Rocznica 270-lecia ponownego
erygowania parafii św. Bartłomieja w Czermnej : (uwagi do dziejów wsi - dzielnicy miasta: Jakubowice)
Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 16/2, 155-172
2009
Ks. tadeUsz fityCH
ROCZNICA 270-LECIA PONOWNEGO ERYGOWANIA PARAFII ŚW. BARTŁOMIEJA
W CZERMNEJ (UWAGI DO DZIEJÓW WSI – DZIELNICY MIASTA: JAKUBOWICE)
Wstęp
tzw. wielka Czermna1 z kościołem parafialnym św. Bartłomieja (to jed- na z 20-tu najstarszych parafii ziemi Kłodzkiej, najstarsza wzm. z 1354 r.), jest z jednej strony, pomimo błędnych ujęć historycznych zawartych w sze- regu opracowaniach leksykograficznych, nie kwestionowaną „starówką” dzi- siejszego miasta Kudowa zdrój. Ponadto doskonale wpisuje się w genius loci ziemi kłodzkiej – „zakątka Pana Boga”2, ma bowiem po swych obu stro- nach dwie lokalne kapliczki maryjne (kultywowane od lat 30-tych XiX w.), a z drugiej strony jest nie tylko „pomostem” pomiędzy sanktuariami maryj- nymi ziemi Kłodzkiej (aż pięć z nich były znanymi już w średniowieczu)3, a sanktuariami maryjnymi północnych Czech4, i co więcej była jednym z waż- nych „węzłów” dla ścieżek i dróg pątniczych (n.b. korzystali z niego m.in. na- wet pielgrzymi mieszkający w okolicach Brna).
1 w odległości zaledwie kilku kilometrów, spotykamy po stronie czeskiej dwie miejscowości o zbliżonej nazwie: Malá Čermná i Česká Čermná, stąd Czermna bardzo często do dzisiaj określa się mianem wielka Czermna (m.in. z tytułu wielokrotnie większej populacji).
2 zob. m.in. W kraju Pana Boga. Źródła i materiały do dziejów Ziemi Kłodzkiej od X do XX wie- ku” (Im Hergottsländchen....), oprac. a. H e r z i g, M. r u c h n i e w i c z, Kłodzkie towarzystwo oświatowe, Kłodzko 2003.
3 aż pięć z nich ma średniowieczny rodowód: 1) Bardo Śl. – Xiii w. (najstarsze obok Krzeszowa na Śląsku); 2) niemojów k/różanki – ok. 1300; 3) stary wielisław – ok. 1340 r.; 4) ołdrzykowice ok. 1450 r.; 5) szalejów górny – późne średniowiecze. zob. K. d o la, Obecność Kościoła na Ziemi Kłodzkiej w średniowieczu, „Świdnickie studia teologiczne” 3: 2006, nr 3, s.19-20.
4 4. zob. m.in. V. H r u b ý, J. r o y t, Lidová zbožnost ve Východních Čechách a v Kladsku, státni galerie Výtvarného Umění v náchodě 1997.
Parafia Czermna należała zarazem do najbardziej żywotnych (m.in. w XiX w.), znanych z powodu licznych powołań kapłańskich i zakonnych (grono bez mała stu osób; n.b. stąd wyszło aż czterech pierwszych, w gronie dziesię- ciu śląskich redemptorystów XiX/XXw.), jak też z faktu, że na jej terenie żyła ostatnia na ziemi kłodzkiej mniejszość czeska – stąd tzw. czeski zaką- tek. współcześnie, jest ona miejscem często odwiedzanym przez turystów, m.in. z powodu istnienia dwóch obiektów sakralnych, tzw. kaplicy czaszek (szczególnej katechezy o zmartwychwstaniu) i kaplicy Matki Bożej Bolesnej w zielonej dolinie powstałej po pandemii cholery w 1832 r. aktualnie, Czermna – „starówka” miasta Kudowy zdroju, ze swymi obiektami sakralny- mi i świeckimi oraz wielowiekową historią, stanowi dla historyków i kulturo- znawców interesujący temat badawczy.
w dniu 29 czerwca 1738 r., pomimo trwającej aż trzy wieki przerwy, spo- wodowanej wojnami husyckimi, w kronice parafialnej odnotowano fakt jej reaktywacji. w związku z 270-letnią rocznicą tego ważnego wydarzenia, autor z jednej strony, w szeregu przyczynkach publikuje efekty swoich ba- dań nad dziejami parafii typu wielowsiowego, tzn. tożsamości kulturowej jej poszczególnych miejscowości i osad, a z drugiej wydobywa na światło dzienne sylwetki tutejszej elity: proboszczów, ludzi świeckich5 i wyrosłych w tym środowisku zakonników. tu tkwi geneza jednego z motywów powsta- nia niniejszego przyczynku. Pragnąc dogłębniej poznać tożsamość dziejową czermnieńskiej parafii, należy chociażby pogłębić znajomość historii każdej z ośmiu wsi wchodzących w jej skład. w tym konkretnym przypadku intere- suje nas wieś Jakubowice.
1. Parafia św. Bartłomieja w Czermnej6
1.1. nazwa, położenie geograficzne i liczba mieszkańców
w dokumentach nazwa parafii występowały w różnym brzmieniu. m.in.
pod nazwami: 1354 – Czermna; 1359 – Czirmna; 1402 – Czremna; 1477 – Czermna; 1560 – Cermna; 1631 deutsch Czerweney; 1747 – deutsch tschirwenai; 1787 – deutsch tscheroeney; w końcu otrzymała końców-
5 zob. t. f i t y c h, „Czeski zakątek”- dom rodzinny i parafia czermnieńska pierwszym śro- dowiskiem życia i formacji architekta Josepha Elsnera (* 1845 Słone + 1933 Monachium) W: Český Koutek v Kladsku, Hradec Králové 2008, s. 291-313 (supplementum 5 Kladského sborníku 2008).
6 zob. m.in. t. f i t y c h, Kościół św. Bartłomieja w Czermnej – najstarsza parafia (wzm. z 1354 r.) i centrum „starówki” Kudowy Zdroju (Refleksje na temat tytułu kościoła oraz obrzędów ludo- wych), „Świdnickie studia teologiczne” 4: 2007 nr 4, s. 141-176; t e n ż e, Kościelno-historyczne uwarunkowania rozwoju katolickiej parafii Czermna w czeskim zakątku” ziemi kłodzkiej.
W: Muzeum a dziedzictwo kulturowe pogranicza polsko-czeskiego (Kudowa Zdrój – tożsamość i zbliżenie), pod red. r. g ł a d k i e w i c z a. Kudowa zdrój 2008, s. 57-74.
kę -ey i w kolejnej zgermanizowanej postaci – Tscherbeney Tscherbeney (od 1620 r. – klęski Czech w bitwie pod Białą górą) dotrwała do roku 1937 (przy czym na kościelnych dokumentach i wymianie korespondencji z omawiane- go okresu znajdujemy odcisk pieczęci parafialnej w wymownym łacińskim brzmieniu, dokumentującym słowiański rodowód: „sigiL eCCLesiae Par CzerMniensis”)7, kiedy to w ramach nazistowskich akcji usuwania sło- wiańskich nazw w tzw. czeskim zakątku8 (i na całym dolnym Śląsku) zmie- niono jej nazwę na Grenzeck (1937-1945).
Po przyłączeniu ziem śląskich do Polski w 1945 r. na krótko nazwano ją Czerwone a następnie przywrócono pierwotną czeską nazwę Czermna (aktu- alnie po stronie czeskiej w odległości zaledwie kilku kilometrów spotykamy miejscowości o zbliżonej nazwie: Malá Čermná i Česká Čermná). nazwa ta prawdopodobnie wzięta jest od przymiotnika cerveny (czerwony) – tego typu nazwy nadawano miejscowościom od charakterystycznego koloru gleby, po- wstałej ze zwietrzałej skały.
