 70 30 40 70 70 40 30 70 90 90 40 70 C ovcr o f hcrt>-layer c in %

Pokrycie warstwy mchów w % 10 50 50 10 60 40 + 80 40 80 80 90 70 60 90 60 60 10 90 C ovcr o f moss-layer d in%

Poziom wody gruntowej w cm 60 30 25 50 15 30 40 90 50 50 50 30 5 10 10 10 30 10

Level ground water in cm

Drzewa i krzewy - Trecs and shnibs

34. Salix rosm arinifolia b + 2 1 2 1 2 6 + 3 1 5 2 1 2 2 1 + +

34 Betula hum ilis b + 4 4 2 3 3 4 + 5 2 2 3 3 3 4 3 3 1 2

Frangula alnus b 3 2 + + 2 1 2 2 + 2 3 + 1 + 2 +

Salix pentandra b 1 + +

Alnus glutinosa b 1 + +

Salix cincrea b 3 + 1 + 2 1 + 1 5 3 1 1 2 +

Betula pcndula a + 5 1

Betula pcndula b + + I 2 1 3 1 2 1 1 2 1 + + 1 6

Betula pubcsccns b 2 + + 1 1 1 6 2 2 2 1 2 1 2

Populus trcm ula a + 1

Populus trcm ula b + + + +

Pinus sylvcstris b + 1 1 + + 1 2

Alnetea glutinosae:

Calam agrostis cancscens + + +

Thclypłcris palustris 2 + + + + 2 1 1 +

Lycopus europacus + +

D ryoptcns cristata + + 1 + +

Sphagnum palustre 3 3 4 4 2 4 1 1 +

Sphagnum squarrosum l 1 + 1 2 3 4 3 +

Towarzyszące - Accompanying

Phragm itctea:

Peuccdanum palustre + 1 + + + + 1 + + + +

Phragm ilcs australis + + + l + + 1 1 + + +

Carcx rostrata + 1 1 1 1 1 1 +

Equisctum fluviatilc

Scutcllaria galericulata +

Lysim achia thyrsiflora + +

Scheuchzeno-C aricetea fuscac

Ctrstum palustre + + + +

Potentilla palustris + + + 1 1 + + + 1 + + +

Agrostis canina +

M enyanthcs trifoliata + + +

Carex nigra + 1 1 + + + +

Sphagnum cuspidatum 2 2 5 2 1

M olinio-A rrhenatheretea

Lysimachia yulgaris + 1 + 1 + 1 1 + + + + + +

V aleriana officinalis + + +

M olinia cocrulea 6 6 6 5 3 1 + 2 + 4 1 1 + +

L ythrum salicaria + + + + + +

Clim acium d endroides 1 2 + 1

Festuca rubra + + 3

Poa pratensis +

C altha palustris + + 1

Inne grupy roślin - O ther groups o f plants

E upatonum c annabtnum + + + +

V accinium oxycoccos 2 6 7 1 5 7 6 3 3

Drosera rotundifolia + + +

Androm eda polifolia + + 3 1 + + 1 1

Aulacom ium palustre 1 1 + 2 I 2

Calliergon cuspidatum 1 2 1

Campylium stellatum + +

Sphagnum nem oreum 2 2 1 1 4 5

Sphagnum m agellanicum 1 5 2 4 4

G atunki sporadyczne - Sporadic species Agrostis c anina 104/+, D ryoptaris carthusiana 104/+. Fissidens taxifolius 99/+: