Nr 39/2021 Disability. Discourses of special education No. 39/2021
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Iwona Lindyberg
Uniwersytet Gdañski
MoĝliwoĂci zastosowania fotografii w terapii dorosïych osób z gïÚbszÈ niepeïnosprawnoĂciÈ intelektualnÈ
Fotografoterapia jest niewÈtpliwie rozlegïym i zróĝnicowanym rodzajem terapii, w którym pod- stawowÈ rolÚ odgrywa fotografia. Niniejszy tekst traktuje o moĝliwoĂci zastosowania fotografii w pracy terapeutycznej z dorosïymi osobami z niepeïnosprawnoĂciÈ intelektualnÈ. W obszarze dziaïañ terapeutycznych fotografoterapia umiejscawiana bywa najczÚĂciej w dziaïaniach z zakresu arteterapii w których istotny jest produkt koñcowy (wytwór) a tym samym czÚsto pomijane bywajÈ inne funkcje fotografii majÈce ogromny potencjaï w pracy rozwojowej. Tekst ten jest próbÈ odpo- wiedzi na pytanie, czym moĝe byÊ fotografia w terapii dorosïych osób z gïÚbszÈ niepeïnosprawno- ĂciÈ intelektualnÈ i jak moĝe byÊ ona wykorzystywana w samym procesie terapeutycznym.
Sïowa kluczowe: fotografia, terapia, fotografoterapia, osoba z niepelnsoparwnoscia intelektualnÈ
Possibilities of application photography in the therapy of adults with deeper intellectual disability
Phototherapy is undoubtedly an extensive and varied type of therapy in which the primary story is photography. The text concerns the possibility of using photography in therapeutic work with adults with intellectual disability. In the area of therapeutic activity, phototherapy is usually lo- cated in the field of art therapy where the end product is important and thus other functions, with great potential in development work, that are in the working phase are often overlooked, This text is an attempt to answer to the question of what photography can be in the therapy of adults with deeper intellectual disabilities and how it can be used in therapeutic work.
Keywords: photography, therapy, phototherapy, a person with an intellectual disability,
Wprowadzenie
W niniejszym artykule pragnÚ podzieliÊ siÚ refleksjÈ dotyczÈcÈ moĝliwoĂci za- stosowania fotografii w pracy terapeutycznej z dorosïymi osobami z niepeïno- sprawnoĂciÈ intelektualnÈ. Warto na wstÚpie zadaÊ pytanie, czym jest fotografia w terapii i jak moĝe byÊ ona wykorzystywana w procesie terapeutycznym. Istotne
dla mnie jest teĝ pytanie o istotÚ fotografii jako pewnego medium, Ărodka czy teĝ elementu pewnego procesu tworzenia sztuki, czy teĝ procesu terapeutycznego.
Zdaniem R. Konika wszystkie próby ulokowania fotografii w kontekĂcie two- rzenia sztuki wiÈĝÈ siÚ z zasadniczÈ trudnoĂciÈ natury definicyjnej, bowiem wy- daje siÚ niemoĝliwe dokonanie precyzyjnej klasyfikacji na fotografiÚ artystycznÈ i fotografiÚ nieposiadajÈcÈ walorów sztuki. W samej naturze fotografii leĝy takie ujÚcie „obiektu” w sposób bezhierarchiczny, taki trochÚ inwentaryzacyjny. Istotne jest jednak, ĝe sam akt wykonania zdjÚcia wiÈĝe siÚ z pewnÈ hierarchiÈ widzenia:
„fotograf wyodrÚbnia ten fragment rzeczywistoĂci, który zyskuje w jego oglÈdzie pewnego rodzaju waĝnoĂÊ wizualnÈ” (Konik 2013: 131). W ten wïaĂnie sposób „obiekt zostaje zamkniÚty w obrazie w sposób statyczny i niepowtarzalny, apoteozujÈc tym samym wybrany przez fotografika fragment rzeczywistoĂci, który w finalnym efekcie (odbitce) nabiera nowego znaczenia, kontekstu, ustala system kodów semantycznych, buduje swój sens wypowiedzi artystycznej” (Konik 2013: 131).
Jak twierdzi D. Raniszewska, zdjÚcia „odzwierciedlajÈ, materializujÈ, uwiecz- niajÈ doĂwiadczenie ludzkiego ĝycia – przeĝycia, relacje, stany umysïu, myĂli, marzenia, osiÈgniÚcia” (2017: 143). Warto podkreĂliÊ, ĝe zdjÚcia sÈ nasyconym treĂciowo zapisem konkretnych doĂwiadczeñ czïowieka, przy czym pokazujÈ miejsca i zdarzenia oraz nastrój konkretnej chwili, a ta chwila odzwierciedlona jest zgodnie z intuicjÈ oraz odczuciami fotografujÈcego (Raniszewska 2017). Foto- grafia, jak kaĝda sztuka, uruchamia róĝne sfery ludzkiego myĂlenia i przenika rozmaite aspekty, które wiÈĝÈ siÚ z rozumieniem Ăwiata przez jej odbiorców.
Istotne jest teĝ, ĝe „kaĝdy obraz fotograficzny jest subiektywnym zapisem Ăwiata, nawet jeĂli z pozoru wydaje siÚ realistyczny” (Jarnuszkiewicz 2014: 268).
M. Michaïowska podkreĂla, ĝe status fotografii tylko jako pewnego Ăwiadec- twa jest problematyczny, bowiem fotografia w istocie stanowi zapis wydarzenia, a my, patrzÈc na zdjÚcie, patrzymy na Ăwiadectwo zarchiwizowane. Jest wiÚc tak, ĝe fotografia jest zapisem, ale traktuje siÚ jÈ po czÚĂci tak jakby stanowiïa „ĝywe Ăwiadectwo”. ByÊ moĝe wiÈĝe siÚ to ze szczególnÈ antropologicznÈ pozycjÈ obra- zu jako takiego. I ta szczególna pozycja pozwala potraktowaÊ fotografie jako „fo- tograficzne Ăwiadectwa”, które wydajÈ siÚ „speïniaÊ trzy warunki, o których mówi Ricoeur, a które sÈ zarezerwowane dla ĝywego Ăwiadka: sÈ to warunki autodesy- gnacji, uwierzytelnienia oraz gotowoĂÊ do powtórzenia zeznania” (Michaïowska 2011: 252).