Miejscowość (początkowo wieś) położona jest w południowo-zachodniej Polsce, w odległości ok. 1 km od centrum Kudowy, w dolinie rzeki Czermnicy biorącej swe początki w Błędnych skałach a będącej dopływem rzeki Metui, a ok. 12 km od kolejnego uzdrowiska duszniki zdrój. Środkowa część miej- scowości jest usytuowana na wysokości ok. 400 m npm, i na północnym zbo- czu góry parkowej.
7 Pieczęć tuszowa ma okrągły kształt. w jej centrum wygrawerowano postać św. Bartłomieja w formie zbliżonej do tej jaka została użyta na chorągiewce wietrznej sygnaturki kościoła para- fialnego. Jej wycisk znajdujemy m.in. na odpisie metryki urodzenia wybitnego redemptorysty a. Jedka, jaki z datą 4 Xi 1950 r., sporządził i firmował ks. prob. J. Martinez.
8 Czeski zakątek (niem. Böhmischer Winkel; czes. Český koutek) – w czasach przynależności dolnego Śląska do niemiec nazwą tą określano niewielki obszar w zachodniej części hrabstwa kłodzkiego, zamieszkałego głównie przez ludność czeskojęzyczną. obszar ten rozciąga się na południowy zachód od Błędnych skał pomiędzy Lewinem a czeskim náchodem w okolicach Kudowy-zdroju i obejmował przed wszystkim miejscowości: Czermna (Tscherbeney), Bukowina (Bukowine), słone (Schlaney), Pstrążna (Strausseney), Jakubowice (Jakobowitz) i Brzozowie (Brzesowie) (obecnie dzielnice Kudowy-zdroju), Błażejów, Krzyżanów (Krzischney), Leśna (Löschney), Jeżowice (Nauseney). Język, jakim mówiono w tych okolicach, był dialektem języka czeskiego z dużymi wpływami niemieckimi i polskimi. zawierał on także wiele dawnych zwro- tów i idiomów nie występujących już we współczesnym języku czeskim. Po i wojnie światowej i rozpadzie austro-węgier w 1918 roku pomimo powstania państwa czechosłowackiego więk- szość mieszkańców „czeskiego zakątka” opowiedziała się za przynależnością do niemiec.
w roku 1945 dolny Śląsk został przyłączony do Polski. większość czeskich mieszkańców
„czeskiego zakątka” wyjechała do pobliskiej Czechosłowacji, gdzie urzędował tzw. „Komitet Kłodzki” pomagający przesiedleńcom w znalezieniu mieszkania i pracy. dla niemieckich miesz- kańców tego terenu w roku 1952 otwarto szkołę z czeskim, a następnie z niemieckim językiem nauczania. ze względu na emigrację niemców do rfn w latach 50. szkołę zamknięto w roku 1960.
ta duża wieś, ma typowo wiejską zabudowę (tzw. ulicówka o długości 2,5 km) ciągnie się on przez ok. 5 km wzdłuż granicy z Czechami. w miarę od- dalania się od Kudowy wysokość terenu stopniowo wzrasta. wyżej położoną część Czermnej oddzielają dwa grzbiety górskie górskie: Świni grzbiet (od strony wschodniej) i Bluszcz (od zachodniej).
zmieniającą się populację wsi przybliżają m.in takie dane: 1787 – 688 mieszkańców; 1816 r. – 828; 1825 r. – 877; 1840 r. – 1.043; 1910 r. – 2.191;
1933 r. – 2.041; 1939 r. – 2.312 mieszkańców. ‘Catalogus Cleri’ archidiecezji praskiej z 1889 r. podawał, iż w całej parafii św. Bartłomieja w Czermnej żyło 4.289 katolików i 480 niekatolików.
1.2. dzieje wsi i dominium
wieś Czermna wspomniana jest w dokumencie kościelnym diecezji pra- skiej z 1354 r. (Liber Primus Confirmationum), w którym odnotowany jest fakt wprowadzenia proboszcza do parafii w Machovie (tzw. instalacji na urzędzie) przez proboszcza parafii Czermna. Może to świadczyć zarówno o znaczeniu regionalnym Czermnej, jak też o prawdopodobnym czasie utwo- rzenia parafii w drugiej połowie Xiii wieku. Po kilku wiekach, na obrzeżach, Czermnej zaczęła wyrastać (prawdopodobnie uboga) miejscowość Chudoba (dziś Kudowa-Zdrój), która z czasem rozrosła się, ale dopiero w 1945 r. zdo- minowała i wchłonęła Czermną.w dziejach czermnieńskiego dominium mo- żemy wyróżnić m.in. cztery zasadnicze etapy: (1) – połączenie z dominium Homole (1477-1588)9; (2) – związek z dominium nowe Miasto nad Metują (1588-1785, prawie dwa wieki); (3) – Czermna jako samoistne dominium (od 1785-1873), w 1783 r. z dominium wyodrębniony został niezależny majątek ziemski Kudowa10.
administracyjnie Czermna przez długi czas podlegała nachodowi. w roku 1477 książę ziębicki Henryk i starszy, syn czeskiego króla Jerzego z Podie- bradów przyłączył ją do hrabstwa kłodzkiego (współcześnie – ziemia kłodzka;
pozostawało pod panowaniem czeskim, od 1348 r. jeden z regionów Korony czeskiej; po wojnach śląskich przeszło pod panowanie Prus i zostało włączo- ne do prowincji śląskiej)11.
9 w pierwszym, drugim i trzecim okresie dominium miało zawsze po jedenastu właścicieli, w sumie 33 właścicieli, a ich statystyczna kadencja trwała 12 lat. natomiast Kudowa, jako nie- zależny majątek ziemski, miała w krótkim, 31-letnim okresie (1873-1904) aż 9ciu właścicieli (statystycznie przez okres niespełna 4 lat).
10 Por. fr. a l b e r t, Bad Kudowa (Sein Name und seine Geschichte). Bad reinerz 1936, s. 13-17.
11 zob. m.in. H. V e i t, Zur Geschichte des Glatzer Landes. w: „Kulturelle arbeitshefte”, Heft 35, die grafschaft glatz (schlesien)”, zusammenfassende Bearbeitung: dieter Pohl und Herbert eckelt in zusammenarbeit mit der forschungsgruppe grafschaft glatz, Herausgeber: Bund der Vertreibenen – Kulturreferat, Bonn 1996; J. K ö g l e r, Die Chroniken der Grafschaft Glatz (neu
Podczas wojen husyckich parafia została zrujnowana. w XVi w. Czermna podlega administracyjnie pod nowe Miasto nad Metują a kościół i miejscowa ludność musi przyjąć wiarę protestanckich władców z rodu von stubenberg.
Po Bitwie pod Białą górą w 1620 r. ziemia kłodzka doświadczyła skut- ków rekatolicyzacji, a Czermna stała się filią parafii kościoła katolickiego w nowym Mieście nad Metują. od wieku XVii kolejnymi właścicielami Czermnej byli: naczelny dowódca wojsk cesarskich z okresu wojny trzy- dziestoletniej albrecht von wallenstein, a po nim jego szwagier hrabia adam erdmann terzky (czes. trczka; *1599 + 1634) z nachodu, a po jego śmier- ci hrabiowie von Leslie, którzy w 1785 r. sprzedali Czermną Michaelowi von stillfried z nowej rudy. niedługo przedtem (w roku 1763) Czermna wraz z ziemią kłodzką przyznana została Prusom, na mocy ustaleń pokoju w Hubertusburgu, kończącego wojnę siedmioletnią.
Biskup Hradec Králové Vratislav von Mitrowitz w 1738 r. ponownie uczynił parafię Czermna niezależną. należały do niej: Kudowa, Pstrążna z Bukowiną, Jakubowice oraz czeskie wsie Ždarky i Malá Čermná. z powodu włączenia Czermnej do Prus parafia przyłączona została do dekanatu kłodz- kiego. w roku 1780 do parafii dołączono także wsie słone i Brzozowie nato- miast wsie Ždarky i Malá Čermná podporządkowano parafii w Hronovie.
Podczas wojen napoleońskich król pruski fryderyk wilhelm iii Hohen- zollern (* 3 Viii 1770 + 7 Vi 1840)12, przez trzy tygodnie rezydował na ple- banii w Czermnej (9-29 Vi 1813 r.). w tym czasie spotykał się on na czeskich zamkach z wysokimi autorytetami rosji i austrii (tzn. carem i kanclerzem),
bearbeitet und herausgegeben von dieter Pohl), Bd. 1-5, dr. dieter Pohl Verlag Köln 1992–2003;
a. H e r z i g, Reformatorische Bewegungen und Konfessionalisierung. Die habsburgische Rekatholisierungspolitik in der Grafschaft Glatz, Hamburg 1996; J. B a h l c k e, Schlesien und die Schlesier, Langen-Müller 2000; a. B a c h, Urkundliche Kirchen-Geschichte der Grafschaft Glaz [sic!], Breslau 1841; Das Glatzer Land. aktion west-ost e.V, düsseldorf 1995; Geschichte Schlesiens, Bd. 1: Von der Urzeit bis zum Jahre 1526, thorbecke – sigmaringen 1988.
12 w czasie wojen napoleońskich prowadził początkowo politykę neutralności, udało mu się, między innymi, uniknąć uwikłania w iii Koalicję. Jednak sprowokowany utworzeniem związku reńskiego wypowiedział w 1806 r. wojnę napoleonowi, którą szybko przegrał. na mocy traktatu tylżyckiego w 1807 r. zmuszony był do rezygnacji z ziem na zachód od łaby, zgody na utworze- nie Księstwa warszawskiego z ziem, które trafiły do rąk pruskich w iii i iii (a także częściowo i) rozbiorze Polski. gdańsk stał się wolnym miastem. Ponadto Prusy zmuszone zostały do zapła- cenia kontrybucji francji oraz finansowania francuskich wojsk okupacyjnych na swoim terenie.
w 1812 r. Prusy zmuszone zostały przez napoleona do wystawienia niewielkiego kontyngentu w kampanii moskiewskiej pod dowództwem generała yorcka. Po klęsce napoleona w rosji fryderyk wilhelm zawiera sojusz z rosją i przystępuje do koalicji antyfrancuskiej. oddziały pruskie odgrywają istotną rolę w bitwach w latach 1813 i 1814 (między innymi pod Lipskiem).
na kongresie wiedeńskim fryderyk wilhelm uzyskał znaczne zyski terytorialne, jakkolwiek bez całkowitej aneksji saksonii, o co zabiegał. Był on współtwórcą Świętego Przymierza. w póź- niejszych latach swojego życia poświęcił swoją energię na zjednoczenie kościoła luterańskiego z reformowanym w niemczech.
w celu utworzenia koalicji antynapoleońskiej (w jakimś stopniu debaty pro- wadzone na pograniczu prusko-austriacji – czeskim, zarazem przygotowały przyszły Kongres wiedeński). w wieku XiX właściciele Czermnej zmienia- li się bardzo często. ostatecznie baron von otterstedt podzielił dominium na dwie części, sprzedał Czermną ale zatrzymał Kudowę.
1.3. ważne fakty w dziejach parafii Czermna
w uproszczonej charakterystyce parafii, przychodzi nam odnotować fakt wielce złożonych dziejów. w przeciągu niespełna siedmiu wieków parafia na- leżała do: trzech metropolii kościelnych, czterech diecezji, trzech pośrednich struktur organizacji kościelnej (archidiakonatów i wikariatów arcybiskupich), pięciu dekantów. Pośród dominujących rysów wymienić należy chociażby, iż:
* w historii Śląska i ziemi kłodzkiej na wiek Xiii w. przypada okres kolo- nizacji niemieckiej13.
* z końcem XiV w. na samej ziemi kłodzkiej, było ok. 140 wsi zamieszka- łych przez ok. 20 tys. osób i 8 miast14.
* w świetle badań Kazimierza Bartkiewicza sieć parafialna ziemi kłodz- kiej kształtowała się w głównej mierze na przełomie Xii/Xiii w. do końca XiV w., kiedy to w zasadzie nastąpiła już znaczna stabilizacja15. Ówczesny stan sieci parafialnej na ziemi kłodzkiej wyrażał się liczbą 43 lub 44 parafii (razem z nieco późniejszą wambierzycką).
13 według fr. Musila w kolonizacji Czeskiego zakątku można wyróżnić trzy typy . Pierwsza to tzw, ‘kłodzka’, była prowadzona przez czeskiego króla za pomocą niemców i zgermani- zowanych serbołużyczan; druga – ‘broumowska i trzecia – tzw. ‘nachodzka’. Por. františek M u s i l, K vývoji osídlení tzv. „Českého koutku„. w: KLadsKo a „ČesKÝ KoUteK” odkaz Josefa Štefana Kubína – od motivace k inspiraci, mezinárodní konference 5.- 6. září 2007, Česká Skalice.
w kwestii osadnictwa na ziemiach czeskich w dobie przedhusyckiej należy wskazać m.in. publikcje nieżyjącego już czeskiego historyka – z. B o h á č a zob. m.in.: K některým geografickým aspektům středověkého osídlení našich zemí, „Historická geografie” 10, 1973, s. 151–169; tenże, K raně středověkému osídlení Čech, „Historická geografie” 11, 1973, s. 209–228;
K metodice studia dějin předhusitského osídlení v Čechách, „Historická geografie” 17, 1978, s. 3–63; Přehled vývoje osídlení středního Povltaví v době předhusitské, „Historická geografie”
17, 1978, s. 149–172; K problematice studia feudální pozemkové držby v předhusitských Čechách,
„Historická geografie” 18, 1979, s. 5–30.
14 największą liczbę mieszkańców miały kolejno: ok. 3.000 osób – Kłodzko; 1.000 – Bystrzyca Kłodzka; nieco ponad 500 osób – nowa ruda i radków oraz poniżej 500 osób – duszniki, Lądek, Międzylesie i Lewin Kłodzki.
15 w skali Śląska było to aż ok. 400 tys. osób, które zamieszkały w ok. 120 miastach i 1.200 wsiach. Por. K. B a r t k i e w i c z, Sieć parafialna na ziemi Kłodzkiej u schyłku XIV wieku,
„Kladský sborník” sv. 1. Hradec Králové 1996, s. 59.
* w przeważającej mierze były one związane z dekanatem kłodzkim – 42 parafie, a tylko dwie parafie należały do dekanatu dobroduszkiego (tzn.
miasto Lewin i wieś Czermna). wspomniane, pośrednie jednostki administra- cji kościelnej, wchodziły w krąg 9-ciu lub 10-ciu dekanatów archidiakonatu Hradec Králove w diecezji praskiej.
* w strukturze sieci parafialnej ziemi kłodzkiej tego okresu można wyróż- nić trzy typy parafii: miejsko-wiejski – (8); wielowsiowy – (21); jednowsio- wy – (15). tak więc na ziemi kłodzkiej w zdecydowany sposób dominował typ parafii wielowsiowej.
* w dynamikę historycznego rozwoju sieci parafialnej na ziemi kłodzkiej w drugiej połowie XiV w. wpisuje się Czermna16 od razu jako parafia typu wielowsiowego (i zarazem największa wieś w przyszłym XiX-nym Czeskim zakątku jako niewielkim regionie etnicznym, czes. Český koutek; niem.
Böhmischer Winkel)17.
* w 2 poł. XiV w. była ona 19-tą z kolei (gdy idzie o najstarsze wzmian- ki historyczne) na ziemi kłodzkiej, oraz jedną z dwóch, obok Lewina, dzia- łających w zachodniej części tego regionu, ale jedyną w tzw. obniżeniu Kudowskim. natomiast w dekanacie dobroduszkim stanowiła jego strukturę wraz z 36-cioma parafiami.
* wielowsiowy charakter parafii Czermna utrzymał się praktycznie do 1945 r. Było to m.in. z jednej strony jako tzw. „pokłosie” niemieckiej kolo- nizacji prowadzonej na ziemi kłodzkiej, a z drugiej jest wymowne iż czas jej erekcji przypada na dobę w pełni ukształtowanych struktur archidiecezji pra- skiej i jej istnienia jako samodzielnej prowincji kościelnej oraz za rządów arnosta z Pardubic (pierwszego i jednego z najwybitniejszych w kręgu 35-ciu arcybiskupów praskich)18.
16 Por. L. H l a d k ý, K církevní organizaci tzv. Českého koutku v Kladském hrabství, „Kladský sborník”, sv. 1, Hradec Králové 1996, s. 121n.
17 Użytecznymi są tym względzie tezy referatów wygłoszonych podczas międzynarodowej konferencji: KLadsKo a „ČesKÝ KoUteK” (odkaz Josefa Štefana Kubína – od motivace k inspiraci) jaka miała miejsce w dniach 5-6 września 2007 w miejscowości Česká skalice. zob.
m.in.: o. f e l c m a n, „Český koutek” v územním vývoji Kladska; f. M u s i l, K vývoji osídlení tzv. „Českého koutku”; e. s e m o t a n o v á, Komparativní kartografie a ikonografie „Českého koutku„ – zrcadlo regionální identity a mentalit?; g. f i e d l e r, Odraz oficiální kartografické tvorby z 80. let 19. století v soukromé mapové produkci – „Český koutek; J. o t č e n á š e k, Kladské folklorní sběry J. Š. Kubína a J. Jecha; e. K o u d e l k o v á, Specifika folklórní literatury o „Českém koutku”.
18 Por. Arnošt z Pardubic (1297 – 1364), osobnost – okruh – dědictví ; postać – środowisko – dziedzictwo (red. L. B o b k o v á, r. g ł a d k i e w i c z, P. V o r e l), wrocław – Praha – Pardubice 2005; J s w a s t e k, Działalność duszpasterska i duchowość pierwszego Metropolity Praskiego arcybiskupa Arnošta z Pardubic /1297-30 VI 1364), „studia Świdnickie” 2: 2006 nr 2, s. 59-80.
* Parafia Czermna powstała przed 1344 r. ale w XV w. znalazła się w ob- rębie państewka homolskiego i wraz z nim przeszła do hrabstwa kłodzkiego.
z nim związana była historia świecka (do 1945 r.) kościelna (do 2005 r.).
* fakt częstego braku obsady personalnej na urzędach dziekana i probosz- cza, częste zmiany granic parafii miał u genezy wielorakie czynniki: sto- sunki lenne i tytuły własności, prawo patronatu; wojny husyckie, zmiana przynależności politycznej pociągająca za sobą zmianę granic państwowych, Kulturkampf, itd..
* w dramatycznym wygaśnięciu parafii (po 60-70 latach istnienia) na okres aż trzech stuleci (tzn. do 1738 r.) odzwierciedlają się wielkie dramaty metro- polii praskiej: nieobsadzenia stolicy arcybiskupiej w Pradze przez okres 160 lat; unicestwienia przez husytów diecezji Litomyśl i dopiero po 200 latach za- stąpienie jej diecezją Hradec Králove; czy też bardzo powolny proces auten- tycznej duchowej reformy i odnowy; towarzyszył temu brak duchowieństwa stąd już w tym okresie napływało do Czech wielu duszpasterzy polskich.
* ponadto nie dawała powodu do radości coraz bardziej formalna przy- należność parafii ziemi kłodzkiej (Hrabstwa Kłodzkiego) do archidiecezji praskiej przy rzadkiej obecności arcybiskupów praskich na tym obszarze, po- wierzchownych i „ekspresowych” wizytacjach, czemu z drugiej strony towa- rzyszył styl „zasiedziałego” duszpasterstwa proboszczów i biurokratyczny styl skrupulatnych wizytacji dziekanów kłodzkich przekształcanych przez rząd pruski w kierunku własnych urzędników i narzędzi antykościelnej i se- paratystycznej polityki.
* w okresie panowania pruskiego, a zwłaszcza Kulturkampfu, urząd kłodzkiego wikariusza (dziekana) stał się miejscem walki rządu pruskiego z Kościołem katolickim na gruncie politycznym i ideologicznym, w celu cał- kowitego wyeliminowania wpływów Kościoła w niemczech (m.in. poprzez zachowanie wpływów państwa na obsadę stanowisk kościelnych) i umocnie- nia sił popierających unifikację rzeszy.
* na podstawie danych źródłowych zawartych między innymi w Liber Confirmationum, Kronice Kłodzkiej19, w czermnieńskiej Kronice Parafialnej, w protokołach w zarządu parafialnego oraz księgach metrykalnych opracowa- ny został zarówno katalog proboszczów, wikariuszów, jak też zestawienie po-
19 zob. m.in. L. B a š t e c k á, Několik poznámek k tzv. kladské Kronice, „Kladský sborník”, sv.
1, Hradec Králové 1996, s. 159.
wołań kościelnych w okresie XiX i XX w.20. i tak w okresie przedhusyckim posługiwało w parafii ośmiu proboszczów21.
* po 1414 lub 1419 r. (?) praktycznie na trzy stulecia parafia katolicka for- malnie zanikła; w XV w. mieszkał tu duchowny innego wyznania; zmiana sy- tuacji nastąpiła dopiero od ok. 1623 lub 1630 r., kiedy to tutejszy kościół do 1738 r. stał się filią dekanatu nowe Město n/Metuji; w czasach wojen z upo- ważnienia dziekana nowomiejskiego przybywali tu księża z Polic i Lewina Kłodzkiego.
* w okresie 1738-1939 pracowało tu 10-ciu proboszczów a statystyczny okres kadencji wynosił ok. 20 lat. Co więcej, aż trzech proboszczów posługu- jących do 1939 r., urodziło się w Czermnej, a czas ich kadencji to 52, 5 i 29 lat. w sumie tych trzech proboszczów branych wspólnie posługiwało w swo- im miejscu urodzenia przez 86 lat (bez mała jedno stulecie).
2. Z dziejów Jakubowic 2.1. Jakubowice
Mała górska wieś, była kolonia Czermnej, dawniej w tzw. „czeskim zakąt- ku”, a obecnie dzielnica Kudowy-zdroju. samo brzmienie nazwy miejscowo- ści, w przebiegu wieków, często ulegało drobnym modyfikacjom, a niekiedy bardziej radykalnym zmianom, w: 1477 r. – Jakubowicz, 1631 – Jakowitz, 1765 – Jacubowitz, 1816 – Jakubowitz, 1910 – Jakobowitz, Jacobowitz, 1930 – Wachtgrund (od nazwy pobliskiego wzgórza – ‘Wachtberg, gdzie miała się w przeszłości znajdować strażnica), 1945 – Jakubowice22.
wielokrotnie ulegała też zmianie przynależność administracyjna wsi: do 1477 r. wieś w królestwie czeskim; do połowy XViii w. w hrabstwie kłodz- kim; do 1945 r. w powiecie kłodzkim; do 1960 r. w granicach Kudowa zdrój w powiecie kłodzkim; do 1970 r. w granicach administracyjnych Kudowy
20 owocem tego typu studiów są pierwsze publikacje na temat aż czterech pierwszych wybitnych redemptorystów. zob. t. f i t y c h, Rodzina i lata szkolne Antoniego Jedka (* 1834 Słone + 1903 Tuchów) wybitnego redemptorysty prowincji austriackiej, czeskiej i polskiej oraz tenże, Bracia Franzowie z Czermnej – pierwsi redemptoryści Ziemi Kłodzkiej, zasłużeni dla wiernych Dolnego Śląska i Czech, artykuły złożone do druku.
21 w zestawieniu katalogu proboszczów w okresie przedhusyckim wykorzystane zostały głównie efekty badań fr. a l b e r t a, który oparł się na takich źródłach drukowanych jak: Libri confirma- tionum ad beneficia ecclesiastica Pragensem per archidioecesim, vol. i, V, Vi, Vii oraz V o l k - m e r u. H o h a u s, Geschichtsquellen der Grafschschaft Glatz, Bd. i -V, Habelschwerdt 1883- 1891; B. B r e i t h o l z, Bd. Vi 1926. zob. fr. a l b e r t, Die Geschichte der Herrschaft Hummel und ihrer Nachbargebiete, Erster Teil: Die Herrschaft Hummel bis zum Jahre 1477, im selbstverlag des Verfassers 1932, s. 80 – 86.
22 Por. Słownik geografii turystycznej Sudetów. red. M. s t a f f a. t. 13: Góry Stołowe, warszawa- Kraków 1992, s.104.
zdrój w powiecie kłodzkim; do 1973 r. w granicach wsi gromadzkiej Lewin Kłodzki w powiecie kłodzkim; do 1975 r. w gminie Lewin Kłodzki w po- wiecie kłodzkim; od 1975 r. w granicach Kudowy zdroju w województwie wałbrzyskim.
w okresie XViii-XX w. liczba zamieszkującej wieś ludności ulegała znacz- nym wahaniom i wynosiła kolejno w: 1787 r. – 98 osób; 1816 r. – 105; 1825 r.
– 129; 1840 r. – 19123; 1889 r. 34024; 1910 r. – 340 (przed ok. 80 laty, w okresie badań prowadzonych przez J. Š. Kubína, we wiosce istniały 44 domy tzw. sty- lu „kłodzkiego”, w których żyło 355 osób, w większości czeskojęcznych25);
1933 r. – 340; 1970 r. – 67; 2008 r. – jedynie 47 osób (w 23 zachowanych do- mach, w tym 20-tu mieszkalnych o nowej numeracji)26.
ta niewielka górska wioska, usytuowana na granicy Parku gór stołowych, stanowi powierzchnię rzędu zaledwie 200 hektarów ziemi, w tym znajduje- my tu 61 ha użytków rolnych i 128 ha lasów. Jest ona przepięknie położona w stromej dolince dopływu Kudowskiego Potoku (na czerwonym szlaku wio- dącym do nich najkrótszą drogą), która nieco wyżej przechodzi w małą kotli- nę, oddzieloną od Kudowy zdroju na płd.-zach. przez Świni grzbiet (528 m), a od płd.-wsch przez Miechy (ok. 540-610 m, płd.-zach. wzniesienie i zbocze szczelińca). najbliższe okolice Jakubowic są wyjątkowo malownicze i wido- kowe oraz umożliwiają podziwianie pięknych panoram. znajdują się one na wysokości ok. 500-620 m.
w otoczeniu wsi znajdują się niewielkie połacie użytków rolnych, głów- nie pastwisk i zwarte kompleksy leśne, zaliczane do świerczyn regla dolnego.
Jakubowice zachowały do dzisiaj kształt wsi łańcuchowej o bardzo prze- rzedzonej już zabudowie. Budynki leżą wzdłuż malowniczej, krętej drogi.
Poniżej wsi, przy drodze, znajduje się stare wyrobisko kamieniołomu27.
23 w XiX w. żył w Jakubowicach mężczyzna o nazwisku grützner (niestety jego imię chrzestne jest nieznane). w okresie wojen napoleońskich pełnił on funkcję kamerdynera, u boku pruskiego generała polowego (generalfeldmarschall) Blüchera. Po zakończonej kampanii wojennej żył w ubóstwie i zamarzł na śmierć. Por. „Rückblicke und Erinnerungen der Brüder Josef und Robert Bernard aus Bad Kudowa”, s. 15. także anna B e r n a r d napisała o nim nieco obszerniej w przyczynku „Sonderlinge im böhmischen Winkel”.
24 ‘Catalogus Cleri’ archidiecezji praskiej z 1889 r. podawał, iż w Jakubowicach mieszkało 339 katolików i jedna osoba niekatolicka. zob. t a m ż e, k. 304.
25 Por. e. K o u d e l k o v á, od Homole k Hejšovině (Lidová vyprávění z kladského pomezí), Liberec 2006, s. 149.
26 zebrane wypowiedzi najstarszych i byłych mieszkańców Jakubowic oraz aktualny stan ba- dań, nadal nie pozwala nam wskazać na utalentowane, czy też zasłużone osoby wywodzące się z omawianej wsi.
27 Kamieniołom był czynny jeszcze przed wojną. to stąd brano kruszywo dla nowobudowanej drogi z górnej Kudowy do Jakubowic.
od szeregu dziesięcioleci Jakubowice mają charakter rolniczo-letniskowy.
Przed ii wojną światową wieś była znaną jako bogata. Jej łańcuchową zabudo- wę (usytuowaną przy drodze i jej rozwidleniu o długości ok. 600 m) tworzyło 56 domostw28. Jej mieszkańcy byli pobożnymi ludźmi (bowiem m.in. pomimo górzystego terenu, licznie uczęszczali na niedzielną mszę św. do Czermnej29).
Chrześcijanie praktykujący, w ogromnej większości reprezentowali wyznanie rzymsko-katolickie (w ostatnich latach ii wojny światowej, przez ok. 30 lat, na miejscu istniała niewielka kaplica p.w. Podwyższenia Krzyża św., należą- ca do parafii w Czermnej30 (eryg, 29 Vii 1945 r.?); której kościół jest odległy o ok. 6 km), a ok. 10 rodzin (ok. 18 %) uczęszczało na liturgię do kalwińskie- go kościoła w Pstrążnej31. według opinii Pana stanisława teubera – jeśli cho- dzi o strukturę wyznaniową Jakubowic to przed wojną orientacyjnie ok. 25%
stanowili tzw. chrześcijanie praktykujący, a aż 75% niepraktykujący.
w górnej części wioski pod numerem 31, do połowy XX w. mieściło się
„Jakobi-Baude”, czyli schronisko turystyczne św. Jakuba32. Prowadziła je
28 Podaję te dane za źródłową mapką opracowaną przez Petera Macha.
Jedną z najliczniejszych rodzin Jakubowic, była w XiX w. rodzina Johana Paula, który ożenił się z zofią schrutek. Mieli oni dwanaścioro potomstwa: cztery córki i ośmiu chłopców. Jedna z córek wyszła za mąż za stanisława teubera syna aloisa. Ci z kolei mieli trójkę dzieci, w tym gerharda teubera. Przy większości domów istniały studnie, z których w przypadkach konieczności ko- rzystali miejscowi strażacy (to jednak obok swojej remizy mieli oni zbiornik przeciwpożarowy, który w ostatnim czasie został definitywnie zasypany).
29 Por. n. B a r t o n i s c h e k, Heitere und weitere Dorfgeschichte. W: Erzählungen aus Tscherbeney (Sagen und Märchen wahre und andere Geschichten nacherzählt von Norbert Bartonitschek. (arbeitsexemplar), stolberg 2005.
30 w okresie 1946-51 katolicki ksiądz przyjeżdżał na niedziele i święta (byli to kolejno: ks.
tokarz; ks. Pałka, ks. Kowalski i ks. Kruczek). Księdza przywoził bryczką Pan dreschner. na liturgię gromadziła się znaczna liczba osób. Msze św. były celebrowane w języku niemieckim.
natomiast zimą, przy obfitych opadach i zawiejach chodzono na eucharystię indywidualnie, i to tylko do kaplicy sióstr elżbietanek (przy ówczesnej ul. Krakowskiej). Por. m.in. Schematyzm Archidiecezji Wrocławskiej 1959, wrocław, s.168; Schematyzm Archidiecezji Wrocławskiej 1964, wrocław [b.r.w.], s. 203; Schematyzm Archidiecezji Wrocławskiej 1971, wrocław [1971], s. 322. Po raz pierwszy faktu istnienia tej kaplicy nie odnotowano w schematyźmie z 1979 r.. Por.
Schematyzm Archidiecezji Wrocławskiej 1979, wrocław [1979], s. 318.
