LUTY 1964

■ _-'u'.

LUTY 1964

■ ■. Ttg# -1 ■■ ' ~ ’» ■■iiV' - 1 J

* Ik-*- *■* 4 1(J - * *&? ^ fm:CWn && ,1 t m r t i t i k

i m w ^ r n m

ZESZYT 2

Z a le c o n o d o b ib lio te k n a u c z y c ie lsk ic h i lic e a ln y c h p is m e m M in iste r stw a O św ia ty n r I V /O c -2734/47

T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 2 (1951)

S o c z e k Z ., M a m u to w c e o l b r z y m i e ... 29 S c h m i d t A ., C h e m ic z n a a b io lo g ic z n a m e to d a w o c h ro n ie r o ś lin . . . . 33 W a l c z e w s k i J ., M e to d y i z a s to s o w a n ia s z tu c z n y c h o d d z ia ły w a ń n a z ja w i­

s k a i p r o c e s y w a tm o s f e r z e z i e m s k i e j ...36 P a g a c z e w s k i J ., T r z y s iln e tr z ę s ie n ia z ie m i o d c z u te w K r a k o w i e i o k o lic y

w la t a c h 1785 i 1786... 39 H a r m a t a W ., N o c e k d u ż y , M y o t is m y o t i s B o r k h a u s e n — n a s z n a jw ię k s z y

n i e t o p e r z ... 42 D r o b ia z g i p rz y r o d n ic z e

W p ły w p r o m ie n io tw ó r c z e g o s t r o n t u w d ie c ie n a p o to m s tw o d u ż y c h z w ie ­ r z ą t (J. G. V e tu la n i) ... 43 M u z e u m p rz y r o d n ic z e w P e k in i e (J. G ła z e k ) ... 44 S z e ro k ie m o ż liw o ś c i p r a k ty c z n e g o z a s to s o w a n ia ś m ie rc io n o ś n e j tr u c iz n y I n d i a n (W. J . P a j o r ) ... 45 A k w a r iu m i t e r r a r i u m

N is z c z u k a L e p is o s te u s tr is t o e c h u s (O. 0 1 iv a — tłu m . S t. S to k ło s o w a ) 47 L e io c a s s is b r a s h n ik o w i B e rg . (O. 0 1 iv a — tł u m . S. S to k ło s o w a ) . . . 47 R o z m a i t o ś c i ... ... 48 R e c e n z je

S ta n i s ła w S k o w r o n : E w o lu c jo n iz m (R . J . W o jtu s ia k ) ... 50 S p r a w o z d a n ia

P ie r w s z e p o ls k ie s e m in a r i u m s p e le o lo g ic z n e (K . K o w a ls k i) . . . . 51 K o m u n ik a t y

K o n k u r s f o to g r a f i i p r z y r o d n ic z e j r e d a k c j i W s z e c h ś w i a t ... 52

S p i s p l a n s z

I. Z IM A W G Ó R A C H . — F o t. A . S a m e k

I l a . F E N K I (L IS Y P U S T Y N N E ), F e n n e c u s z e r d a . — F o t. W. S t r o j n y I lb . L IS , V u lp e s v u lp e s L . — F o t. W . S tr o j n y

II L M O R Z E W Z IM IE . — F o t. J . M a s ic k i

IV. L A S W E M G L E (ŚW IE R K P O S P O L IT Y ), P ic e a e x c e ls a (L am . Lk.) F o t. W . S t r o j n y

N a o k ła d c e : S Z R O N . — F o t. I. S a m e k

ORGAN P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. KOPERNIKA

LUTY 1964 ZESZYT 2 (1951)

Z Y G M U N T S O C Z E K (S k ie rn ie w ic e )

M A M U T O W C E O L B R Z Y M IE

Akcja w ielu bajek i baśni rozgryw a się w le- sie i któż z nas słuchając ich w dzieciństwie nie w yobrażał go- sobie jako nieprzebytego skupi­

ska drzew -olbrzym ów, wobec których ludzie czują się jak m ałe krasnoludki. Toteż nieza­

pom niane przeżycie dla m nie stanowiło zoba­

czenie takiego w łaśnie lasu w rzeczywistości.

Działo się to w wysokich górach S ierra Nevada w K alifornii, w P ark u Narodowym Sekwoi (Seąuoia gigantea), czyli używ ając popraw nej, botanicznej nazw y polskiej — m am utow ca ol­

brzymiego.

Ja k się później przekonam y, nazwę tę nadano bardzo słusznie, ponieważ podkreśla ona zarów­

no wielkość drzewa, jak i jego daw ne pochodze­

nie. M amutowiec jest najw iększym na świecie drzew em iglastym . Jedynie w przeciw ieństw ie do potężnego pnia i konarów ma igły delikatne i m aleńkie. W yglądają one jak drobne łuski zwarcie pokryw ające w iotkie pędy. Pod tym względem m am utow iec przypom ina trochę nie­

które gatunki tui i jałowców, z którym i jest bliżej spokrew niony niż ze świerkam i czy so­

snami.

Do P a rk u Narodowego Sekwoi prowadzi spe­

cjalnie zbudowana dla tu rystów piękna, asfal­

tow a szosa. Na przestrzeni 39 kilom etrów w spi­

na się ona na wysokość praw ie 1600 m, a więc na odległości krótszej niż z W arszawy do Ż y rar­

dowa pokonuje taką różnicę wzniesień, jaka dzieli plaże H elu od szczytów Tatr.

Podziwianie dzikich i pięknych zboczy S ierra Nevada, nad którym i z tru d em w ije się szosa,

łagodzi przejście od „zwykłego” świata do ba­

śniowej krainy sekwoi. Przekroczyw szy grzbie­

ty gór w pew nej chwili praw ie niepostrzeżenie wjeżdża się w W ielką Puszczę, część parku, w której rosną największe z tych największych drzew.

Podobnie jak nasze dęby „Jagiełły” i „B artki”

również i niektóre m am utow ce posiadają własne nazwy. N ajsłynniejszym z nich jest „G enerał Sherm an”, uważany za najpotężniejsze drzewo świata. Średnica jego wynosi przeszło 11 m, co przy 73 m wysokości tego drzew a zapewnia ilość budulca w ystarczającą do postaw ienia 40 dom- ków jednorodzinnych. N ależy przy ty m nad­

mienić, że w A m eryce za domek jednorodzinny uważa się domek co najm niej 5-pokojowy.

„G enerał S herm an” im ponuje okazałością, mimo że przed w ielu laty przypuszczalnie jakiś potężny huragan lub piorun strzaskał m u w ierz­

chołek. Dzięki w ielkiej zdolności do regeneracji drzewo odbudowało koronę, lecz zostało zeszpe­

cone na zawsze i nie osiągnęło takiej wysoko­

ści, jalką mogłoby się pochwalić w stanie nie uszkodzonym. Jak podają podręczniki dendro­

logii, najw iększe znane okazy m am utow ca osią­

gały 90— 120 m.

Przeliczanie sekwoi na liczbę domków przy­

pomina niebezpieczeństwo, jakie groziło tym w spaniałym pomnikom przyrody ze strony ludzi chcących eksploatować bogactwo W ielkiej P u ­ szczy. Na szczęście, dosłownie już w ostatniej chwili, po w ybudow aniu wielkiego ta rta k u u podnóża Puszczy, Jerzy S t e w a r t zdołał

30

R y c. 1. J e d e n z 230 z a k r ę tó w n a sz o sie w g ó ra c h S ie r r a N e w a d a , k t ó r a łą c z y ś w ia t z w y k ły z b a ś n io w y m ś w ia ­ t e m s e k w o i. W o d d a li s z c z y t M o u n t S te w a r t (3722 m ), n a z w a n y t a k n a cześć c z ło w ie k a , k tó r e m u z a w d z ię ­

c z a m y o c a le n ie W ie lk ie j P u s z c z y p rz e d w y c ię c ie m

nakłonić kongres do uchw alenia ustaw y zapew ­ niającej m am utow com ścisłą ochronę i zm ienia­

jącej cały te re n ich w ystępow ania w w ielki p ark narodow y. Dzisiaj jeden z najw yższych w ty m rejonie szczytów (3722 ml) nosi im ię S tew arta, p ark obejm uje pow ierzchnię 3380 km 2 (przeszło pięć razy większą niż łączna pow ierzchnia w szy­

stkich parków narodow ych w Polsce), a jego widokiem cieszy się 40 000 tu ry stó w rocznie.

H istoria odkrycia W ielkiej Puszczy i stw orze­

nia tam panku narodowego była rów nie k rótka jak dram atyczna. Pierw szym białym , k tó ry oglądał w ielkie drzewa, był hodowca bydła H ale T h a r p, przyprow adzony do nich przez swego przyjaciela C h a p p o, wodza szczepu indiań­

skiego Kaw eaks. Pomimo że działo się to sto­

sunkowo późno, bo dopiero w ro ku 1858, już w rok u 1890 kongres przeprow adził uchw ałę o utw orzeniu p ark u narodowego, przynaglany w ybudow aniem wielkiego ta rta k u przez p rzed­

siębiorczych businessm enów .

Rok p rzedtem tra p e r Jak u b W o l v e r t o n odkrył najw iększą ze znanych sekwoi i nazw ał ją im ieniem swojego dowódcy z okresu w ojny domowej — „G enerałem S h erm an em ” . Nieco wcześniej, w rok u 1862, Józef T h o m a s od­

k ry ł inne słynne dziś drzewo — „G enerała G ran ta”.

Oczywiście historia sekwoi jest dużo starsza niż historia kolonizacji A m eryki. S tarsza jest naw et, niż przypuszczam y, ponieważ rosły one na ziemi w czasach, gdy żyły na niej dinozaury, ichtiozaury i inne „przedpotopow e” stw ory.

Trudno dostępne G óry S ierra N evada, n a j­

wyższe w Stanach poza Alaską, tu ta j m ają swo­

je najpotężniejsze grzbiety ze słynnym szczy­

tem M ount W hitney wznoszącym się na wyso­

kość 4418 m. One to pow strzym ały penetrację nie tylko pierw szych białych, ale również i lo­

dowca w epoce zlodowacenia. Nie doszedł on do tych rejonów gór i dlatego sekwoje, mające kiedyś dużo w iększy zasięg, ocalały tylko w m iejscu ich dzisiejszego w ystępow ania. Ma ono kształt wąskiego, ale długiego pasa ciągną­

cego się na przestrzeni 375 km wzdłuż zachod­

nich zboczy Sierra Nevada.

K lim at tam w ystępujący, a przede wszystkim gruba okryw a śnieżna, spora wilgotność i duże nasłonecznienie, widocznie dobrze odpowiadają w ym aganiom sekwoi, ponieważ nie przypom i­

n ają one okazów w ym ierających, lecz wręcz przeciw nie rosną, obradzają szyszkami i roz­

m nażają się norm alnie.

N iektóre z nich przekraczają już w iek 3000 lat, a więc pam iętają czasy, w których Grecy oblegali Troję i były już wiekowymi drzewami, kiedy B o l e s ł a w C h r o b r y w bijał słupy graniczne na Odrze.

N adzw yczajną długowieczność zawdzięczają sekw oje m iędzy innym i dużej odporności na choroby, szkodniki a naw et na ogień. Ich ślicz­

na, czerwona, głęboko spękana kora przesycona je st tan in ą i stanow i okryw ę ognioodporną jak azbest. Czasem spotyka się osmolone drzewa z w ypalonym w nętrzem , co nie przeszkadza im rosnąć dalej i opierać się burzom, dzięki prze­

trw aniu w stanie nieuszkodzonym kory i leżą­

cych pod nią żywych tkanek drzewa.

R yc. 2. P a r k i n g p o d s e k w o ją

P rzy okazji w arto przypomnieć, że wiele bez­

cennych okazów drzew innych gatunków ulega pastw ie płomieni. Tak zginął wsławiony przez M i c k i e w i c z a dąb „Baublis”. Trzeba go było ściąć po pożarze w ywołanym przy w yku­

rzaniu dymem lisów, które zagnieździły się między jego korzeniami.

W ielkie sekw oje spraw iają duże w rażenie nie tylko swym ogromem, lecz również masowością występow ania. Nasza Puszcza Białowieska po­

siada piękne, stare dęby. Nie chcę ich oczywiście porównywać z olbrzym am i am erykańskimi, chociaż naw iasem można wspomnieć, że nasz dąb szypułkow y przewyższa wielkością wszy­

stkie spotkane przeze mnie gatunki dębów ame­

rykańskich. N iestety jego stare osobniki w ystę­

pują już tylko pojedyńczo i bardzo rzadko.

W przeciw ieństw ie do tego potężne sekwoje stoją jedna koło drugiej stw arzając ty m nieza­

pomniane w rażenie potęgi tam tej puszczy.

R yc. 3. S z y s z k a i p ę d m a m u to w c a o lb rz y m ie g o . V2 w ie l­

k o ś c i n a tu r a l n e j

Nie zapomnę chwil spędzonych w niej na obo­

zowisku. Był to koniec lata i pomimo ciepłych jeszcze dni noc nastała tak chłodna, że nie mo-

R yc. 4. W p rz e c iw ie ń s tw ie do P u s z c z y B ia ło w ie s k ie j, w k tó r e j n ie p r z e c ię tn ie d u że d rz e w a są ro z rz u c o n e w z n a c z n y c h o d le g ło śc ia c h je d n o od d ru g ie g o , tu t a j

le ś n e o lb rz y m y s t o j ą w z w a r ty m s k u p is k u

gąc spać z zimna owinąłem się w plandekę na­

m iotu i siedząc podziwiałem niesam owity widok leśnych gigantów w yłaniających się z m roku przecinanego smugam i księżycowego światła.

W pew nej chwili zobaczyłem niedźwiedzia, jak przem ykał swym kolebiącym się krokiem przez obozowisko. Spraw iał w rażenie zjawy, potę­

gowane niezmąconą ciszą. N aw et żadna gałązka nie trzasnęła pod ciężkim i szybko sunącym zwierzem. Oczywiście bardziej od zmarzniętego tu ry sty interesow ał go kubeł na odpadki, który

R yc. 5. L u d z ie c z u ją s ię w o b e c n ic h j a k k r a s n o lu d k i

5*

32

zaczął opróżniać z niesam ow itym hałasem b u ­ dząc całe obozowisko.

W rejonie ty m w ystępuje już tylko stosun­

kowo mało napastliw y niedźwiedź czarny. Za­

wdzięcza on swą nazwę ciem nej barw ie fu tra, chociaż, jak się przekonałem później w P ark u Yellowstone, tylko nieliczne osobniki z tego ga-

R yc. 6. „ G e n e r a ł S h e r m a n ” — n a jw ię k s z y sp o ś ró d n a jw ię k s z y c h

tu n k u m ają sierść rzeczywiście bardzo ciemną.

Groźny, osław iony grizzli usun ięty już został do bardziej północnych zakątków Gór Skalistych.

Niedźwiedzia czarnego spotkałem później je ­ szcze kilkakrotnie, lecz żadna sceneria leśna, nie mówiąc już o w ybiegach w ogrodach zoologicz­

nych, nie pasowała tak dobrze do tego wielkiego zwierzęcia jak tam ten las ogrom nych sekwoi.

W W ielkiej Puszczy spotyka się poza m am u­

towcem rów nież i inne gatunki drzew, a zw ła-

R y c . 7. N ie d ź w ie d ź c z a rn y , c z ę s ty g o ść o b o z o w is k a w P a r k u N a r o d o w y m S e k w o i

szcza sosny (Pinus Jef freyi , Pinus ponderosa) i jodły (Abies concolor, A bies shastensis). Uroz­

m aicają one puszczę i d o rastają do potężnych rozmiarów, choć oczywiście nie takich jak se­

kwoje. W podszyciu w y stęp u ją w ierzby, derenie i azalie. Zwłaszcza te ostatnie, w ulubionych przez siebie w arunkach um iarkow anego zacie­

nienia i w zględnie dużej wilgotności, kw itną

R y c. 9. P o d o b n ie ja k w n a s z y c h p a r k a c h n a ro d o w y c h r ó w n ie ż i t u t a j n ie u s u w a się p rz e w ró c o n y c h d rz e w . O to je d n o z n ic h . S to ją c y z p r a w e j s t r o n y s a m o c h ó d w y g lą d a p r z y n im j a k z a b a w k a , c h o c ia ż j e s t to p o ­

tę ż n y „ k r ą ż o w n ik s z o s o w y ”

u nas w K łaninie koło Pucka, dokąd sprowadzo­

no go już w kilka lat po odkryciu sekwoi w S ta­

nach. N iestety nie przetrzym ał on surow ej zimy.

w roku 1939/40.

Poza m am utow cem olbrzym im rośnie w Ame­

ry ce jeszcze sekw oja wieczniezielona (Seąuoia sem pervirens). Niewiele ustępuje ona w ogro­

m ie m amutowcom, a pod względem wysokości naw et je przewyższa, o czym szczegółowiej opo­

wiem już w oddzielnym artykule.