Warto podkreĂliÊ, ĝe fotografia posiada równieĝ silny walor odrealnienia przedmiotu wïaĂnie poprzez pozbawienie go naturalnej skïonnoĂci do ruchu, bazuje bowiem na walorze statycznym, zatrzymuje ruch – obraz fotograficzny jest nieruchomy i wïaĂnie to „zatrzymanie ruchu, akcji moĝe uwypukliÊ niewidoczne konteksty przedmiotu, przenieĂÊ przedmiot poza pierwsze skojarzenie wizualne zwiÈzane z kinetykÈ, ukazaÊ niewidoczny kontekst w naturalnym spostrzeĝeniu,
niezapoĂredniczonym przez soczewkÚ aparatu” (Konik 2013: 135). Fotografia wiÈĝe siÚ z przeszïoĂciÈ. Moĝemy o jakimĂ zdarzeniu ïatwo zapomnieÊ, ale gdy widzimy je na zdjÚciu, przypominamy sobie, ĝe miaïo ono miejsce. Dzieje siÚ wiÚc tak, ĝe zdjÚcie jako obraz „poĂwiadcza z caïÈ mocÈ o istnieniu przeszïoĂci – ludzi, obiektów, sytuacji”, stanowiÈc pewien „certyfikat” autentycznoĂci. W samej foto- grafii jednak zawsze „obecna jest nieobecnoĂÊ” (Fereñski 2013: 232–233).
Zdaniem J. Weiser wykonujÈc zdjÚcie koncentrujemy siÚ na obu aspektach (wewnÚtrznym i zewnÚtrznym), bowiem oglÈdanie zdjÚÊ wiÈĝe siÚ z nadawaniem pewnych znaczeñ, które powstajÈ nie tylko pod wpïywem tego, co widzimy, ale równieĝ wynikajÈ z tego kim jesteĂmy (za: Malchiodi 2014). Kaĝde zdjÚcie jest wiÚc pewnego rodzaju „autoportretem” czy teĝ „zwierciadïem przeszïoĂci, poka- zujÈcego chwile i osoby, które byïy wyjÈtkowe na tyle, ĝeby je Ăwiadomie zatrzy- maÊ”. Zbiory fotografii zaĂ przedstawiajÈ pewnÈ osobistÈ historiÚ ĝycia i ten
„wizualny Ălad pokazuje wÚdrówkÚ (zarówno emocjonalnÈ, jak i fizycznÈ) w przeszïoĂÊ, a czasami wskazuje takĝe przyszïÈ drogÚ” (https://arteterapia.pl/
techniki-fototerapii-w-doradztwie-i-terapii/, dostÚp: 3.12.2020). Reakcje na pocz- tówki, ilustracje z magazynów i zdjÚcia wykonane przez innych mogÈ równieĝ dawaÊ waĝne wskazówki pozwalajÈce interpretowaÊ skryte w nich wewnÚtrzne znaczenia.
Sama fotografoterapia, która bywa teĝ okreĂlana jako fototerapia, fotografiote- rapia, terapia fotograficzna czy teĝ fotografia terapeutyczna, jest niewÈtpliwie rozlegïym i zróĝnicowanym rodzajem terapii, w którym podstawowÈ rolÚ od- grywa fotografia (Tobis, Cylkowska-Nowak 2012). W. Szulc umiejscawia fotogra- foterapiÚ w dziaïaniach arteterapeutycznych oraz podkreĂla, ĝe fotografoterapia nie aspiruje jeszcze w Polsce do uznania jej za odrÚbnÈ dziedzinÚ terapii (Szulc 2011). D. Krauss twierdzi, ĝe arteterapia i fotografia posïugujÈ siÚ zupeïnie innÈ symbolikÈ, bowiem arteterapia opiera siÚ na uzewnÚtrznieniu przedmiotu, a foto- grafia na jego uwewnÚtrznieniu (za: Malchiodi 2014: 53).
PoczÈtek terapeutycznego wykorzystania fotografii miaï miejsce w poïowie XIX wieku, gdy Hugh Diamond, psychiatra i amator fotografii, zastosowaï w swo- jej praktyce na oddziale psychiatrycznym pracÚ ze zdjÚciami. Dostrzegaï pozy- tywne efekty zastosowania zdjÚÊ w pracy z pacjentami i opisaï swoje doĂwiad- czenia w artykule z 1856 roku, noszÈcym tytuï: „On the application of phototherapy to the physiognomic and mental phenomena of insanity” (Saita, Tramontano 2018). W 1870 roku lekarz Thomas Barnad zastosowaï metodÚ fotografowania dzieci w domu dziecka w celu monitorowania zmian zachodzÈcych w rozwoju dzieci w tym Ărodowisku. DziesiÚÊ lat póěniej Charles Hood wykonaï zdjÚcia pacjentów w szpitalu psychiatrycznym Bethlem Royal Hospital, zgïaszajÈc, ĝe robienie zdjÚÊ portretowych staïo siÚ jednÈ z czynnoĂci, w której pacjenci lubiÈ uczestniczyÊ, bo to czyniïo ich szczÚĂliwszymi w tej instytucji. Ch. Hood dostrzegï ponadto, ĝe
zastosowanie fotografii w terapii pomagaïo pacjentom w lepszym zagïÚbianiu siÚ we wïasne wnÚtrze, zmieniaïo ich wïasny obraz siebie, a przez to równieĝ zmie- niaïo siÚ ich zachowanie, dbaïoĂÊ o siebie czy teĝ relacje (Peljhan, ZeliÊ 2015).
ZdjÚcia „oglÈdane po czasie przywracajÈ pamiÚÊ, uruchamiajÈc jednoczeĂnie emocje i zaangaĝowanie, które budzi siÚ w chwili przyglÈdania siÚ na nowo wïa- snej historii”, a tym samym dana osoba „odzyskuje moĝliwoĂÊ, aby oceniÊ z per- spektywy obecnej wiedzy ĝyciowej i doceniÊ to, co wniosïy w ĝyciu, nawet jeĂli kiedyĂ byïy odbierane jako negatywne, trudne czy niepotrzebne” (Raniszewska 2017: 144). Z perspektywy czasu, dziÚki terapeutycznemu zastosowaniu zdjÚÊ, moĝe rodziÊ siÚ gïÚbsza ĂwiadomoĂÊ zasobów, jakie czïowiek posiada dziÚki temu, czego doĂwiadczyï, a wiÚc dziÚki swojej przeszïoĂci. IstotÈ pracy ze zdjÚciem jest dialog na podstawie przedïoĝonych fotografii (Tobis, Cylkowska-Nowak 2012).