31 Catalogus Cleri archidiecezji praskiej z 1889 r. podawał, iż w całej parafii św. Bartłomieja w Czermnej żyło 4.289 katolików i 480 niekatolików. natomiast w samych Jakubowicach miesz- kało 339 katolików i jedna osoba niekatolicka. zob. tamże, k. 304. w okresie przed ii wojną światową struktura parafialna ulegała zmianom: w 1932 r. mieszkało tu – 4.466 katolików i 690 niekatolików, a w 1933 r. – 4.816 katolików, 684 niekatolików i 10 osób wyznania mojżeszo- wego. zob. Catalogus Cleri 1932, s. 311; Catalogus Cleri 1933, s. 170. Ponadto w 1938 r., w uroczystość św. ap. Piotra i Pawła, uroczyście celebrowano 200-lecie reaktywacji parafii św.
Bartłomieja w Czermnej.
32 Kolejne schronisko „Jakob-Baude” znajdowało się w szklarach, ale zostało zamienione na ośrodek turystyki i wypoczynku – „orle gniazdo” (nie wykluczone, że tradycja ta nawiązy- wała do średniowiecznych dróg pielgrzymich prowadzących do sanktuarium św. Jakuba ap
m.in. rodzinawelzel i weidmann33. funkcjonowały tu szkoła34, sklepy, warsz- taty kilku rzemieślników (m.in. szewc), piekarnia i słynna gospoda (do której kudowscy kuracjusze zachodzili na piwo), a tuż za szkołą po prawej stronie znajdował się nowy budynek kawiarni. Przed i wojną światową, w następ- stwie zakładu i wygranej rywalizacji z mieszkańcami Czermnej, Jakubowice otrzymały przydomek „Quarkstadt” – tzn. miasto serów35. Pierwotna nazwa wsi, ma nieznaną bliżej genezę, ale przynajmniej poprzez etymologię nawią- zuje w swym brzmieniu do postaci św. Jakuba starszego36, którego święto jest
w Compostella; n.b. od kilkunastu lat w całej europie odnotowuje się renesans tego ruchu pielgrzymkowego).
Polskiemu pojęciu ‘schronisko turystyczne’ odpowiada niemieckie „Herbergen” i „Berg- bauden”, a w języku czeskim – ‘bouda. U ich genezy są typowe dla sudetów górskie szałasy pasterzy krów i owiec. z kolei słowo „Baude” od staroniemieckiego słowa ‘Buode’, któremu współcześnie odpowiadają słowa: ‘Bau” i ‘gebäude’. Jako górskie obiekty, w wyższych partiach gór, były one zwyczajnymi szałasami. wznoszono je z ułożonych belek i zamykano dwuspado- wym zadaszeniem pokrytym gontem. stwarzano w ten sposób chronioną przestrzeń dla trzody i karmy, a latem dwa pomieszczenia mieszkalne były wykorzystywane przez pasterzy.
33 w sierpniu 2005 r. Peter Mach, którego wujek i dziadek byli mieszkańcami tej górskiej wioski, sporządził topograficzny schemat omawianej wioski i zrekonstruował listę rodzin (ich członków) żyjących w każdej z 56 posesji (ma on postać druku ulotnego, quasi plakatu). zob. Peter M a c h, fusweg 15, d-91 154 roth, rfn (dalej cyt. „P. M a c h”).
34 w latach 1926-1930 uczył w tej szkole Pan Kaczmarek. w okresie powojennym, w niedzielne popołudnia, odbywały się tu tzw. potańcówki. grano głównie na harmonii, a przyśpiewki wyko- nywano w języku czeskim.
35 szukając wyjaśnienia tego przydomka znajdujemy różne wersje ustnych tradycji (jedną z nich prezentuje m.in. Pan stanisław teuber). Uogólniając je możemy powiedzieć, iż do pierwszego zakładu doszło w niedzielę, na krótko przed świętem patronalnym (czermnieńskim odpustem – 24 Viii). twaróg był potrzebny do wypieku serowych ciasteczek chętnie spożywanych po uroczy- stej eucharystii.w kilka lat później drugi zakład wygrał w czermnieńskiej gospodzie Pana Junga
„Junkom” (obecnie mieści się tu obiekt tzw. „Marzanka”), senior Paul Johannes Paul z Jakubowic (miał on ośmiu synów i liczną stadninę koni). Po upływie zaledwie dwóch dni Johannes Paul przybył z Jakubowic wraz ze swymi czterema synami i zamiast wymaganych czterech cetna- rów przywiózł sześć cetnarów twarogu (ok. 300 kg). w efekcie wygrał zakład i otrzymał pięć litrów wódki. Por. a. B e r n a r d, Der Bömische Winkel, „die graftschaft glatz” (b.r.w.);
n. B a r t o n i s c h e k, Heitere und weitere Dorfgeschichte, w: erzählungen aus tscherbeney (sagen und Märchen wahre und andere geschichten nacherzählt von norbert Bartonitschek, (arbeitsexemplar) stolberg 2005.
36 Jakub starszy) (zm. 43 lub 44) należał do grona 12 apostołów Jezusa Chrystusa. Był synem rybaka zebedeusza i salome oraz bratem Jana ewangelisty (Mt 4, 21-22) i kuzynem Jezusa Chrystusa. od wieków był patronem Hiszpanii i Portugalii, oraz walk z islamem, kilku zako- nów rycerskich, opiekunem pielgrzymów. Mieszkał prawdopodobnie nad Jeziorem galilejskim.
Matką jego była salome, należące do grona osób towarzyszących i posługujących Jezusowi (Mk 15, 40). należał do uprzywilejowanych uczniów Chrystusa, którzy byli świadkami wskrzeszenia córki Jaira (Mk 5,37) przemienienia na górze tabor (Mt 17, 1; Mk 9, 1; łk 9, 28) oraz modlitwy w ogrójcu (Mt 16, 1-37). Jakub i Jan znani byli z porywczego charakteru dlatego też Chrystus nazwał ich synami gromu (łk 9, 53; Mk 3, 17) Herod agryppa i wnuk Heroda wielkiego, kazał
w kościele łacińskim obchodzone w dniu 25 lipca, natomiast w Jakubowicach czczono go w sierpniu37.
Po roku 1945 szereg domów pozostawało niezamieszkałych38. od 1946 r.
osiedlono tu sześć polskich rodzin39 (w tym niektórych wojskowych pocho- dzących z wschodnich kresów Polski. Później sprowadziły się tu niektóre osoby z Kudowy zdroju40. obecnie w Jakubowicach nie ma już gospodarstw rolnych. większość aktualnych mieszkańców Jakubowic to emeryci i renciści oraz osoby utrzymujące się z pracy w pobliskich zakładach, sklepach, hote- lach. na miejscu istnieją trzy ośrodki wczasowe (w tym jeden posiada nawet otwarty basen kąpielowy)41. od 1973 r. Jakubowice rozwijają się jako osada letniskowa. w konsekwencji są one coraz częściej wybierane przez przyjezd- nych jako miejsce ich „drugich domów”. zjawisko to staje się obecnie bardzo popularne. forma architektoniczna większości nowych obiektów jest jednak obca dla rodzimego XiX-go budownictwa sudetów, którego przykłady moż- na również tu spotkać.
2. 2. Historyczno-gospodarczy rozwój wsi
Jakubowice powstały prawdopodobnie w XV w. w obrębie państewka ho- molskiego i wraz z nim przeszły do hrabstwa kłodzkiego. stanowiły kolonię
ściąć go mieczem (dz 12, 1-2) podczas pierwszego prześladowania. relikwie świętego Jakuba są czczone w santiago de Compostela (Hiszpania) dokąd zostały przewiezione z Jerozolimy w Vii w.. w kościele łacińskim jego święto obecnie obchodzone jest 25 lipca.
37 na ziemi Kłodzkiej nie spotykamy kościołów p.w. św. Jakuba. Jedynie w kłodzkim kościele farnym pw. wniebowzięcia nMP, w południowej nawie w latach 1500-1501 wzniesiono kaplicę św. Jakuba, która służyła bractwu jakobitów.