R y c. 8. M a m u to w c e r o s n ą w to w a r z y s tw ie in n y c h d rz e w . O d le w e j: m a m u to w ie c o lb r z y m i (S e ą u o ia g i- g a n te a ), jo d ła (A b ie s co n co lo r), s o s n a (P in u s p o n d e ­

rosa)

podobno ładniej niż w ogródkach miejskich.

Często spotyka się zw arty podszyt z młodych sekwoi posiadających charakterystyczny, ślicz­

ny, reg u larn y pokrój stożka.

Porw ani urokiem sekwoi, jak również chcąc zbadać jej przydatność do zadrzewień, w ysa­

dzali ją ludzie często w w ielu parkach i w ogro­

dach botanicznych zarówno w Ameryce, jak i w Europie. Sam spotkałem dwa śliczne okazy sekwoi w Bułgarii koło Sofii. Podobno n a jsta r­

szy w Europie egzemplarz tego gatunku rósł

I l a . F E N K I — L IS Y P U S T Y N N E , F e n n e c u s z e r d a F o t. W. S tr o jn y

I lb . L IS , V u lp e s v u lp e s F o t. W. S tr o jn y

A L F R E D S Z M ID T (P o z n a ń )

CHEMICZNA A BIOLOGICZNA M ETODA W OCHRONIE RO ŚLIN

C z ło w ie k b r o n i s ię p r z e d s t r a t a m i p o w o d o w a n y m i p rz e z s z k o d n ik i w z a s a d z ie od m o m e n tu g d y z a c z ą ł p ro w a d z ić o s ia d ły t r y b ży cia i z a ją ł się u p r a w ą i h o ­ d o w lą ro ś lin . W z w ią z k u z ty m i a s o r ty m e n t s to s o w a ­ n y c h z a b ie g ó w o c h ro n y ro ś lin b y ł od n a jd a w n ie js z y c h cz a só w b a rd z o ró ż n o ro d n y .

Z e w z g lę d u n a sp o s ó b o d d z ia ły w a n ia n a s z k o d n ik a lu b n a je g o ś r o d o w is k o m o ż n a s k la s y fik o w a ć w s z y s tk ie d o ty c h c z a s z n a n e z a b ie g i o c h ro n y ro ś lin w r a m a c h 6 p o d s ta w o w y c h m e to d .

J a k o p ie r w s z ą w y m ie n im y m e t o d ę k w a r a n ­ t a n n o w ą , k tó r e j z a s a d y z n a la z ły sw ó j w y r a z ju ż w K s ię g a c h M o jż e sz a , c h o c ia ż n ie s te ty je s z c z e d z isia j n ie w e w s z y s tk ic h k r a j a c h je s t o n a s to s o w a n a w p r a k ­ ty c e . M e to d a t a m a za z a d a n ie , w o p a rc iu o p rz e p is y p r a w n e i ś c is łą k o n tr o lę z d ro w o tn o ś c i tr a n s p o r to w a ­ n y c h to w a r ó w g łó w n ie z z a g ra n ic y , n ie d o p u śc ić do z a w le c z e n ia i r o z p r z e s tr z e n ie n ia się s z k o d liw y c h d la g o s p o d a r k i lu d z k ie j o rg a n iz m ó w n a n o w e, n ie z a ję te , je s z c z e p rz e z n ie , a r e a ły . M e t o d a m e c h a n i c z n a o b e jm u je z a b ie g i rę c z n e g o lu b z m e c h a n iz o w a n e g o z b ie ­ r a n ia i n is z c z e n ia s z k o d n ik ó w o ra z s t a r a się s tw a r z a ć n a ic h d ro d z e s z tu c z n e b a r i e r y lu b p u ła p k i z a p o b ie g a ­ ją c e p r z e m ie s z c z a n iu się s z k o d n ik a (o p a s k i lep o w e, ro w k i c h w y tn e o s tr o m y c h ś c ia n k a c h itp.). J a k o t r z e ­ cią w y m ie n im y m e t o d ę f i z y c z n ą , k tó r a w y k o ­ rz y s tu je do n is z c z e n ia s z k o d n ik ó w ta k ie e le m e n ty ja k ogień, w o d ę , a w n a s z y c h c z a s a c h p r ą d e le k try c z n y , u ltr a d ź w ię k i, a n a w e t iz o to p y p ro m ie n io tw ó rc z e . C z w a r ta z k o le i m e t o d a a g r o t e c h n i c z n a p o ­ le g a n a s to s o w a n iu p o d k ą te m w id z e n ia o c h ro n y ro ś lin s p e c ja ln y c h p łó d o z m ia n ó w , s p e c y fic z n y c h sp o so b ó w o rk i czy s ie w u w r o ln ic tw ie , a w le ś n ic tw ie tz w . czy ­ s te j g o s p o d a r k i lu b h o d o w li o d p o rn y c h n a s z k o d n ik i ró ż n o g a tu n k o w y c h d rz e w o s ta n ó w .

O s ta tn ie d w ie n a jb a r d z ie j z n a n e i c h y b a n a jc z ę ś c ie j s to s o w a n e w p r a k t y c e o c h ro n y r o ś lin to m e t o d a c h e m i c z n a i m e t o d a b i o l o g i c z n a . P ie r w ­ sza z n ic h , j a k w ia d o m o , z a le c a o p y la n ie , o p ry s k iw a n ie z a m g ła w ia n ie itp . k u l t u r z a g ro ż o n y c h p rz e z s z k o d n ik a , n a jr ó ż n o r o d n ie js z y m i p r e p a r a t a m i c h e m ic z n y m i o le - ta ln y m lu b r e p e l le n t n y m d z ia ła n iu . D ru g a , m e to d a b io lo g ic z n a , o b e jm u je w s z y s tk ie p ró b y w y k o r z y s ty w a ­ n ia o rg a n iz m ó w ż y w y c h d la h a m o w a n ia w z g lę d n ie li k w id a c ji m a s o w y c h p o ja w ó w s z k o d n ik ó w ro ś lin n y c h czy z w ie rz ę c y c h .

N a le ż y t u j e d n a k p o d k re ś lić , że n ie z a w sz e m o ż n a p r z e p r o w a d z ić b e z s p o r n y p rz y d z ia ł k o n k r e tn e g o z a ­ b ie g u d o je d n e j z w y m ie n io n y c h m e to d . S te r y liz a c ja r a d i o a k ty w n y m k o b a lte m s a m c ó w m u c h y p a s o ż y tu ją ­ cej n a b y d le , k tó r y to z a b ie g d o p ro w a d z ił n a w y s p ie C u ra c a o do c a łk o w ite j lik w id a c ji te g o b a rd z o g ro źn eg o s z k o d n ik a , m o ż e b y ć z a lic z o n a ze w z g lę d u n a s to s o w a ­ n ie iz o to p ó w d o m e to d y fiz y c z n e j, a le ró w n ie ż i do b io lo g ic z n e j m e to d y . W y k o rz y s ta n o t u b o w ie m o rg a ­ n iz m ż y w y , sa m c e z w a lc z a n e g o g a tu n k u . M ia n o w ic ie s tw ie rd z o n o , że s a m ic e s z k o d n ik a k o p u lu j ą ty l k o r a z w ży c iu , w z w ią z k u z ty m p o k o p u la c ji z w p ro w a d z o ­ n y m i s z tu c z n ie n a z a g ro ż o n y te r e n s te r y liz o w a n y m i u p r z e d n io w la b o r a to r iu m s a m c a m i s k ł a d a ją n ie z a - p ło d n io n e j a j a i g in ą b e z p o to m n ie .

J e ż e li ch o d z i o p o p u la r n o ś ć je d n e j z d w u o s ta tn io w y m ie n io n y c h m e to d , to b y ła o n a ró ż n a w ró ż n y c h o k re s a c h czasu . W o s ta tn ic h d z ie s ią tk a c h l a t w z w ią z ­ k u z z a s to s o w a n ie m in s e k ty c y d ó w k o n ta k to w y c h (D DT, H C H ), o k tó r y c h są d z o n o , że ro z w ią ż ą w s z y s tk ie t r u d ­ no ści o c h ro n y ro ś lin , n a s t ą p ił b a r d z o b u r z liw y ro z w ó j m e to d y c h e m ic z n e j. J e d n a k ż e o b e c n ie w z w ią z k u z g ro ź b ą c h e m iz a c ji ś ro d o w is k p o ln y c h czy le ś n y c h z a r y s o w u je się p e w ie n o d w ró t od te j m e to d y a co ra z częściej w s k a z u je się n a k o n ie c z n o ść sz e rsz e g o n iż d o ­ ty c h c z a s s to s o w a n ia m e to d y b io lo g ic z n e j.

W p o d e jś c iu do z a g a d n ie n ia — c h e m ic z n e czy b io l o ­ g ic z n e z w a lc z a n ie s z k o d n ik ó w — m o ż liw e są n a s t ę p u ­ ją c e 3 p u n k ty w id z e n ia :

1. S to s o w a n ie z z a s a d y w a lk i c h e m ic z n e j ja k o n ie ­ s k o m p lik o w a n e j, p rz y n o s z ą c e j n a ty c h m ia s to w e i r z u ­ c a ją c e się w o czy r e z u lta t y m e to d y , z z a ło ż e n ie m c ią ­ g łe g o r o z w o ju c o ra z ta ń s z y c h , s k u te c z n ie js z y c h o ra z s e le k ty w n ie j d z ia ła ją c y c h p r e p a r a tó w .

2. S to s o w a n ie g łó w n ie m e to d y b io lo g ic z n e j d la w y ­ e lim in o w a n ia n ie b e z p ie c z e ń s tw a c h e m iz a c ji ś ro d o w isk , n a w e t k o s z te m p e w n y c h s t r a t w y n ik a ją c y c h z o g r a ­ n ic z o n e j je s z c z e s k u te c z n o ś c i te j m e to d y .

3. S to s o w a n ie g d z ie to ty lk o je s t m o ż liw e k o m b in a ­ c ji n a jm n ie j n ie b e z p ie c z n y c h e le m e n tó w m e to d y c h e ­ m ic z n e j z n a jb a r d z ie j s k u te c z n y m i z a b ie g a m i m e to d y b io lo g ic z n e j.

W ś w ie tle w y n ik ó w d o ty c h c z a s o w y c h b a d a ń i s z e ­ r o k ic h d y s k u s ji c o ra z tr u d n ie j n ie zg o d zić s ię z t ą o s t a tn i ą k o n c e p c ją , k t ó r ą m o ż n a p o d c ią g n ą ć p o d p o ­ ję c ie w a l k i k o m p l e k s o w e j ze sz k o d n ik a m i.

W a lk a k o m p le k s o w a z a le c a w z a s a d z ie u m ie ję tn e w łą ­ c z a n ie w s y s te m o c h ro n y d a n e j r o ś lin y n a jle p s z y c h z a ­ b ie g ó w z r ó ż n y c h w y ż e j o m ó w io n y c h m e to d . P r z y ty m w y d a je się, że n ie p o w in n o t u c h o d z ić ty lk o o k o m ­ p le k s z a b ie g ó w s k ie r o w a n y c h p rz e c iw je d n e m u g a tu n ­ k o w i s z k o d n ik a , lecz, o ile te g o z a c h o d z i p o tr z e b a , o o p ra c o w a n ie s y s te m u k o m p le k s o w y c h z a b ie g ó w d la z e s ta w u n a jw a ż n ie js z y c h sz k o d n ik ó w d a n e j ro ś lin y . WADY I ZALETY METOD CHEM ICZNEJ I BIOLOG ICZN EJ

J e ż e li c h o d z i o m e to d ę c h e m ic z n ą , k tó r e j p o c z ą tk i s ię g a ją c z a só w f a r a o n ó w , to p rz y o b e c n e j o lb rz y m ie j ró ż n o r o d n o ś c i p r o d u k o w a n y c h p r e p a r a tó w i a p a r a t u r y tr u d n o z n a le ź ć ju ż s z k o d n ik a , k tó r e g o m a s o w e g o p o - j a w u n ie d a ło b y się t ą m e to d ą z lik w id o w a ć . N ie s te ty n ie j e s t to lik w id a c ja n a d łu ż s z ą m e tę . Z w y k le n a s t ę ­ p u je p o n o w n y , i to s z y b s z y n iż n o rm a ln ie , n a w r ó t g r a ­ d a c ji s z k o d n ik a i z n ó w m u s im y w k r a c z a ć z z a b ie g a m i c h e m ic z n y m i. Z n a n e s ą n a w e t p r z y p a d k i, g d y n a t r a k ­ to w a n y c h in s e k ty c y d a m i p o w ie rz c h n ia c h g r a d a c je t r w a ł y d w u k r o tn i e d łu ż e j n iż n a p o w ie r z c h n ia c h w y ­ łą c z o n y c h z w a lk i c h e m ic z n e j. Z ja w is k a t e p o w o d o ­ w a n e s ą b a r d z o s i ln ą w ra ż liw o ś c ią d u ż e j g r u p y p o ż y ­ te c z n y c h e n to m o fa g ó w n a ś r o d k i c h e m ic z n e o ra z p o ­ w o ln o ś c ią p r o c e s u p o n o w n e g o z a s ie d le n ia p o w ie rz c h n i, n a k tó r y c h r a z z o s ta ły on e w y trz e b io n e . P o z a ty m s u b le ta ln e d z ia ła n ie ś l a d ó w p o z o s ta łe g o w ś r o d o ­ w is k u in s e k ty c y d u n a n ie k t ó r e d r o b n e p a s o ż y tn ic z e o rg a n iz m y r o z c ią g a s ię n ie k ie d y n a w e t n a o k r e s k ilk u m ie się c y .

34

O p ró c z te g o c z ę s te s to s o w a n ie w a lk i c h e m ic z n e j p rz e c iw k o je d n e m u g a tu n k o w i s z k o d n ik a p o w o d u je m a s o w e p o ja w y in n y c h n ie g r o ź n y c h d o tą d fito fa g ó w . W b a d a n ia c h n a d w p ły w e m s to s o w a n ia k o n ta k t o w y c h in s e k ty c y d ó w z g r u p y D D T i H C H u d o w o d n io n o w r ó ż n y c h b io to p a c h p o w a ż n y w z r o s t g ę s to ś c i p o p u ­ la c j i k il k u n a s t u g a tu n k ó w m s z y c i s z k o d liw y c h r o z ­ to c z y o ra z k ilk u g a tu n k ó w z w ó je k , k tó r e to s z k o d n ik i do m o m e n tu z a s to s o w a n ia ś r o d k ó w c h e m ic z n y c h n ie p o s ia d a ły ż a d n e g o z n a c z e n ia g o s p o d a rc z e g o .

P e r m a n e n t n e s to s o w a n ie z a b ie g ó w c h e m ic z n y c h m o ż e d o p ro w a d z ić w re s z c ie d o n a b y c ia o d p o rn o ś c i p r z e z s z k o d n ik a n a d a n y p r e p a r a t , co w k r a j a c h , g d z ie z w a lc z a n ie c h e m ic z n e w e s z ło ju ż w s k ł a d c o ro c z n y c h z a b ie g ó w a g r o te c h n ic z n y c h j e s t z ja w is k ie m p o w s z e c h ­ n ie s p o ty k a n y m . W z w ią z k u z ty m p r z e m y s ł c h e m ic z n y m u s i p r o d u k o w a ć w c ią ż n o w e p r e p a r a t y n ie r z a d k o d ro ż s z e od p o p r z e d n io s to s o w a n y c h .

T y m c z a s e m w b a r d z i e j e k s t e n s y w n y c h g a łę z ia c h g o ­ s p o d a r k i r o l n e j, a s p e c ja ln ie w le ś n ic tw ie , g d z ie o k r e s p r o d u k c y j n y w y n o s i o k o ło 100 l a t tr u d n o so b ie p o ­ z w o lić , ze w z g lę d u n a o p ła c a ln o ś ć p r o d u k c j i, n a z b y t d u ż e n a k ła d y n a z w a lc z a n ie s z k o d n ik ó w .