Fotografoterapia opiera siÚ na istotnym zaïoĝeniu, ĝe „indywidualne znaczenie kaĝdej fotografii w mniejszym stopniu polega na faktach wizualnych, a bardziej na tym, co jej elementy wywoïujÈ w przysïowiowym umyĂle i sercu osoby oglÈ- dajÈcej” (Tobis, Cylkowska-Nowak 2012: 65). Tak wiÚc zdjÚcia mogÈ byÊ potrak- towane jako pewnego rodzaju „lustra z pamiÚciÈ”, które odzwierciedlajÈ konkretne miejsca, zdarzenia czy teĝ osoby. Nie przez przypadek mówi siÚ o „zatrzymaniu w kadrze”. Zdaniem D. Raniszewskiej: „fotografia w jednym uïamku sekundy pobudza myĂlenie o tym, jakÈ sytuacjÚ przedstawia, kto jest jej aktorem, jaki ma nastrój i jakie emocje jej towarzyszÈ”, a same odpowiedzi na te pytania „sÈ oczy- wiĂcie projekcjami oglÈdajÈcego”, które tworzÈ siÚ i uruchamiajÈ w zwiÈzku z odniesieniem ich do osobistych doĂwiadczeñ, przeĝytych chwil czy teĝ indywi- dualnych tematów, które z nimi siÚ wiÈĝÈ (Raniszewska 2017: 149 ). Samo mówie- nie o fotografiach w istocie dla wielu osób jest „sprawÈ bardzo intymnÈ, porów- nywalnÈ do mówienia o wïasnych wierszach”, a same fotografie „mogÈ staÊ siÚ punktem wyjĂcia do zainicjowania innych dziaïañ o charakterze terapeutycznym – pisania, malowania, rysowania, tworzenia kompozycji – lub nawet diagnostycz- nym, gdy pacjent na podstawie zdjÚÊ lub ich cykli dokonuje projekcji róĝnorod- nych emocji, przekonañ, doĂwiadczeñ lub wykazuje na poziomie wykonawczym cechy, które moĝna poddaÊ ocenie” (Tobis, Cylkowska-Nowak 2012: 66).
W. Szulc zwraca uwagÚ, ĝe dla wielu ludzi zdjÚcia majÈ bardzo duĝe znacze- nie osobiste, chodzi tu zarówno o robienie zdjÚÊ, oglÈdanie i ich przechowywanie, katologowanie ich czy teĝ opowiadanie o nich (dzielenie siÚ przeĝyciami zwiÈza- nymi z robieniem, przechowywaniem i oglÈdaniem zdjÚÊ). I choÊ zdjÚcia bywajÈ tak waĝne dla wielu ludzi, to nikt nie nazywa tego fotografoterapiÈ. Jej istotÈ bowiem (a wiÚc terapii z udziaïem zdjÚÊ) jest sama obecnoĂÊ i praca terapeuty (Szulc 2011).
Judy Weiser podaje trzy gïówne zastosowania fotografii w terapii: fotografo- terapiÚ, fotografiÚ terapeutycznÈ oraz fotoarteterapiÚ. Fotografioterapia jest tu
rozumiana jako metoda aterapeutyczna polegajÈca na wykorzystaniu róĝnorod- nych technik, w których uĝywa siÚ osobistych zdjÚÊ, albumów rodzinnych czy teĝ fotografii wykonanych przez inne osoby. Kluczowym terminem w tym podejĂciu jest termin: „fotoprojekcja”, a sam proces terapii wiÈĝe siÚ ze skupieniem uwagi osoby wspomaganej na uczuciach, emocjach, myĂlach, skojarzeniach i wspo- mnieniach jakie wywoïujÈ zdjÚcia. Fotografia terapeutyczna zaĂ polega na osobi- stym wykorzystaniu zdjÚÊ do wïasnej wypowiedzi o charakterze artystycznym, czy teĝ spoïecznym i samopoznania bez zaangaĝowania terapeuty. Ten rodzaj terapii to w istocie autoterapia wiÈĝÈca siÚ z zastosowaniem sztuki celem ekspresji twórczej i zwiÚkszenia samoĂwiadomoĂci. Fotoarteterapia jest zbiorem róĝnych technik, w których zdjÚcia traktowane sÈ jako Ărodek wyrazu artystycznego i moĝe wiÈzaÊ siÚ z naukÈ technik fotograficznych czy teĝ z zajÚciami artystycz- nymi, podczas których robione sÈ zdjÚcia. Fotoarteterapia bywa traktowana jako podkategoria fotografioterapii (za: Malchiodi 2014).
Zdaniem E. Saita i M. Tramontano termin „fototerapia” odnosi siÚ do wyko- rzystywania fotografii i osobistych zdjÚÊ podczas terapii, gdzie wyszkoleni specja- liĂci uĝywajÈ tych metod, aby pomóc klientom. Fotografia terapeutyczna zaĂ to dziaïania oparte na wykorzystywaniu fotografii, które sÈ inicjowane i prowadzo- ne przez osobÚ (lub w ramach zorganizowanej grupy czy projektu), ale nie ma tam formalnej psychoterapii. Termin „fotoarteterapia” obejmuje zaĂ techniki foto- graficzne, które wiÈĝÈ siÚ z dziaïaniami z zakresu arteterapii. Opiera siÚ ona na zaïoĝeniu, ĝe opowiadanie o zdjÚciach moĝe przyczyniÊ siÚ do rozwoju pewnych umiejÚtnoĂci interpersonalnych czy teĝ zwiÚkszenia samooceny i samoĂwiadomo- Ăci (Saita, Tramontano 2018).
W fotografoterapii, wedïug koncepcji J. Weiser, wykorzystywane mogÈ byÊ takie techniki, jak: projekcja, praca z autoportretami, praca z fotografiami klienta wykonanymi przez inne osoby, praca z fotografiami wykonanymi lub zebranymi przez klienta, praca z albumem rodzinnym czy teĝ innymi fotografiami autobio- graficznymi (za: Szulc 2011).
S. Tobis i M. Cylkowska-Nowak wymieniajÈ nastÚpujÈce techniki wykorzy- stywane w fotografoterapii: zdjÚcia osób (w tym szczególnie ujÚcia dokumental- ne), albumy rodzinne czy teĝ zdjÚcia wykonane przez innych. Istotne w stosowa- niu tych technik sÈ niewÈtpliwie nie tylko same zdjÚcia, ale przede wszystkim odczucia, emocje, myĂli oraz wspomnienia, które wywoïywane sÈ przez same zdjÚcia. Te odczucia i reakcje sÈ niewÈtpliwie wartoĂciowymi kanaïami komuni- kacji z adresatami tych dziaïañ (Tobis, Cylkowska-Nowak 2012). Podstawowe techniki stosowane w fototerapii moĝna podzieliÊ na trzy gïówne kategorie: praca ze zdjÚciem, praca z aparatem fotograficznym oraz proces fotograficzny. Oczywi- Ăcie techniki pracy z fotografiÈ moĝna wykorzystywaÊ w róĝnorodny sposób, ïÈczÈc je róĝnymi podejĂciami arteterapeutycznymi, Moĝna na przykïad wyko-
rzystywaÊ fotografie tworzÈc kolaĝ czy teĝ kompozycje obrazowe. Moĝna ïÈczyÊ zdjÚcia z malowaniem czy teĝ rysowaniem albo konstruowaniem gier (Tobis, Cylkowska-Nowak 2012).
Na podstawie klasyfikacji stosowanej przez Judy Weiser, Dorota Raniszewska podaje nastÚpujÈce techniki (wraz z ich krótkÈ charakterystykÈ) oparte na wyko- rzystaniu fotografii:
„1) zdjÚcia zrobione lub zebrane przez klientów – to takie, które osoby same zrobiïy, lub po prostu je przechowujÈ, tj. zdjÚcia wywoïane, zachowane na dysku, wyciÚte z gazety, zachowane z Internetu, stare pocztówki itp.;
2) zdjÚcia klienta wykonane przez inne osoby – to takie, które ktoĂ zrobiï oso- bie, w sytuacjach nieformalnych, rodzinnych i formalnych, podczas uroczy- stoĂci, lub zdjÚcia do legitymacji czy prawa jazdy;
3) autoportrety – zdjÚcia, które osoba zrobiïa sobie jako portret wïasny, lub ktoĂ jej wykonaï, przedstawiajÈc jÈ dosïownie z wyglÈdu lub metaforycznie poprzez jakieĂ obiekty;
4) albumy rodzinne – kolekcje zdjÚÊ rodzinnych w tradycyjnych albumach lub na dysku;
5) fotoprojekcje – wszelkie zdjÚcia czy obrazy, przez które osoba wchodzi w opowieĂÊ o sobie, moĝe zajrzeÊ gïÚbiej do wïasnego Ăwiata wewnÚtrzne- go. W fotoprojekcji chodzi o relacjÚ miÚdzy osobÈ a obrazem, a nie o foto- grafiÚ samÈ w sobie” (Raniszewska 2017: 148).
CiekawÈ klasyfikacjÚ technik majÈcych zastosowanie w obszarze dziaïañ tera- peutycznych z zastosowaniem zdjÚÊ przedstawia Ulla Halkola. I tak:
1) uĝywanie zdjÚÊ autobiograficznych, jak np. zdjÚcia z albumu rodzinnego – obejmuje to rodzinne zdjÚcia albumów i migawki, które zostaïy zrobione przez klienta lub przez inne osoby;
2) uĝywanie skojarzeniowych, symbolicznych zdjÚÊ – obejmuje to wiele rodza- jów fotografii, które moĝna wykorzystaÊ w sposób symboliczny i sposób skojarzeniowy;
3) fotografowanie (autoportret lub zdjÚcia symboliczne) – obejmuje to fotogra- fiÚ w caïym jej bogactwie; jednÈ z najwaĝniejszych technik jest tu autopor- tret;
4) ïÈczenie technik fototerapeutycznych z innymi technikami – istnieje moĝli- woĂÊ ïÈczenia technik fototerapii z innymi metodami twórczymi, takimi jak:
muzyka, pisanie, taniec czy dramat (Halkola 2011).
Wykorzystanie fotografii w terapii dorosïych osób z niepeïno- sprawnoĂciÈ intelektualnÈ
Fotografoterapia w obszarze wspierania osób z niepeïnosprawnoĂciÈ umiej- scowiana bywa najczÚĂciej w dziaïaniach z zakresu arteterapii. D. Raniszewska wspomina o komunikacyjnej funkcji fotografii, przypisujÈc jej ogromny potencjaï w pracy rozwojowej. Autorka, w odniesieniu do osób z niepeïnosprawnoĂciÈ, które majÈ zaburzonÈ moĝliwoĂÊ komunikowania siÚ, wspomina, ĝe fotografia moĝe daÊ tym osobom „wspólny jÚzyk”. Wedïug niej, kaĝda bowiem z tych osób w grupie byÊ moĝe zrobiÊ zdjÚcie lub moĝe przynieĂÊ zdjÚcie na jakiĂ konkretny temat (Raniszewska 2017). Obcowanie z fotografiami, ich oglÈdanie, porzÈdko- wanie (wiÈĝÈce siÚ z nadawaniem pewnej fabuïy) niewÈtpliwie moĝe rozwijaÊ myĂlenie i kojarzenie. Moĝe teĝ rozwijaÊ refleksjÚ nad rzeczywistoĂciÈ i skïaniaÊ do autorefleksji. Mamy teĝ tu do czynienia z tzw. „refleksjÈ wizualnÈ”, czyli za- stanawianiem siÚ nad samym obrazem (zdjÚciem) w kontekĂcie wïasnych odczuÊ, przy czym ta refleksja wizualna jest otwarta na nowe, i twórcza (Raniszewska 2017). W. Szulc zwraca uwagÚ na fakt, ĝe „samo oglÈdanie zdjÚÊ w towarzystwie drugiej osoby, opowiadanie o nich moĝe przynieĂÊ ulgÚ, zmniejszyÊ cierpienie spowodowane rozïÈkÈ lub utratÈ bliskich”, a osoba, która „zechce z pacjentem, podopiecznym obejrzeÊ posiadane przez niego zdjÚcia, okazaÊ zainteresowanie nimi, stosuje najprostszÈ formÚ fotografoterapii” (Szulc 2011: 171).
Idea wykorzystywania fotografoterapii w terapii osób z niepeïnosprawnoĂciÈ intelektualnÈ nie jest rozpowszechniona. Fotografia bywa tu najczÚĂciej Ărodkiem dydaktycznym czy teĝ jest po prostu „zapisem” utrwalonych chwil. PragnÚ pod- kreĂliÊ, ĝe moĝliwoĂci zastosowania fotografii w terapii osób z niepeïnosprawno- ĂciÈ intelektualnÈ sÈ róĝnorodne. SpróbujÚ omówiÊ te moĝliwoĂci w kontekĂcie dziaïañ terapeutycznych adresowanych do dorosïych osób z gïÚbszÈ niepeïno- sprawnoĂciÈ intelektualnÈ, odnoszÈc siÚ do „obszarów” zastosowania terapii wy- korzystujÈcych zdjÚcia, wyodrÚbnionych przez M. Peljhan i A. ZeliÊ (2015).
Fotografoterapia moĝe byÊ dziaïalnoĂciÈ twórczÈ. Fotografia umoĝliwia bo- wiem (terapeucie oraz osobie wspomaganej) pewnego rodzaju „podróĝowanie”, a zdjÚcie moĝe byÊ celem lub punktem wyjĂcia w tej podróĝy. Osoba z niepeïno- sprawnoĂciÈ intelektualnÈ moĝe tu sama (lub z pomocÈ terapeuty) eksplorowaÊ (a przy tym decydowaÊ), poszukiwaÊ czy teĝ dzieliÊ siÚ z innymi. Dla danej jed- nostki zdjÚcia mogÈ byÊ formÈ zabawy, mogÈ wiÈzaÊ siÚ aktywnoĂciÈ towarzyskÈ lub byÊ ěródïem introspekcji i refleksji. Istotne teĝ jest, ĝe znaczenie fotografii nie jest tu ani staïe, ani absolutne, ale jest zwiÈzane z moĝliwoĂciami danej osoby, doĂwiadczeniem i perspektywÈ osoby patrzÈcej na dane zdjÚcie.
Fotografia moĝe byÊ Ărodkiem komunikacji. Fotografia oferuje „jÚzyk” wizu- alny, który moĝe byÊ wsparciem dla ludzi, którzy majÈ problemy z komunikacjÈ.
W tym kontekĂcie moĝe peïniÊ specyficznÈ rolÚ – moĝe byÊ uĝywana w sensie metaforycznym, a tym samym umoĝliwiaÊ jednostce wyraĝanie siÚ poprzez obra- zy lub pozwalaÊ na ustrukturyzowanie tego, co zostaïo powiedziane o okreĂlonej fotografii. Moĝe byÊ wiÚc „pretekstem” do rozmowy, przedmiotem rozmowy i jej
„ramÈ”.
Fotografia moĝe byÊ medium wyraĝania wartoĂci. Na najbardziej podstawo- wym poziomie fotografia „mówi” o tym, co jest waĝne dla danej osoby, która jest autorem fotografii lub je wybraïa z wïasnych zasobów. Fotografia moĝe nas in- formowaÊ, kto i co jest dla tej osoby waĝne, jakie miejsca majÈ dla niej wartoĂÊ.
Moĝe teĝ informowaÊ nas na przykïad o tym jakie awersje ma dana osoba. Warto- Ăci te odnoszÈ siÚ zarówno do istniejÈcych fotografii, jak i zdjÚÊ robionych w ra- mach procesu terapeutycznego.
Fotografia moĝe byÊ medium wzmacniania poczucia wïasnej wartoĂci. Po- dobnie bowiem jak inne kreatywne dziaïania, które sprawiajÈ, ĝe czujemy, mo- ĝemy coĂ osiÈgnÈÊ, fotografia równieĝ moĝe wzmacniaÊ naszÈ samoocenÚ i po- prawiaÊ moĝe nasz wizerunek. Przejawia siÚ to w wielu aspektach, które wiÈĝÈ siÚ na przykïad z opanowywaniem nowych umiejÚtnoĂci czy teĝ odkrywaniem prze- szïoĂci.
Fotografia moĝe byÊ medium osiÈgania i rejestrowania zmian. Fotografie mogÈ bowiem jednoczeĂnie odzwierciedlaÊ i wspieraÊ proces zmian, bowiem stano- wiÈ pewien punkt wyjĂcia. UkazujÈ zmiany i mogÈ byÊ pewnego rodzaju przypo- mnieniem, w którym miejscu swojego ĝycia jesteĂmy, ale równieĝ, jakÈ drogÚ prze- szliĂmy. To przypomnienie moĝe byÊ niewÈtpliwie ěródïem motywacji.
Fotografia moĝe byÊ medium spójnoĂci grupy i umoĝliwiaÊ rozwój relacji miÚdzyludzkich. Podczas zajÚÊ, gdy dzielimy siÚ naszymi zdjÚciami, dzielimy siÚ teĝ w pewnym sensie tym, kim jesteĂmy i co ma dla nas znaczenie. W grupie mo- ĝemy uczyÊ siÚ od siebie nawzajem, przez na przykïad wspólne oglÈdanie foto- grafii, dzielenie siÚ historiami o nich czy teĝ ich wspólne omawianie. Fotografia moĝe dawaÊ wiÚc moĝliwoĂÊ nawiÈzywania i podtrzymywania relacji czy teĝ moĝe byÊ impulsem wspólnych dziaïañ, z których powstajÈ nowe wspomnienia.
Fotografia moĝe byÊ medium refleksji. Pozwala nam na refleksjÚ, a czasami na spojrzenie na danÈ sytuacje z innej strony. Moĝe teĝ dawaÊ gïÚbsze zrozumie- nie swojej sytuacji, umoĝliwiÊ zauwaĝenia zwiÈzków przyczynowo-skutkowych czy teĝ moĝe pomóc w planowaniu dziaïañ i szukaniu alternatywnych rozwiÈzañ.
Fotografia moĝe byÊ medium utrwalania pamiÚci. Robienie zdjÚÊ jest czÚsto wykorzystywane jako pomoc w przywracaniu i zachowaniu pamiÚci u osób, które majÈ problemy z pamiÚciÈ. Fotografia moĝe wyzwalaÊ wspomnienia i umoĝliwia danej osobie ich utrwalanie w postaci zdjÚcia. Tym samym pozwala na skonstru- owanie lub zrekonstruowanie historii. Bywa wiÚc wykorzystywana w pracy
z osobami doĂwiadczajÈcymi demencji, umoĝliwiajÈc im „powracanie” do prze- szïoĂci, ale teĝ zachÚca do rozmowy i wzmacnia samoĂwiadomoĂÊ.
Fotografia moĝe byÊ hobby. Fotografia moĝe staÊ siÚ teĝ hobby dla danej oso- by. Po zakoñczeniu bowiem zajÚÊ grupowych uczestnicy mogÈ dalej rozwijaÊ swoje zainteresowanie fotografiÈ i wykorzystywaÊ ja dla swoich celów. W ten sposób mogÈ przede wszystkim kreatywnie wyraĝaÊ siebie.
Przykïadem, ĝe fotografia moĝe byÊ medium wyraĝania wartoĂci przez osoby z niepeïnosprawnoĂciÈ intelektualnÈ, jest projekt opisany przez A. MasïowieckÈ i M. DmochowskÈ. Autorki projektu podkreĂlajÈ, ĝe fotografie wykonane przez osoby z niepeïnosprawnoĂciÈ intelektualnÈ mogÈ byÊ cennym ěródïem informacji dotyczÈcych systemu wartoĂci, wraĝliwoĂci estetycznej, wiÚzi, emocjonalnoĂci tych osób. Fotografie mogÈ byÊ równieĝ istotnym ěródïem informacji na temat Ărodowiska, w którym ĝyjÈ osoby z niepeïnosprawnoĂciÈ intelektualnÈ. Autorki sformuïowaïy ten wniosek na podstawie badañ zwiÈzanych z realizacjÈ projektu badawczego, który przeprowadzono w 2011 roku w Nowej Woli koïo Michaïowa (województwo podlaskie, pogranicze polsko-biaïoruskie). Projekt ten nosiï tytuï
„Powoli… Nowa Wola Reaktywacja” i odbywaï siÚ w ramach dziaïañ Warsztatu Terapii ZajÚciowej. PomysïodawczyniÈ i realizatorkÈ projektu byïa Agnieszka Masïowiecka, która w tamtym okresie pracowaïa w tym warsztacie jako psycho- log. W badaniu wziÚïo udziaï 18 uczestników Warsztatu Terapii ZajÚciowej. Kaĝ- dy badany otrzymaï analogowy aparat, w którym byïa tylko jedna klisza wraz z krótkÈ instrukcjÈ obsïugi urzÈdzenia. Do projektu wybrano proste urzÈdzenia, tak aby automatycznie byïy dobierane parametry danego zdjÚcia. Instrukcja ograniczaïa siÚ tylko do stwierdzenia: „Zrób zdjÚcia tego, co dla Ciebie waĝne.