Mieszkańcy, którzy sięgają pamięcią do okresu po ii wojnie światowej, nie odnotowują szczególnego obchodu świętego Jakuba w Jakubowicach (jest to opinia Bronisławy Poczobut, stanisława teubera oraz Petera Macha).
38 Po roku 1945 położenie mieszkańców było trudne i złożone. według relacja Pana stanisława teubera, część mieszkańców Jakubowic została wywieziona koleją (przymusowo) na tereny dzisiejszych niemiec, a druga część uciekła do Czech. w rozmowach świadków tych zdarzeń słyszymy, że ludzie musieli zostawić cały swój dobytek i uciekać przez Błędne skały, Pstrążną, Bukowinę lub Czermną (ucieczki odbywały się nocą). z kolei polscy osadnicy po 1945 r. przyby- wali z Kresów wschodnich oraz z centralnej Polski.
39 ojciec Pana Kandyfera (aktualnie mieszkającego w Jakubowicach) przybył on do pracy w Jakubowicach już w 1942 r.
40 w tym od iV 1946 r. w domu nr 39 (k/ źródełka) mieszkała w Jakubowicach Bronisława Poczobut (*1921), jedna z osób, które odpowiedziały na kwestionariusz pytań dotyczących historii, życia religijnego oraz genezy kapliczek na terenie Jakubowic. aktualnie mieszka ona w Kudowie zdroju – Czermnej, ul Chrobrego 43 (k/ parku atrakcji – skansenu – p.t. „ginące zawody”).
41 są to ośrodki: ‘sudety’ (ok. 90 miejsc noclegowych) , ośrodek dziennikarzy – ‘nest Lubicz’(ok.
50 miejsc noclegowych) i ‘Leśny raj ’(ok. 20 miejsc noclegowych) .
Czermnej i z nią związana była ich historia świecka (do 1945 r.) kościelna (do 2005 r.). w efekcie kolejnych 11-tu właścicieli Czermnej i patronów tamtej- szego kościoła parafialnego, było równocześnie właścicielami Jakubowic.
w okresie 1588-1785 dominium Czermnej wchodziło w skład dużego klu- cza ziemskiego w nowym Měste nad Metuje, i miało kolejnych 11-tu właści- cieli42. w 1621 r. dominium zostało skonfiskowane, a od 1624 r. Jakubowice należały do hrabiego terzkiego (trčki) z nachodu, szwagra albrechta wenzla euzebiusza von wallensteina (+ 24 iX 1634). w 1738 r.. Po śmier- ci wallensteina (podejrzanego o zdradę stanu) i trčki, część tych dóbr, w tym Jakubowice, otrzymał szkot, hrabia walter Leslie (w l. 1634-1667 – właści- ciel zamku nowym Měste nad Metuje).
w 1765 r. odnotowano w Jakubowicach fakt istnienia: 3 kmieci, 4 zagrod- ników i 5 chałupników, w tym 5 rzemieślników – tkaczy43.
w okresie 1785-1873 Czermna ponownie stanowiła samoistne domi- nium44, którym po raz kolejny zarządzało 11-tu nowych właścicieli. w efek- cie, w okresie 1785-1793 Jakubowice stanowiły własność barona Michaela von stillfrieda (+ 21 ii 1796). w XViii i XiX wieku istniał tu duży ośrodek tkactwa chałupniczego, później po upadku tej branży, rozwój wsi został opar- ty na turystyce.
w 1787 r. w Jakubowicach mieszkało 2 kmieci oraz 14 zagrodników i chałupników, było tutaj czynnych 6 płócienników. w ok. pół wieku później, w 1840 r. w Jakubowicach były już 34 budynki i szkoła dla biednych. we wsi istniało już 46 warsztatów płócienniczych i 22 bawełniane.
z chwilą dekadencji rzemiosła tkackiego45, korzystny i inspirujący wpływ wywarło sąsiedztwo rozwijającego się kurortu Kudowy zdroju46. wówczas spokojne i malownicze położenie Jakubowic sprawiło, iż wieś staje się co-
42 Por. fr. a l b e r t, Bad Kudowa (Sein Name und seine Geschichte), Bad reinerz 1936, s. 13-15.
43 Por. Słownik geografii turystycznej Sudetów, s. 105.
44 w 1783 r. z dominium Czermna wyodrębnia się Kudowa jako oddzielne dominium. zob.
fr. a l b e r t, Bad Kudowa…, s. 16.
45 o kryzysie tkackiego rzemiosła można mówić już ok. poł. XiX w.. fakt ubóstwa z którym na tych ziemiach zmagano się od stuleci, odnotowuje m.in. kościelna kronika z Pstrążnej (1840- 1850). w konsekwencji każda druga, lub trzecia osoba z tutejszych mieszkańców umierała w dojrzałym wieku. Por. a. B e r n a r d, „Glatzer Land” (brw).
46 w połowie XiX w. Kudowa zdrój została uznana za pierwsze uzdrowisko kardiologiczne w niemczech. dodatkowy impuls do rozwoju miasta jako kurortu dało otwarcie linii kolejowej w 1905 r..
w latach czterdziestych XX w. Kudowa zdrój była wsią uzdrowiskową położoną na wysokości 400 m npm, obejmowała 274 ha, a żyło tu 1.852 mieszkańców (1.380 katolików; 428 protestantów, 44 Żydów i inaczej wierzących). Por. a. B e r n h a r d, Gemeinde Bad Kudowa,
„der grafschafter”, 1935 nr 1.
raz bardziej miejscowością letniskową. Powstaje tu m.in. popularna gospo- da. w Jakubowicach noszono stroje ludowe, żyli tu także ceneini muzykanci.
Bardzo często w sobotnie i niedzielne wieczory gromadzono się na potań- cówki, w miejscu które nazywa się „Butschina” – czyli w lasku bukowym (świadczą o tym zachowane fotografie). Przygrywano m.in. na akordeonie oraz śpiewano ulubione pieśni ludowe.
2. 3. religijność mieszkańców a zachowana rzeźba i architektura sakralna w literaturze przedmiotu nadal prac poświęconych religijności i chrześci- jańskiej kulturze tutejszych mieszkańców. własne obserwacje oraz studium literatury pozwala formułować poniższe hipotezy i wnioski.
(a) natężenie rozmieszczenia kapliczek na dolnym Śląsku, pozostawało w korelacji do działalności duszpasterskiej cysterskich opactw i pozostałych klasztorów, struktury wyznaniowej oraz lokalnie pielęgnowanej pobożno- ści. tymi samymi prawidłami możemy po części tłumaczyć tak dużą liczbę obiektów sakralnych istniejących w Jakubowicach. dynamika ta jest jeszcze bardziej wyrazista, przy zestawieniu liczby obiektów sakralnych do liczby tutejszych domostw i mieszkańców. tutejsze 11 krzyży i kapliczek przy- drożnych oraz ślady występowania tzw. nisz, w pewnym stopniu stanowią in- tegralną część małej architektury sakralnej „czeskiego zakątka’ (120 krzyży i kapliczek oraz 57 nisz47, łącznie 177 obiektów tzw. milcząch krzyży po- wypadkowych)48.
według opinii Pana stanisława teubera (znawcy historii Jakubowic z au- topsji; urodził się w tej wsi) wszystkie znane w Jakubowicach krzyże i ka- pliczki powstały jeszcze w XiX w. na podstawie datacji zachowanych źródeł możemy twierdzić, iż najstarsza ze znanych miejscowych kapliczek (i krzy- ży) powstała już w 1823 r. a ostatnie w 1902 r. większość z nich powstało w drugiej połowie XiX w.
(b) znaczącym fenomenem w kompleksie małej architektury sakralnej za- chowanej w górskiej wsi Jakubowice jest istnienie kultu starotestamentalnej postaci św. Jana Chrzciciela. Pomimo iż pobliska diecezja wrocławska mia- ła św. Jana Chrzciciela za patrona, to kapliczki przydrożne na dolnym Śląsku nie odnotowują tego kultu. natomiast spotykamy na ziemi Kłodzkiej trzy- krotnie, kościoły pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela (wzniesione w okresie
47 zob. t. f i t y c h, Odkrywanie „nowej twarzy” i geniuszu miejsca Kudowy-Zdroju (Mała ar- chitektura sakralna a park kulturowy i krajobrazowy). CzeŚĆ 1. nisze. „Perspectiva” 7:2008, nr 1(12), s. 66-80 .