W re s z c ie je s z c z e je d n ą w a d ą z a b ie g ó w c h e m ic z ­ n y c h j e s t c o ra z c z ę śc ie j s tw i e r d z a n a to k s y c z n o ś ć w ie lu p r e p a r a tó w , p o c z ą tk o w o u z n a n y c h z a n ie s z k o d liw e , d la lu d z i i z w ie r z ą t s ta ło c ie p ln y c h . W z w ią z k u z ty m n a z a c h o d z ie s ą ju ż p r o d u c e n c i r o l n i (o g ro d n ic y , s a d o w ­ n ic y ), k tó r z y e li m i n u ją s to s o w a n ie c h e m ic z n y c h ś r o d ­ k ó w o c h ro n y r o ś lin g o d z ą c s ię z p o w s ta w a n ie m d o ść z n a c z n y c h s t r a t w p r o d u k c j i, k tó r e o d b i j a j ą so b ie w ię k s z y m i c e n a m i. P o n ie w a ż o b a w y o p in ii p u b lic z n e j co do to k s y c z n o ś c i n ie k t ó r y c h ś r o d k ó w o c h r o n y r o ś lin s ą n ie k ie d y p r z e s a d n e (w A m e r y c e d o sz ło n a w e t do m a s o w y c h z o rg a n iz o w a n y c h p r o t e s tó w lu d n o ś c i p r z e ­ c iw s t o s o w a n iu w a lk i c h e m ic z n e j) p r o d u c e n c i n ie s k a r ż ą s ię n a b r a k n a b y w c ó w n a te g o r o d z a j u „ n ie s k a ­ ż o n e ” p r o d u k ty . P o d k r e ś la ją c w a d y m e to d y c h e m ic z ­ n e j n ie m o ż n a j e d n a k n ie u z n a ć je j o c z y w is ty c h z a le t j a k — n a ty c h m ia s to w e j i w y s o k ie j s k u te c z n o ś c i o r a z ła tw o ś c i i sz y b k o ś c i p r z e p r o w a d z a n ia z a b ie g ó w . C z y j e d n a k s ta n o w i to d o s ta te c z n ą p r z e c iw w a g ę w y ż e j p o d ­ k r e ś la n y c h n ie d o s ta tk ó w ?

P rz e c h o d z ą c do m e to d y b io lo g ic z n e j n ie m o ż n a r ó w ­ n ie ż p o m in ą ć p o w a ż n y c h t r u d n o ś c i w s t o s o w a n iu w ie lu j e j e le m e n tó w w p r a k ty c e . P r z e d e w s z y s tk im d o ty c z y to d ro g o je s z c z e k a lk u l u ją c y c h s ię n i e k t ó r y c h z a b ie ­ g ó w o c h a r a k t e r z e u d e rz e n io w y m , n p . m a s o w y c h i n ­ t r o d u k c j i h o d o w a n y c h w la b o r a to r i a c h p a s o ż y tn ic z y c h o w a d ó w . T eg o r o d z a j u z a b ie g i, m a j ą c e za z a d a n ie m o ­ ż liw ie s z y b k ą i p e łn ą lik w i d a c ję s z k o d n ik a , ła t w i e js z e s ą m o ż e d o p r z e p r o w a d z e n ia w u b o g ic h b io c e n o z a c h r o ln y c h n ie w y k a z u ją c y c h z b y t s k o m p lik o w a n y c h p o ­ w ią z a ń b io c e n o ty c z n y c h . G o rz e j p r z e d s ta w ia s ię s p r a ­ w a u d e r z e n io w y c h z a b ie g ó w b io lo g ic z n e j m e to d y , n p . w b io c e n o z a c h le ś n y c h p r z e c i w s ta w ia j ą c y c h d u ż y n a t u r a l n y o p ó r ś r o d o w is k a s z tu c z n ie i n t r o d u k o w a n y m e le m e n to m , ty m b a r d z ie j, że m a m y t u d o c z y n ie n ia z d u ż y m i o b s z a r a m i, c z ę sto z d z ie s ią t k a m i ty s ię c y h e k ­ t a r ó w la s u o p a n o w a n e g o p r z e z s z k o d n ik a . D la p r z y ­ k ł a d u p o d a m y , że s y t u a c je , g d z ie n a je d n y m d r z e w ie W y s tę p u je p o 2— 3 ty s ię c y o s o b n ik ó w s z k o d liw y c h o w a d ó w n ie n a le ż ą do r z a d k o ś c i. B io rą c p o d u w a g ę , że n a 1 h a w y s tę p u j e p r z e c i ę tn i e 5 ty s . d rz e w , c h c ą c i n - tr o d u k o w a ć o d p o w ie d n ią ilo ś ć p a s o ż y tn ic z y c h o w a d ó w , k tó r e m ia ły b y z lik w id o w a ć s z k o d n i k a t r z e b a b y w y ­

h o d o w a ć w la b o r a to r iu m a ż k ilk a n a ś c ie m ilio n ó w o s o b n ik ó w e n to m o fa g a n a 1 h a la s u .

J e d n a k ż e w o s ta tn ic h la t a c h p e r s p e k ty w y e k o n o ­ m ic z n e n a w e t u d e rz e n io w y c h z a b ie g ó w b io lo g ic z n y c h s t a j ą się b a r d z ie j o b ie c u ją c e ze w z g lę d u n a o p a n o w a ­ n ie n a s k a l ę p rz e m y s ło w ą p r o d u k c ji tz w . b i o p r e p a r a ­ tó w z a w ie r a j ą c y c h z a r o d n ik i g rz y b ó w p a s o ż y tn ic z y c h , b a k t e r i i lu b w iru s y . B io p r e p a r a ty są s to s o w a n e p o d o b ­ n ie j a k c h e m ic z n e in s e k ty c y d y w f o r m ie o p y łó w czy o p ry s k ó w . W y lic z o n o n a p r z y k ła d , że z a le d w ie z 8 la r w s z k o d n ik a c h o ry c h n a w iro z ę m o ż n a , te o r e ty c z n ie rz e c z b io r ą c , s p o r z ą d z ić t a k ą ilo ść b io p r e p a r a t u , k t ó r a w y ­ s t a r c z a n a o p y le n ie 1 h a la s u . N ie n a le ż y j e d n a k z a ­ p o m in a ć , że g łó w n y m z a d a n ie m m e to d y b io lo g ic z n e j j e s t z a p o b ie g a n ie m a s o w y m p o ja w o m s z k o d n ik ó w , a z a b ie g i o c h a r a k t e r z e p r o f ila k ty c z n y m s ą d u ż o ł a t ­ w ie js z e do p r z e p r o w a d z e n ia . W o c h ro n ie la s u z u w a g i n a czas, ja k i m d y s p o n u je m y w z w ią z k u z d łu g im o k r e ­ s e m p r o d u k c y j n y m n ie k t ó r e z z a b ie g ó w p r o f ila k ty c z ­ n y c h z y s k a ły so b ie j u ż p r a w o o b y w a te ls tw a , j a k n p . o c h ro n a p ta k ó w o w a d o ż e rn y c h , o c h ro n a d z ik ó w czy s z tu c z n a k o lo n iz a c ja p o ż y te c z n y c h m r ó w e k le ­ śn y c h . W s a d o w n ic tw ie z te g o r o d z a j u z a b ie g ó w s t o ­ s u j e s ię u p r a w ę w m ię d z y r z ę d a c h r o ś lin n e k t a r o d a j - n y c h , co p o w o d u je b a r d z o s iln e z w ię k s z e n ie a k ty w ­ n o ś c i p a s o ż y tó w o w a d z ic h ż y w ią c y c h s ię n e k t a r e m i w r e z u l ta c i e r e d u k u j e lic z e b n o ś ć w ie lu g a tu n k ó w sz k o d n ik ó w .

N a jw ię k s z e je d n a k o s ią g n ię c ia m a m e to d a b io lo ­ g ic z n a w z a k r e s ie z w a lc z a n ia s z k o d n ik ó w z a w le c z o ­ n y c h z in n y c h k o n ty n e n tó w . J e s t to z u p e łn ie z ro z u ­ m ia łe , g d y ż w ty c h p r z y p a d k a c h s z k o d n ik z r e g u ł y zo­