Aby zrobiÊ zdjÚcie, musisz spojrzeÊ w ten ekran i nacisnÈÊ ten przycisk”. Uczestni- cy projektu nie byli uczeni kadrowania, ustawiania parametrów obrazu czy teĝ doboru Ăwiatïa. Wywoïane zdjÚcia zostaïy pogrupowane w nastÚpujÈce kategorie:
Autoportret, Bliscy, Dom, Przestrzeñ Osobista, Krajobrazy, ZwierzÚta, Wolny czas, Sacrum, Zabudowania. Warto zaznaczyÊ, ĝe kategorie te „zostaïy sztucznie rozdzielone i oczywiĂcie nie sÈ rozïÈczne, poniewaĝ pojawiajÈ siÚ u wiÚkszoĂci badanych i stanowiÈ wyraěny punkt odniesienia jako wartoĂci cenione, wyróĝ- niane przez samych autorów zdjÚÊ” (Masïowiecka, Dmochowska 2013: 204).
Wyniki badañ autorek skïoniïy je do refleksji nad wewnÚtrznym „Ăwiatem”
osób niepeïnosprawnych, a niewÈtpliwie jest to Ăwiat zaskakujÈcy, ciekawy i wart opisania. Osoby z niepeïnosprawnoĂciÈ intelektualnÈ jako autorzy zdjÚÊ niewÈt- pliwie byli obecni w tym, co „tu i teraz”. I ta perspektywa, która w codziennym ĝyciu powoduje pewne problemy, w tym akcie twórczym, jakim byïo robienie zdjÚÊ, niewÈtpliwie umoĝliwiïa im zatrzymanie siÚ w czasie i skupienie na danym momencie. Autorki podkreĂlajÈ, ĝe „naleĝy podkreĂliÊ silne emocjonalne zaanga- ĝowanie autorów zdjÚÊ i ich wiÚě z rodzinÈ (Bliscy), domem rodzinnym (Dom),
ulubieñcami (ZwierzÚta), a takĝe z otaczajÈcÈ piÚknÈ i nadal dzikÈ podlaskÈ przy- rodÈ (Przyroda)”, przy czym „ta ostatnia kategoria sugeruje duĝÈ wraĝliwoĂÊ i estetyzm badanych osób”, a „Ăwiat przedstawiony na fotografiach wykonanych przez osoby niepeïnosprawne intelektualnie rozrysowuje siÚ w warstwy: wïasny pokój ze stoïem, na którym stoi komputer; wïasny dom z piecem, na którym Ăpi babka albo siedzÈ rodzice; ïawkÈ na zewnÈtrz, na której odpoczywa matka z fili- ĝankÈ kawy w rÚku; psy, koty, kury, cielaki w otoczeniu domostwa, drzewa, ïÈki, pola, niebo” (Masïowiecka, Dmochowska 2013: 211). Istotne jest równieĝ, ĝe osoby z niepeïnosprawnoĂciÈ intelektualnÈ jako autorzy tych fotografii bardzo rzadko byli obiektami wïasnych zdjÚÊ: „[…] moĝe o tym nie pamiÚta, moĝe nie pamiÚta o sobie, nie skupia uwagi gïównie na wïasnym ego, jest pochïoniÚta przez otacza- jÈcy Ăwiat” i niewÈtpliwie ma z tym Ăwiatem „silnÈ wiÚě, to relacja osobista, bliska, pozytywnie nacechowana”, a ten intymny Ăwiat „nie wydaje siÚ zagraĝajÈcy, wyczuwa siÚ w nim pogodÚ ducha, spokój, naturalne wspóïdziaïanie” i w tym mikroĂwiecie „nie ma poczucia obcej odrÚbnoĂci (od Ăwiata, od siebie, bliskich, zwierzÈt, innych ludzi)” (Masïowiecka, Dmochowska 2013: 211). ¥wiat przedsta- wiony w fotografiach badanych osób z niepeïnosprawnoĂciÈ intelektualnÈ nie- wÈtpliwie ma „granice miÚkkie i elastyczne, a wewnÈtrz zawiera intensywnoĂÊ i naturalnoĂÊ rzadko spotykanÈ gdzie indziej”, i jest to Ăwiat jakby bardziej ujaw- niony, intymny, ale równieĝ bardziej odsïoniÚty, mniej chroniony, a tym samym bardziej podatny na atak tych, którzy uwaĝajÈ siÚ za bardziej rozwiniÚtych („ci zaĂ, skupieni na swoim wyĝszym (subiektywnie) poziomie funkcjonowania, bar- dzo niechÚtnie otwierajÈ siÚ na jakoĂÊ, którÈ mogÈ mieÊ do zaoferowania Obcy”) (Masïowiecka, Dmochowska 2013: 211).
Jednym z projektów, który wykorzystywaï fotografie w dziaïaniach adreso- wanych do osób z niepeïnosprawnoĂciÈ intelektualnÈ, byï projekt „Zakochana Warszawa”. Projekt ten jest przykïadem zastosowania fotografoterapii jako dzia- ïalnoĂci twórczej. Przez samych twórców tego projektu zostaï on ulokowany w dziaïaniach z zakresu animacji kultury dla mïodzieĝy niepeïnosprawnej inte- lektualnie. Organizatorem projektu byïo Muzeum Powstania Warszawskiego, a partnerami projektu byïo Stowarzyszenie Rodzin i Opiekunów Osób z Zespo- ïem Downa „Bardziej Kochani” oraz dwie warszawskie szkoïy specjalne. Bezpo- Ărednimi uczestnikami projektu byïy dwie grupy mïodzieĝy z niepeïnosprawno- ĂciÈ intelektualnÈ z tych dwóch szkóï. Celami strategicznymi projektu byïo:
zaangaĝowanie (przez zastosowanie fotografii) osób z niepeïnosprawnoĂciÈ intelek- tualnÈ w ĝycie kulturalne miasta, aktywizacja kulturalna oraz pokazanie moĝliwoĂci twórczych tych osób, ukazanie potrzeby uczestniczenia w ĝyciu kulturalnym oraz ukazanie wraĝliwoĂci na sztukÚ osób niepeïnosprawnych intelektualnie. Celami bezpoĂrednimi byïo zaĂ: zorganizowanie warsztatów dla osób z niepeïnospraw- noĂciÈ intelektualnÈ, podczas których mogÈ nauczyÊ siÚ podstaw fotografowania,
tak aby mogli zobrazowaÊ (za pomocÈ jednorazowych aparatów) to, co widzÈ wokóï. Zaïoĝeniem projektu byïo równieĝ to, ĝe wywoïane zdjÚcia zostanÈ poka- zane na wystawach w placówkach, do których uczÚszczaïa ta mïodzieĝ. Celem bezpoĂrednim, ale niewÈtpliwie o szerszym znaczeniu, byïa wymiana doĂwiad- czeñ pomiÚdzy pedagogami pracujÈcymi z tÈ mïodzieĝÈ a animatorami kultury pracujÈcymi lub wspóïpracujÈcymi z Muzeum Powstania Warszawskiego. Istotne w tym projekcie byïy teĝ dwie kwestie. PierwszÈ z nich byï zamysï przygotowania poradnika fotografowania dla osób niepeïnosprawnych intelektualnie i zawarcie w nim wskazówek dla rodziców, opiekunów oraz instytucji kultury. DrugÈ kwe- stiÈ byïo opracowanie „systemu” oprowadzania osób z niepeïnosprawnoĂciÈ inte- lektualnÈ po Muzeum Powstania Warszawskiego, co wiÈzaïo siÚ teĝ z przeszkole- niem grup przewodników w zakresie kontaktu z osobami z niepeïnosprawnoĂciÈ intelektualnÈ (https://docplayer.pl/5955138-Zakochana-warszawa-projekt-z-zakresu- animacji-kultury-dla-mlodziesy-niepelnosprawnej-intelektualnie-scenariusz- projektu.html, dostÚp: 2.12.2020).