48 wygłosiłem na ten temat kilka konferencji, a na kilku witrynach internetowych publikuję pre- zentację multimedialną – „Mała architektura sakralna na styku granic Kudowy-zdroju, nachodu i Hronowa”.
od 2 poł. XiV w. do 1 poł. XViii)49. Kapliczka tego świętego może świadczyć o swoistym i bliżej niewyjaśnionym renesansie tego kultu w połowie XiX w.
(prawidłowość ta pojawia się także na ziemiach polskich).
(c) dominującym kultem jest kult maryjny (cztery kapliczki; przy czym przy pierwszych trzech wykorzystano krótką modlitwę błagalną: „Święta Maryjo Matko Boża módl się za nami”. z myślą o pielęgnowaniu kultu ma- ryjnego posłużono się jej centralnymi tytułami: „Matki Boga” , „Mężnej niewiasty z apokalipsy”, a w sposób drugoplanowy – tytułem – „Matka Boża Bolesna”.
drugi co do wielkości typ kultu – „kapliczkowej pobożności”, przedsta- wiają plastyczne wyobrażenia cierpienia i męki Pańskiej. Jest to jeden z naj- popularniejszych tematów małej architektury sakralnej w trzydziestoleciu 1880-1910 (zachowanej m.in. na górnym Śląsku)50.w przedstawianiu męki Pańskiej odwoływano się do trzech tematów ikonograficznych.: wyłącz- nie osoby Jezusa Ukrzyżowanego; dwóch osób: – Jezusa Ukrzyżowanego i Matki Bożej Bolesnej51 oraz tzw. grupy Ukrzyżowania czyli (były znane już w średniowieczu) – ‘małej Kalwarii’, tzn. zestawienia wielu postaci świętych związanych z tajemnicą krzyża, nad którymi (jak na swego rodzaju nadsta- wie ołtarzowej lub na belce tęczowej) obok Jezusa, dominowały trzy postacie:
Matki Bożej Bolesnej, św. Jana apostoła i św. Marii Magdaleny.
trzy jakubowickie krzyże w tym jeden drewniany (na dwóch kamiennych kapliczkach użyto krótką modlitwę błagalną: „Ojcze, w Twoje ręce powie- rzam ducha mego” (pochodzącą z nabożeństwa „siedmiu ostatnich słów Pana Jezusa”, jak i Liturgii godzin, tzn. z brewiarzowej Komplety).
natomiast, jedna z trzech, nadrzewnych kapliczek skrzynkowych, „zare- jestrowała” przyjęcie kultu najświętszego serca Pana Jezusa. godnym pod- kreślenia jest tu fakt, że krzyże nie zdominowały liczbowo wioskowej rzeźby i kultury religijnej, jak to miało często miejsce na dolnym Śląsku (a w sposób niesłychanie wyrazisty m.in. w Kotlinie Kamiennogórskiej).
(d) w świetle zachowanej datacji, odnośnie jedynie pięciu obiektów sa- kralnych możemy twierdzić, że powstały one w okresie 8-miu dziesięcioleci (1823-1902), co w znacznej mierze dotyczy prawdopodobnie również i całego
49 w byłym hrabstwie kłodzkim były to kolejno: Jaszkowa dolna (ok. 1358), ołdrzychowice Kłodzkie (ok. 1392), Piszkowice (ok. 1384); szczytna Śląska (1721-1726). Por. m.in. Schematyzm Archidiecezji Wrocławskiej 1959, wrocław [b.r.w.], s. 199; 205; 208.
50 zob. i. K o n t n y, Zabytki małej architektury w rudzkim pejzażu. W: Sztuka sakralna Rudy Śląskiej. ruda Śląska 2005, s. 171-188.
51 Umieszczanie postaci świętych pod krzyżem Chrystusa zainicjował wielki europejczyk, filozof, wybitny teolog Xii w. i czciciel Maryi – św. Bernard z Clairvaux (*1090 w rodzinie ary- stokratycznej; +1153 Clairvaux). odegrał znaczącą rolę polityczną zarówno w dziejach francji, jak i całej europy.
kompleksu sakralnego Jakubowic. Przy czym jeśli idzie o wartość artystycz- ną, to na szczególne podkreślenie zasługuje: słupowa przydrożna kapliczka- św. Jana Chrzciciela i przydrożna kapliczka krzyża – „drzewa życia”.
Uwagi końcowe
Jakubowice były „członkiem” parafii wielka Czermna przez ponad czte- ry stulecia, a konkretnie w okresie 1578-2005. obecnie Jakubowice należą do parafii Bożego Miłosierdzia w Kudowie zdroju. niniejszy szkic dziejów wsi, jest pierwszym tak kompleksowym ujęciem problematyki. nie mniej, ma- jąc na celu całościowe opracowanie nowoczesnej monografii dziejów parafii św. Bartłomieja apostoła w Czermnej należy w dalszym ciągu kontynuować prace badawcze zarówno nad historią poszczególnych wsi, tutejszymi elita- mi, obrzędowością chrześcijańską, ruchem pielgrzymkowym (parafia leżał na uczęszczanym szlaku wiodącym do wambierzyc i Barda Śl.), dziejami dwu pobliskich mikrosanktuariów maryjnych, a także nad genezą, znaczeniem i przesłaniem krzyży, rzeźb i kapliczek przydrożnych (nb. na terenie parafii odnotowano aż 120 pomników tego typu i 59 nisz z figurkami świętych)52.
270th anniversary of re-erection of Saint Bartolomeo Parish in Czermna (Remarks on the history of JAKUBOWICE village)
Summary
saint Bartolomeo Parish in Czermna (established before 1354) is one of twenty oldest parishes in the Klodzko Land as well as the most vital ones (especially in the 19th century). it is renowned for its many priestly and monastic vocations (almost one hundred, among them the four first redemptorists fathers). it is also well-known for the fact that there used to live here the last Czech minority in Low silesia. Hence this place is called „the Czech nook” and there are many places frequently visited by them. (inter alia there are two famous sacred objects: the skull Chapel and our Lady of sorrows House-shaped forest shrine erected after cholera epidemic in 1832.) at present Czermna with its many sacred and secular objects is unquestionable „old town” of Kudowa-zdroj. on June 29 1738 in the parish chronicle it was written down
52 zob. t. f i t y c h, Odkrywanie „nowej twarzy” i geniuszu miejsca Kudowy Zdroju (Mała architektura sakralna a park kulturowy i krajobrazowy). Nisze, dz. cyt.; tenże, Leśna kaplica domkowa p.w. Matki Bożej Bolesnej w Zielonej Dolinie (Refleksje nad XIX-wiecznym pomnikiem wiary, w 175 rocznicę powstania centrum kultu i w 120 rocznicę uroczystego poświęcenia muro- wanej kaplicy1887-2007), artykuł złożony do druku oraz Rękopiśmienna kronika dziejów kultu i kaplicy p.w. Matki Bożej Bolesnej w Zielonej Dolinie z ok. XIX/XX w. (kopia wykonana przez Marię Pytlik – Słone 7 marca 1982r.), artykuł złożony do druku.
the fact of re-erection of the parish even though there were three centuries of non- existence caused the Hussite wars.
in connection with 270th anniversary of this historical event we describe modifications of the village name and the most important ecclesiastical events and spirituality of this place as well as statistical data connected with the Czech nook.
next we characterized the history of Jakubowice village that is one of eight hamlets which were parts of Czermna during past centuries. in conclusion we describe changes of the name, the most important events forming a kind of calendar and small sacred architecture objects existing in this area as well as the local elite deriving from this place and folk-tales connected with the village.
transl. by tadeusz fitych