s t a j e z a w le c z o n y b e z s w o ic h w ro g ó w n a t u r a l n y c h i n a jc z ę ś c ie j n ie n a p o ty k a w n o w y m ś r o d o w is k u c z y n ­ n ik ó w b io ty c z n y c h o g r a n ic z a ją c y c h je g o ro z m n a ż a n ie . D o s k o n a łe r e z u l t a t y o s ią g n ię to n a d ro d z e a k li m a ty z a ­ c ji e n to m o fa g ó w z A u s tr a lii i E u r o p y do A m e r y k i p rz e c iw k o s z k o d n ik o m s a d ó w . W E u r o p ie z a n o to w a n o ta k ż e s z e r e g s u k c e s ó w w t e j d z ie d z in ie , o s t a tn i o z aś p r o w a d z i s ię r ó w n ie ż i w P o ls c e a k c ję a k li m a t y z a c ji n a tu r a l n y c h w ro g ó w s to n k i z ie m n ia c z a n e j ( p lu s k w ia k P e r illu s sp . i m u c h ó w k i D o r y p h o r y p h a g a sp.) z k o n ty ­ n e n t u a m e r y k a ń s k ie g o . P o n ie w a ż j e d n a k m e to d a b io ­ lo g ic z n a n ie m a je s z c z e z a s o b ą t a k b o g a ty c h d o ś w ia d ­ cz e ń , w y n ik a ją c y c h z m a s o w e g o s to s o w a n ia , j a k m e ­ to d a c h e m ic z n a n ie j e s t w y k lu c z o n e , że do w y s u n ię ­ ty c h ju ż w y ż e j z a s tr z e ż e ń p o d je j a d r e s e m d o jd ą j e ­ sz c z e z a r z u t y n ie m o ż liw e d z is ia j d o p rz e w id z e n ia . T r z e b a b o w ie m p a m ię ta ć , że n ie k t ó r e je j e le m e n ty , ja k n p . d r a p ie ż n e o rg a n iz m y (p ta k i, d r a p ie ż n e o w a d y itp.) n ie r o z r ó ż n ia j ą w ś ró d s w y c h o f ia r p o ż y te c z n y c h od s z k o d liw y c h d la g o s p o d a r k i c z ło w ie k a o rg a n iz m ó w . W y s ta r c z y p rz y p o m n ie ć k la s y c z n y w ty m z a k r e s ie p r z y k ł a d a k li m a ty z a c ji d r a p ie ż n e g o s s a k a M u n g o p rz e c iw k o s z k o d liw y m g ry z o n io m . S p ro w a d z o n y n a A n ty le d r a p ie ż c a r o z p r a w i ł s ię w p r a w d z ie s z y b k o z p la g ą g ry z o n i, le c z z k o le i, z b r a k u p o ż y w ie n ia , g r u n ­ to w n ie w y tę p ił d r o b n e o w a d o ż e rn e s s a k i o ra z p ta k i.

W k o n s e k w e n c ji d o sz ło d o g r a d a c j i s z k o d liw y c h o w a ­ d ó w , a s z k o d y p r z e z n ie s p o w o d o w a n e w ie lo k r o tn ie p rz e w y ż s z y ły s t r a t y w y r z ą d z o n e n ie g d y ś p r z e z g r y ­

zo n ie . : A

■! r i

M OŻLIW OŚCI ŁĄCZEN IA METOD BIO LO G ICZN EJ I CH EM ICZN EJ

W z a je m n y s to s u n e k o b u o m a w ia n y c h m e to d m o ż n a p o r ó w n a ć do p o w ią z a ń s t r a ż y p o ż a r n e j z b u d o w n ic ­

tw e m o g n io tr w a ły m . P o r ó w n a n ie to b u d z i co p r a w d a p e w n e z a s tr z e ż e n ia , g d y ż j a k w s p o m n ia n o m e to d a b io ­ lo g ic z n a m a n ie ty lk o c h a r a k t e r p ro f ila k ty c z n y , a le s to s o w a n a j e s t r ó w n ie ż d o b e z p o ś r e d n ie j lik w id a c ji o g n is k s z k o d n ik a , o d d a je c h y b a je d n a k z a sa d n ic z ą m y ś l, że n ie is tn i e je z a s a d n ic z a p rz e c iw s ta w n o ś ć o bu m e to d . W rę c z p rz e c iw n ie is tn i e ją d u ż e m o ż liw o śc i ic h w z a je m n e g o u z u p e łn ia n ia się, a n a w e t b e z p o ś re d n ie g o łą c z e n ia . P ie r w s z ą z a r y s o w u ją c ą się t u m o ż liw o śc ią je s t o d p o w ie d n ie d o z o w a n ie lu b f o r m a w n ie s ie n ia p e s ty c y d u , co m o ż e w y r a ź n ie z ła g o d z ić n ie k o r z y s tn y w p ły w z a b ie g u c h e m ic z n e g o n a z w ią z k i b io c e n o ty c z n e . W b a d a n ia c h k a n a d y js k ic h n a d z w ó jk ą s z k o d liw ą w le ś n ic tw ie u d a ło się w y p o ś ro d k o w a ć t a k ą le t a ln ą d a w k ę in s e k ty c y d u , k tó r a , n is z c z ą c p r z e w a ż a ją c ą część p o p u la c ji s z k o d n ik a , n ie p o w o d o w a ła w ię k s z y c h s t r a t w ś r ó d p a s o ż y tó w g ą s ie n ic . W e fe k c ie p o z o s ta łe p rz y ż y c iu e n to m o fa g i ła tw o d a w a ły so b ie r a d ę z o c a la ły m i r e s z tk a m i p o p u la c ji z w ó jk i. K o le jn y m w y ra z e m e k o - lo g iz o w a n ia m e to d y c h e m ic z n e j je s t w ła ś c iw y d o b ó r te r m i n u s to s o w a n ia z a b ie g u . C h o d z i t u o w y b ó r ta k ie g o o k r e s u , w k tó r y m n a jw a ż n ie js z e p a s o ż y ty czy d ra p ie ż c e s z k o d n ik a s ą n ie d o s tę p n e d la p e s ty c y d u , a w ię c n p . z n a j d u j ą s ię je s z c z e w s ta d iu m p o c z w a r k i w g le ­ b ie lu b śció łce. T e n w z g lę d n ie b e z p ie c z n y o k re s d la g łó w n y c h w ro g ó w n a t u r a l n y c h j e s t r ó ż n y d la ró ż n y c h g a tu n k ó w s z k o d n ik ó w i w y m a g a d o k ła d n e g o u s ta le n ia .

R ó w n ie ż tr a k t o w a n i e ty lk o p e w n e j części ro ś lin y lu b ty lk o p e w n e g o w y c in k a z a g ro ż o n e g o te r e n u m o ­ że sp o w o d o w a ć e k o l o g i c z n ą s e l e k t y w n o ś ć s k ą d i n ą d n ie s e le k ty w n e g o p r e p a r a tu . D o te g o r o d z a ju z a b ie g ó w m o ż n a z a lic z y ć s to s o w a n ie in s e k ty c y d ó w z w a lc z a ją c y c h p ę d r a k i n ie n a c a łe j p o w ie rz c h n i u p r a ­ w y , le c z ty lk o w rz ę d a c h , p o d r o ś lin a m i u p r a w n y m i w z g lę d n ie n a w e t ty lk o n a k o rz e n ie r o ś lin , j a k to m a m ie js c e w o c h r o n ie s a d z o n e k d rz e w le ś n y c h . M o żn a t u ró w n ie ż w y m ie n ić m e to d ę z w a lc z a n ia n ie k tó r y c h z w ó ­ je k a ta k u j ą c y c h ty l k o k o ń c o w e p ę d y ro ś lin y , p o le g a ­ ją c ą n a o p r y s k iw a n iu in s e k ty c y d e m ty lk o ty c h szczy ­ to w y c h p ę d ó w . J a k w y k a z a ły sz c z e g ó ło w e b a d a n ia te g o r o d z a j u lo k a liz a c ja p e s ty c y d u ty lk o w o k re ś lo n y c h n i­

s z a c h w y s tę p o w a n ia s z k o d n ik a , n ie z m n ie js z a ją c s k u ­ te c z n o ś c i z a b ie g u , c h r o n i o d n ie p o tr z e b n e j z a g ła d y o lb r z y m ie ilo ś c i o rg a n iz m ó w p o ż y te c z n y c h , a ta k ż e tz w . „ o b o ję tn y c h ” d la g o s p o d a r k i c z ło w ie k a .

O c z y w iśc ie le p s z y m od e k o lo g iz o w a n ia z a b ie g u c h e ­ m ic z n e g o b y ło b y s to s o w a n ie f i z j o l o g i c z n e s e ­ l e k t y w n y c h p e s ty c y d ó w , k tó r e n a z a s a d z ie sw eg o s k ł a d u c h e m ic z n e g o u d e r z a ły b y ty lk o w sz k o d n ik a , o sz c z ę d z a ją c p o z o s ta łe k o m p o n e n ty b io cen o z . N ie s te ty te g o r o d z a j u p r e p a r a t y n a le ż ą je s z c z e do rz a d k o ś c i.

P r z e w a ż n ie s ą to p r e p a r a t y n ie to k s y c z n e ty lk o d la p szczó ł. J e d n a k ż e n p . s iln ie re k la m o w a n y T h io d a n w y k a z a ł s e l e k ty w n e d z ia ła n ie ró w n ie ż w s to s u n k u do b ie d r o n e k , n ie k t ó r y c h d r a p ie ż n y c h l a r w m u c h ó w e k a n a w e t d o k il k u p a s o ż y tn ic z y c h b ło n k ó w e k . J e s z c z e b a r d z ie j a t r a k c y j n i e z a p o w ia d a s ię r o ś lin n e g o p o c h o ­ d z e n ia p r e p a r a t R h y a n ia d z ia ła ją c y le ta ln i e ty lk o n a

g ą s ie n ic e z w ó je k a z u p e łn ie n ie g r o ź n y d la in n y c h o w a ­ dó w n a w e t d la t a k w r a ż liw y c h b ło n k ó w e k j a k k r u s z y ­ n e k , z n a n y p o w s z e c h n ie p a s o ż y t ja j w ie lu sz k o d n ik ó w ro ln y c h i le ś n y c h .