W pracy z dorosïymi osobami z niepeïnosprawnoĂciÈ intelektualnÈ ciekawÈ formÈ pracy z fotografiÈ jest niewÈtpliwie album rodzinny. Moje przekonanie o wartoĂci tej formy terapii nie jest tylko wynikiem analizy publikacji traktujÈcych o moĝliwoĂci zastosowania albumu rodzinnego w terapii, ale wiÈĝe siÚ równieĝ z wïasnymi doĂwiadczeniami w zakresie wsparcia tej grupy osób. Album rodzin- ny moĝe byÊ róĝnie rozumiany, ale najczÚĂciej oznacza pewien zbiór zdjÚÊ rodzi- ny, przy czym sama forma takiego zbioru moĝe byÊ mniej lub bardziej uporzÈd- kowana. Moĝe to byÊ tradycyjny album z fotografiami lub po prostu pewna zorganizowana kolekcja zdjÚÊ. IstotnÈ cechÈ zbioru jest, ĝe zostaï on dobrany celem dokumentowania pewnej osobistej historii. OczywiĂcie sam sposób jego uporzÈdkowania jest tu czÚsto waĝny na równi z treĂciÈ poszczególnych zdjÚÊ (Tobis, Cylkowska-Nowak 2012).
Albumy, w odróĝnieniu od pojedynczych zdjÚÊ, majÈ nastÚpujÈce cechy:
ȭ „stanowiÈ swego rodzaju narracjÚ wizualnÈ uporzÈdkowanÈ zazwyczaj zgodnie z zasadami sekwencyjnoĂci, chronologii i/lub tematyki;
ȭ stanowiÈ pewnÈ wzglÚdnie wydzielonÈ przestrzeñ;
ȭ ich oglÈdanie ma charakter intencjonalny” (Tobis, Cylkowska-Nowak 2012: 67).
Album „opowiada” nam jakÈĂ historiÚ i stanowi pewne wizualne Ălady odno- szÈce siÚ do miejsc, wartoĂci, ludzi czy teĝ zdarzeñ. W tym sensie albumy rodzin- ne ze swojÈ specyficznÈ sekwencjÈ stanowiÈ pewnego rodzaju narracjÚ i „ĝyjÈ”
nieco odmiennie niĝ pojedyncze zdjÚcia (Tobis, Cylkowska-Nowak 2012).
WykorzystujÈc w terapii fotografie przyniesione przez osoby z niepeïno- sprawnoĂciÈ intelektualnÈ (z ich domowych albumów) lub teĝ wykorzystujÈc fotografie zrobione w placówce wsparcia (skïadajÈce siÚ na album/kronikÚ funk- cjonowania placówki) traktujÚ fotografiÚ przede wszystkim jako Ărodek komuni-
kacji, medium osiÈgania i rejestrowania zmian, medium utrwalania pamiÚci, me- dium refleksji oraz medium umoĝliwiajÈce nawiÈzywanie i podtrzymywanie relacji. Wspólne oglÈdanie zdjÚÊ niewÈtpliwie moĝe angaĝowaÊ grupÚ, ale teĝ budziÊ zainteresowanie uczestników oglÈdajÈcych zdjÚcia, które pokazuje ktoĂ inny. ZdjÚcia „wciÈgajÈ w kontakt z tÈ osobÈ i siïÈ rzeczy nastÚpuje pomiÚdzy luděmi wymiana myĂli” (Raniszewska 2017: 146). Tak wiÚc, „pracujÈc nad tema- tami integracji, wykluczenia czy ĂmiaïoĂci moĝna proponowaÊ uczestnikom przy- niesienie wïasnych zdjÚÊ lub sfotografowanie swojego tematu (np. miejsca zamieszkania, podwórka, rodziny)”, a wtedy „okaĝe siÚ, ĝe kaĝdy ma coĂ do po- kazania i opowiedzenia”, natomiast „inni mogÈ to zobaczyÊ i wysïuchaÊ z zacie- kawieniem”, i niewÈtpliwie moĝe to byÊ dla niektórych osób waĝna (czy teĝ na- wet przeïomowa) sytuacja zwiÈzana z wypowiadaniem siÚ w obecnoĂci innych (Raniszewska 2017: 146). Reakcje uczestników zajÚÊ na fotografie, które sÈ dla nich samych waĝne i szczególne, mogÈ pokazaÊ nam wiele prawdy o nich samych.
OczywiĂcie, w przypadku osób z gïÚbszÈ niepeïnosprawnoĂciÈ intelektualnÈ duĝe znaczenie bÚdÈ miaïy odpowiednio postawione pytania i „podÈĝanie” za znacze- niami odsïanianymi w toku zajÚÊ. Wszak jest tak, ĝe „podczas patrzenia na zdjÚcie oglÈdajÈcy w sposób spontaniczny tworzÈ znaczenie, które (wedïug ich poglÈdu) pochodzi z danej fotografii i które moĝe siÚ pokrywaÊ lub nie ze znaczeniem, jakie chciaï temu zdjÚciu nadaÊ fotografujÈcy”, przy czym samo „znaczenie zdjÚcia (oraz „wiadomoĂÊ” emocjonalna) zaleĝy, kto na nie patrzy – jako ĝe jego percepcja i niepowtarzalne doĂwiadczenia ĝyciowe w sposób automatyczny kadrujÈ i defi- niujÈ to, co postrzega jako prawdziwe” (Tobis, Cylkowska-Nowak 2012: 66).