I s tn ie j e je d n a k ta k ż e r e a l n a m o ż liw o ść b e z p o ­ ś r e d n i e g o ł ą c z e n i a m e to d c h e m ic z n e j i b io ­ lo g iczn ej w r a m a c h je d n e g o z a b ie g u . Z e s tr o n y m e to d y c h e m ic z n e j w c h o d z ą t u w g rę o c z y w iśc ie w y m ie n io n e ju ż fiz jo lo g ic z n ie s e le k ty w n e p e s ty c y d y w s to s u n k u do p o ż y te c z n y c h o rg a n iz m ó w . N a to m ia s t ze s tr o n y m e ­ to d y b io lo g ic z n e j w y s u w a ją s ię n a czoło m ik r o o r g a ­ n iz m y , k tó r e n a ogół b e z s z k o d y d la d z ia ła n ia b io p r e ­ p a r a t u łą c z y ć m o ż n a n a w e t z p o lito k s y c z n y m i p e s ty ­ c y d am i.

N a p r z y k ł a d n a jb a r d z ie j o b e c n ie p o p u la r n y b io p r e ­ p a r a t n a b a z ie B a c illu s th u r in g ie n s is , p r o d u k o w a n y ju ż w w ie lu k r a j a c h , z p o w o d z e n ie m m o ż n a łą c z y ć z f u n ­ g ic y d a m i i in s e k ty c y d a m i. W y m ie n io n y b io p r e p a r a t j e s t s p e c ja ln ie in t e r e s u j ą c y ze w z g lę d u n a je g o sp o só b d z ia ła n ia . M ia n o w ic ie o b o k s p o r b a k te r ii , r o z m n a ż a ją ­ cych się n a ż y w y c h o w a d a c h , z a w ie r a on r ó w n ie ż t o k ­ s y n y b ę d ą c e p r o d u k te m p r z e m ia n y m a t e r i i p a to g e n a , k tó r e d z ia ł a ją o w a d o b ó jc z o .

I n n y p r z y k ła d b e z p o ś r e d n ie g o łą c z e n ia o b u m e to d to s to s o w a n ie s u b le ta in y c h d a w e k k o n ta k to w y c h o w a - d o b ó je k w z m ie s z a n iu z z a r o d n ik a m i p a to g e n n y c h g rz y b ó w . W y k o rz y s tu je m y t u s y n e r g is ty c z n e d z ia ła n ie in s e k ty c y d u . W Z S R R s to s u je się z p o w o d z e n ie m w p r a k t y c e ta k i e z w a lc z a n ie p rz e c iw k o w ie lu g a t u n ­ k o m s z k o d n ik ó w s a d ó w i p ól.

Z n a n e s ą ró w n ie ż p ró b y s to s o w a n ia s u b le ta in y c h d a w e k p e s ty c y d ó w , b e z d o d a tk u b io p r e p a r a t ó w w ce lu sp o w o d o w a n ia u a k t y w n i e n i a s i ę la t e n tn y c h fo r m m ik ro o rg a n iz m ó w , w z d ro w y c h w z a s a d z ie p o p u ­ la c ja c h s z k o d n ik a i w y b u c h u s a m o r z u tn y c h e p iz o o c ji lik w id u ją c y c h je g o p o ja w . J e d n a k ż e s to s o w a n ie su b - le ta ln y c h s tę ż e ń p e s ty c y d ó w , ze w z g lę d u n a z n a n ą w ra ż liw o ś ć p o ż y te c z n y c h b ło n k ó w e k i m u c h ó w e k o ra z ze w z g lę d u n a m o ż n o ś ć w y k s z ta łc e n ia s ię o d p o rn y c h r a s s z k o d n ik a , m o ż e b u d z ić p o w a ż n e z a s trz e ż e n ia .

B a rd z o b lis k o z a g a d n ie n ia łą c z e n ia m e to d y c h e ­ m ic z n e j z b io lo g ic z n ą s to i s e l e k c j a o d p o rn y c h n a n ie k tó r e in s e k ty c y d y r a s e n to m o fa g ó w . P r o b l e m te n d o p ie ro się z a ry s o w u je , a le u d a ło się ju ż n a p r z y k ła d w y h o d o w a ć w la b o r a to r iu m o d p o r n ą n a D D T r a s ę p a ­ so ż y ta z r o d z a j u M a c r o c e n tr u s , k tó r e g o s z tu c z n a k o lo ­ n iz a c ja p rz e c iw k o z w ó jk o m n is z c z ą c y m s a d y w A m e ­ ry c e n ie k o lid u je ze s to s o w a n ie m D D T .

N a p o d s ta w ie p rz y to c z o n y c h ro z w a ż a ń i p r z y k ła d ó w m o ż n a c h y b a tw ie r d z ić , że u m ie ję tn e łą c z e n ie m e to d y b io lo g ic z n e j i c h e m ic z n e j s p e łn ia ju ż d z is ia j w y m o g i, k tó r y m ż a d n a z ty c h m e to d z o s o b n a s p r o s ta ć n ie je s t w s ta n ie . W y d a je się w ię c , że s to s o w a n ie p e łn e g o k o m ­ p le k s u z a b ie g ó w , o b e jm u ją c y c h w ra z ie k o n ie c z n o śc i e le m e n ty k ilk u m e to d z w a lc z a n ia , j e s t d ro g ą , k tó r a n a jp e w n ie j m o ż e d o p ro w a d z ić do c e lu i to w n ie z b y t o d le g łe j p rz y sz ło śc i.

36

J A C E K W A L C Z E W S K I (K ra k ó w )

M ETODY I ZA STO SO W A N IA SZTUCZNYCH O D D ZIA ŁY W A Ń NA Z JA W ISK A I PROCESY W A TM O SFERZE ZIEM SK IEJ

O d ty s ią c le c i d ą ż y c z ło w ie k d o o p a n o w a n ia p r z y ­ ro d y . N ie z w y k le is to tn y m e le m e n te m te g o d ą ż e n ia j e s t w y s iłe k w k i e r u n k u r e g u l a c ji p r o c e s ó w z a c h o d z ą c y c h w p r z y r o d z ie , w k i e r u n k u k s z t a łt o w a n i a ic h w s p o s ó b d la g o s p o d a r k i lu d z k ie j k o r z y s tn y . J e ś li j e d n a k w y ­ s i łk i te d a ły ju ż p o w a ż n e r e z u l t a t y w ś r o d o w is k u l ą ­ d o w y m , to o c e a n y w o d n e i o c e a n p o w ie tr z n y — a tm o ­ s f e r a , p o z o s ta ją c ią g le je s z c z e o b s z a r a m i w m i n im a l­

n y m s t o p n iu „ u p r a w io n y m i” . W p ły w c z ło w ie k a n a p rz e b ie g z ja w is k i p ro c e s ó w z a c h o d z ą c y c h w ty c h ś r o d o w is k a c h j e s t je s z c z e b a r d z o m a ły , a p o te n c j a ln e m o ż liw o ś c i o d d z ia ły w a n ia n a o c e a n y i a tm o s f e r ę s t a ­ n o w ią d la lu d z k o ś c i o lb r z y m ią r e z e r w ę ś r o d k ó w , w io ­ d ą c y c h do p o p r a w y w a r u n k ó w b y to w a n ia .

W n in ie js z y m a r t y k u l e z a jm ie m y s ię k r ó t k im p r z e ­ g lą d e m m e to d s z tu c z n y c h o d d z ia ły w a ń n a z ja w is k a i p ro c e s y w a tm o s f e r z e , p r z y c z y m n a c is k p o ło ż o n o n a s t r o n ę te c h n ic z n ą a k t u a l n i e s to s o w a n y c h m e to d . O m ó w ie n ie ta k i e w y d a je s ię c e lo w e z u w a g i n a r o ­ s n ą c e z n a c z e n ie s z tu c z n y c h o d d z ia ły w a ń w b a d a n ia c h n a u k o w y c h o ra z w ie lk ie p e r s p e k ty w y z a s to s o w a ń p r a k ty c z n y c h . P o n a d to , w l i t e r a t u r z e z n a le ź ć m o ż n a lic z n e w z m ia n k i o m e to d a c h s z tu c z n y c h o d d z ia ły w a ń w a tm o s f e r z e , w z m ia n k i te j e d n a k s ą b a r d z o r o z p r o ­ sz o n e , n ig d z ie te ż — w d o s tę p n y c h a u to r o w i ź r ó d ła c h — n ie d o k o n a n o łą c z n e g o o m ó w ie n ia te j n o w e j d z ie d z in y n a u k i, k tó r e j ro z w ó j d a t u j e się n a o s ta tn i e p i ę t n a s t o ­ le c ie . D o n ie d a w n a s t o s u n e k c z ło w ie k a d o z ja w is k i p ro c e s ó w a tm o s f e r y c z n y c h m i a ł c h a r a k t e r b ie r n y . N a u k a m e te o r o lo g ii o p ie r a ła się z a s a d n ic z o n a p o m ia ­ r a c h i o b s e r w a c ja c h n a t u r a l n y c h p ro c e s ó w a tm o s f e ­ ry c z n y c h , a c e le m p r a k t y c z n y m t e j d z ia ła ln o ś c i b y ło g łó w n ie p r z e w id y w a n ie p r z y s z łe g o s t a n u p o g o d y . C z y n n e w p ły w a n ie n a c h a r a k t e r y s t y k i a tm o s f e r y , je ś li m ia ło m ie js c e , to s ta n o w iło e f e k t n ie z a m ie r z o n y , p o ­ c h o d n ą in n y c h d z ia ła ń c z ło w ie k a , w r e z u l ta c i e n a jc z ę ś ­ c ie j n ie p o ż ą d a n ą i s z k o d liw ą ( z a n ie c z y s z c z e n ia a t m o ­ s fe ry c z n e ).

J u ż j e d n a k p o d k o n ie c X I X w . p o ja w iły s ię p i e r w ­ sze m y ś li o m o ż liw o ś c ia c h s z tu c z n e g o w y w o ły w a n ia p o ż ą d a n y c h z ja w is k (deszcz) w a tm o s f e r z e , z a ś w o k r e ­ sie p r z e d d r u g ą w o jn ą ś w ia t o w ą p o ło ż o n o p o d w a lin y p o d m e te o r o lo g ię e k s p e r y m e n ta ln ą . W o k r e s ie p o w o ­ je n n y m , d z ię k i p o ja w ie n i u s ię r a k i e t , o b s z a r e k s p e r y ­ m e n tó w ro z s z e r z y ł się n a g ó r n e w a r s t w y a tm o s f e r y . O b e c n ie ju ż n ie b r a k w y p o w ie d z i, s ta w i a ją c y c h z a ­ g a d n ie n ie r e g u l a c j i p o g o d y i k l i m a t u ja k o je d n o z g łó w n y c h z a d a ń r o z w o jo w y c h m e te o ro lo g ii. R ó w n o ­ c z e ś n ie s z tu c z n e o d d z ia ły w a n ia w y k o r z y s t y w a n e s ą c o ra z c z ę śc ie j j a k o n a r z ę d z i e b a d a ń .

Z a s a d n ic z ą c e c h ą o m a w ia n y c h t u t a j s z tu c z n y c h o d ­ d z ia ły w a ń n a z ja w is k a i p r o c e s y w a tm o s f e r z e je s t to , że s ą o n e p r z e p r o w a d z a n e c e lo w o , d la u z y s k a n ia p o ­ ż ą d a n y c h s k u tk ó w . W y k o r z y s ta n ie ty c h s k u t k ó w m o ż e b y ć d w o ja k ie : b e z p o ś r e d n io u ż y tk o w e lu b n a u k o w e . W d r u g im w y p a d k u o b s e r w a c ja i p o m ia r y s k u t k ó w s z tu c z n e g o o d d z ia ły w a n ia d o s ta r c z a d a n y c h n a u k o ­ w y c h . O c z y w iśc ie w s z e lk ie s z tu c z n e o d d z ia ły w a n ia , p r z e w id z ia n e d o w y k o r z y s t a n ia b e z p o ś r e d n io u ż y tk o ­

w e g o , m u s z ą w p ie r w s z e j fa z ie b y ć o b ie k te m b a d a ń n a u k o w y c h .

W a rto ś ć s z tu c z n y c h o d d z ia ły w a ń ja k o n a rz ę d z ia b a d a ń j e s t b e z s p o r n a . P o p ie r w s z e , u m o ż liw ia ją o n e w y w o ła n ie w a tm o s f e r z e ta k i c h z ja w is k i p ro c e s ó w , k tó r e ta m w s p o s ó b n a t u r a l n y n ie w y s tę p u ją . P o d r u ­ g ie, p o z w a la ją z a in ic jo w a ć z ja w is k a , a n a lo g ic z n e do n a tu r a ln y c h , je d n a k p r z e b ie g a ją c e w w a r u n k a c h k o n ­ tr o lo w a n e g o e k s p e r y m e n tu , w sz c z e g ó ln o śc i, p r z y z n a ­ n y c h w a r u n k a c h p o c z ą tk o w y c h , co j e s t s p r a w ą z a s a d ­ n ic z e j w a g i d la b a d a ń . T e c h n ik a n ie k t ó r y c h fo r m s z tu c z n y c h o d d z ia ły w a ń n a u ż y te k e k s p e r y m e n t u n a u ­ k o w e g o j e s t o b e c n ie w z n a c z n e j m ie rz e o p a n o w a n a . Z n a c z n ie b a r d z ie j o d le g ła je s t r e a liz a c j a ta k ic h f o r m s z tu c z n y c h o d d z ia ły w a ń , ja k ie m o g ły b y d a ć e f e k t u ż y te c z n y , w y m ie r n y w k a te g o r ia c h e k o n o m ic z n y c h . N ie m n ie j, z a r y s o w u ją c e się w ty m z a k r e s ie m o ż liw o śc i

R yc. 1. S c h e m a t r ó ż n y c h s p o s o b ó w te c h n ic z n y c h o d ­ d z ia ły w a n ia n a c h m u r y : 1 — g e n e r a t o r n a z ie m n y , 2 — b a lo n y z „ g r a n a t a m i k o n d e n s a c y jn y m i” (m at.

p a ln o - w y b u c h , z jo d k ie m s r e b r a ) , 3 — „ o b s ie w a n ie ” c h m u r z s a m o lo tu z e s ta lo n y m C O 2, 4 — w y r z u c a n ie

„ g r a n a tó w k o n d e n s a c y jn y c h ” z s a m o lo tu (n a s p a d o ­ c h r o n a c h lu b za p o m o c ą w y r z u tn i r a k ie to w e j) , 5 — r a ­ k ie t y z „ g r a n a t a m i k o n d e n s a c y jn y m i”, 6 — p o c is k i

d z ia ło w e z „ g r a n a t a m i k o n d e n s a c y jn y m i”

są n a d w y r a z a tr a k c y jn e , a p o s tę p w t e j d z ie d z in ie z a le ż y je d y n ie od z a in te r e s o w a n ia p r o b le m a m i s z tu c z ­ n y c h o d d z ia ły w a ń m o ż liw ie s z e r o k ic h k ó ł n a u k o w y c h i in s ty t u c ji f i n a n s u ją c y c h p ra c e .

P r a c e n a d s z tu c z n y m o d d z ia ły w a n ie m n a p ro c e s y k o n d e n s a c y jn e w a tm o s f e r z e m a j ą n a c e lu o s ;ą g n ię c ie t r z e c h r o d z a jó w s k u t k ó w u ż y te c z n y c h : r o z p r a s z a n ia c h m u r i m g ie ł, w y w o ły w a n ia o p a d ó w i z a p o b ie g a n ia o p a d o m g ra d o w y m . W y b ró b o w y w a n o w ty m c e lu s to ­ s o w a n ie r ó ż n y c h b o d ź c ó w , o s ta te c z n ie j e d n a k o b e c n ie p r a k ty c z n e z a s to s o w a n ie z n a la z ły : z e s ta lo n y d w u tle n e k w ę g la („ s u c h y ló d ” ) lu b jo d e k s r e b r a , w p r o w a d z a n e ja k o s u b s ta n c ja in i c ju j ą c a k o n d e n s a c ję d o c h m u r y lu b m g ły . D w u t le n e k w ę g la w p r o w a d z a n y j e s t w c h m u r ę w p o s ta c i g r a n u l a t u o ś r e d n ic y z ia r e n od k il k u m m do k il k u cm , z a le ż n ie od w a r u n k ó w . J o d e k s r e b r a m ie s z a n y je s t z r ó ż n y m i s u b s ta n c ja m i p a ln y m i, po s p a l e n iu k tó r y c h c z ą s tk i A g J u n o sz o n e s ą z d y m e m .