Podsumowanie
Wykorzystywanie fotografii w pracy terapeutycznej bywa rozpatrywane w trzech istotnych kontekstach: zdrowia fizycznego, zdrowia psychicznego oraz dobrostanu spoïecznego jednostki (Saita, Tramontano 2018: 10). W praktyce w dziaïaniach z zakresu arteterapii adresowanych do dorosïych osób z gïÚbszÈ nie- peïnosprawnoĂciÈ intelektualnÈ, mamy czÚsto do czynienia z koncentrowaniem siÚ na produkcie koñcowym, czyli wytworze tych dziaïañ. W fotografoterapii sam produkt koñcowy (wytwór) jest czÚsto najmniej waĝny. Istotny jest bowiem sam proces, samo doĂwiadczanie i skutki tego doĂwiadczania. Z terapeutycznego punktu widzenia zdjÚcie jest istotnym elementem procesu terapeutycznego, a jego wartoĂÊ polega na tym, ĝe samo pojawienie siÚ fotografii w procesie tera- peutycznym wiÈzaÊ siÚ moĝe z pewnÈ wewnÚtrznÈ eksploracjÈ (Peljhan, ZeliÊ 2015: 30). NiewÈtpliwie zdjÚcia mogÈ byÊ medium, za poĂrednictwem którego osoby z niepeïnosprawnoĂciÈ intelektualnÈ mogÈ dzieliÊ siÚ swoimi emocjami
i uczuciami, a sama fotografoterapia moĝe pozwalaÊ uczestnikom na pewnÈ re- konstrukcjÚ wïasnych doĂwiadczeñ. Fotografia w terapii dorosïych osób z gïÚbszÈ niepeïnosprawnoĂciÈ intelektualnÈ moĝe byÊ medium wyraĝania wartoĂci, moĝe wzmacniaÊ poczucie wïasnej wartoĂci czy teĝ moĝe byÊ impulsem do zmian i do rozwoju (w dostÚpnym dla konkretnej osoby wymiarze). ZajÚcia z wykorzysta- niem pracy z fotografiami mogÈ wspieraÊ osoby z niepeïnosprawnoĂciÈ intelektu- alnÈ równieĝ w wymiarze spoïecznego dobrostanu, przyczyniajÈc siÚ na przykïad do nawiÈzywania i podtrzymywania relacji z innymi, integracji grupy czy teĝ usprawniania moĝliwoĂci komunikowania siÚ z innymi (ze szczególnym uwzglÚdnieniem komunikowania wïasnych potrzeb czy teĝ rozumienia sytuacji spoïecznych). Zastosowanie fotografoterapii we wspieraniu dorosïych osób z niepeïnoprawnoĂciÈ intelektualnÈ daje teĝ terapeucie moĝliwoĂÊ pracy ze wspomnieniami, co niewÈtpliwie moĝe siÚ przyczyniaÊ do usprawniania funkcji pamiÚciowych czy teĝ usprawniania myĂlenia przyczynowo-skutkowego.
Wszystkie potencjalne walory terapii z wykorzystaniem fotografii mogÈ byÊ nie- wÈtpliwie wartoĂciowane jako przyczynianie siÚ do zwiÚkszania jakoĂci ĝycia osób z niepeïnosprawnoĂciÈ intelektualnÈ, ze szczególnym uwzglÚdnieniem wsparcia tych osób, przede wszystkim w takich wymiarach jakoĂci ĝycia, jak:
fizyczny dobrostan, emocjonalny dobrostan, miÚdzyludzkie relacje, osobisty roz- wój, spoïeczne wïÈczanie czy teĝ niezaleĝnoĂÊ.
Bibliografia
Czyĝewski S. (2017), SpektakularnoĂÊ fotografii, Dyskurs. Pismo naukowo-artystyczne Aka- demii Sztuk PiÚknych we Wrocïawiu, nr 23, Wrocïaw.
Dmochowska M., Masïowiecka A. (2013), Niepeïnosprawny – taki sam czy inny? Fotografia jako forma samoopisu osób niepeïnosprawnych intelektualnie, Pogranicze. Studia Spoïecz- ne, t. 22.
Fereñski P.J. (2013), ObecnoĂÊ nieobecnoĂci. Przyczynek do badañ nad muzeami fotografii, Dys- kurs. Pismo naukowo-artystyczne Akademii sztuk PiÚknych we Wrocïawiu, nr 15, Wrocïaw.
Halkola U. (2011), Learning and Healing with Phototherapy [in:] Phototherapyeurope – learning and healing with phototherapy, Publications of the Brahea Centre for Training and De- velopment, University of Turku, Turku.
Jarnuszkiewicz P. (2014), Abstrakcja w fotografii; próba narracji poza znaczeniem, Dyskurs.
Pismo naukowo-artystyczne Akademii sztuk PiÚknych we Wrocïawiu, nr 18, Wro- cïaw.
Konik R. (2013), Fotografia jako prób odrealnienia przedmiotu przedstawienia, Dyskurs. Pismo naukowo-artystyczne Akademii sztuk PiÚknych we Wrocïawiu, nr 15, Wrocïaw.
Malchiodi C.A. (2014), Arteterapia. PodrÚcznik, Wydawnictwo Harmonia Universalis, Gdañsk.
Michaïowska M. (2011), Foto-teksty w badaniach histograficznych – wokóï refleksji Paula Rico- eura, Dyskurs. Pismo naukowo-artystyczne Akademii sztuk PiÚknych we Wrocïawiu, nr 12, Wrocïaw.
Peljhan M., ZeliÊ A. (2015), Phototherapy – Overview and New Perspectives [in:] Phototherapy.
From concepts to practices, Matej Peljhan (ed.), Publisher Cirius, Kamnik.
Raniszewska D. (2017), Fotografia w coachingu i rozwoju osobistym, Coaching Review 1 (9).
Saita E., Tramontano M. (2018), Navigating the complexity of the therapeutic and clinical use of photography in psychosocial settings: a review of the literature, Research in Psychother- apy: Psychopathology, Process and Outcome, Vol. 21.
Szulc W. (2011), Narodziny idei, ewolucja teorii, rozwój praktyki, Diffin.
Tobis S., Cylkowska-Nowak M. (2012), Wykorzystanie fotografii w terapii osób starszych, Nowiny Lekarskie, 81, 1, s. 65–69
https://docplayer.pl/5955138-Zakochana-warszawa-projekt-z-zakresu-animacji-kultury- dla-mlodziesy-niepelnosprawnej-intelektualnie-scenariusz-projektu.html [dostÚp:
2.12.2020].
