155
W zbiorach Działu Archeologii Średniowie- cza i Czasów Nowożytnych Muzeum Archeolo- gicznego w Krakowie, znajduje się żeleźce topora1 (MAK/S/26/1; nr. kat. IId/152). Według danych zawartych na karcie katalogowej (jedynej dostępnej informacji na temat tego znaleziska), zabytek ten odkryty został w Krakowie-Kazimierzu na ul. Mio- dowej i przekazany do muzeum przez M. Kurdziela w 1990 roku. Nieznane są ani okoliczności odkrycia, ani numer kamienicy, z którą należałoby wiązać to znalezisko2.
Żeleźce posiada półksiężycowate symetryczne ostrze, z wyodrębnioną szyjką oraz owalną (w rzucie pionowym) osadą, zakończoną prostokątnym młot- kiem (ryc. 1; fot. 1). Osada posiada szerokie, trój- kątne w kształcie wąsy. Czworoboczny młotek, roz- szerza się na końcach (w rzucie poziomym) tworząc łukowate występy. Zabytek zachowany jest w stanie bardzo dobrym, z nielicznymi, spowodowanymi koro- zją3, uszkodzeniami ostrza. Wymiary: długość całko- wita – 19 cm; największa szerokość ostrza – 12,7 cm;
1 W niniejszym opracowaniu przyjmujemy za właściwe pojęcie żeleźce topora. Interesujący nas zabytek określony został na karcie katalogowej jako topór. Będziemy zatem w jego kontekście stoso- wać ten termin, bez drobiazgowych dywagacji, dotyczących różnic między toporem-bronią a siekierą-narzędziem. Należy podkreślić, że jednym z poważniejszych problemów w procesie badawczym nad toporami (w szczególności średniowiecznymi), jest zdefi nio- wanie funkcji (odróżnienie toporów bojowych od ciesielskich, rzeźniczych i katowskich) jaką pełnić mogły poszczególne eg- zemplarze. Kwestie te były poruszane wielokrotnie przez różnych uczonych, dlatego nie ma potrzeby omawiać ich szczegółowo w tym miejscu (por. Nadolski 1954, 37-38; Głosek 1990, 207-210;
Głosek 1996, 21-22; Świątkiewicz 2002, 59-60; Tyniec-Kępińska 2005, 145).
2 Być może zabytek ten znaleziony został podczas prac ziem- nych prowadzonych na jezdni.
3 Okaz ten poddany został konserwacji w Pracowni Metalogra- fi cznej Muzeum Archeologicznego w Krakowie.
najmniejsza szerokość szyjki – 4,8 cm; wysokość osa- dy – 7,8 cm; światło otworu osady – 1,6 × 5,3 cm; wy- miar boków młotka – 3,4 cm × 5 cm; waga – 1,26 kg.
Okaz z ul. Miodowej w Krakowie nie ma analo- gii wśród publikowanych toporów i siekier z obszaru ziem polskich4. Również w opracowaniach materia- łów pochodzących z innych części Europy nie zna- leziono okazów o podobnych cechach (chodzi tu w szczególności o egzemplarze z półksiężycowatym ostrzem)5. Topór jest znaleziskiem luźnym, pozbawio- nym kontekstu archeologicznego, brakuje więc bez- pośrednich danych do określania jego chronologii6. Przyjęcie założenia, że został odkryty na ul. Miodo- wej (zgodnie z oświadczeniem ofi arodawcy), pozwala na wnioskowanie, iż został porzucony (?) w związku z pracami prowadzonymi w tym miejscu. Ulica Mio- dowa została wytyczona w 2 poł. XIX wieku (ok. 1865 roku) na terenie dawnego przedmieścia Kazimierza, zwanego Podbrzeziem7 (znajdującego się w miejscu średniowiecznej drogi przymurnej) (Encyklopedia…, 620). Wytyczono ją na podstawie planów regulacyj- nych wykonanych w 1828 oraz 1844 roku i przedłu- żono poza ulicę Starowiślną pod koniec XIX wieku (nastąpiło to przed 1889 rokiem) (tamże, 620). Na zabudowę tej ulicy składają się głównie murowane kamienice wzniesione na przełomie XIX i XX wieku (Encyklopedia…, 620; Zabytki…, 257-259). Być może topór związany był z pracami prowadzonymi przy
4 Por. Nadolski 1954, 36-50; 252-258; Głosek 1996, 33-54; 103- 139; Świątkiewicz 2002, 54-60; 169-171.
5 Por. Kirpičnikov 1966, 26-46; Ruttkay 1975, 119-216; 1976, 305-313; Heindel 1992, 17-56.
6 Według informacji znajdującej się na karcie katalogowej, zaby- tek ten pochodzić miał z okresu nowożytnego.
7 Podbrzezie było dawną osadą rybacką położoną na brzegu Sta- rej Wisły, której początki sięgają jeszcze XIV wieku (Encyklope- dia…, 770).
MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXIX, 2013
JAKUB PUZIUK, ANNA T YNIEC
ŻELAZNY TOPÓR Z UL. MIODOWEJ W KRAKOWIE-KAZIMIERZU
156
organizacji i rozbudowie nowej ulicy. Potwierdzałoby to określenie chronologii zabytku – okres nowożytny lub współczesny (XIX/XX-XX wiek).
Obecny stan badań nie daje możliwości uściśle- nia kryteriów, które pozwalałyby rozróżnić służące w pracach rzemieślniczych siekiery od wykorzysty- wanych w boju toporów (Głosek 1990, 210). Jednak zdaniem Mariana Głoska, wyróżnić można cechy zewnętrzne, dające możliwość zidentyfi kowania funkcji, jaką spełniać mogły niektóre z egzemplarzy (1990, 210)8. W przypadku interesującego nas okazu, trudno jest wskazać charakterystyczne parametry lub cechy, które decydowałyby o jego pierwotnym prze- znaczeniu. Zwraca uwagę przede wszystkim wyodręb- niony prostokątny młotek, którego rozszerzone lekko na końcach występy, tworzyć mogły rodzaj pazurów, służących do wyjmowania gwoździ. Charakteryzuje się on ponadto masywną budową, z szeroką i płaską powierzchnią pracującą. Cechy takie odnajdujemy we współczesnych toporach, a w szczególności sie- kierach, wykorzystywanych w pracach budowlanych, które polegają na demontażu lub montażu konstruk-
8 Badacz ten podkreśla przykłady toporów o ostrzu asymetrycz- nym (z jedną płaszczyzną prostą i osadą w całości wykonaną po przeciwnej stronie) które, według niego, niewątpliwie służyły do prac ciesielskich (Głosek 1990, 210; ten sam 1996, 48-49).
cji ciesielskich (wbijanie gwoździ, klamer lub koł- ków) (Cieśla…1950, 33; Lenkiewicz, Zdziarska-Wis 1989, 127-128). Symetrycznym ostrzem siekiery wykonywać można ponadto wręby oraz zaostrzać końce pali, co w przypadku interesującego nas za- bytku również było możliwe (Lenkiewicz, Zdziarska- -Wis 1989, 128). Szerokie wąsy znajdujące się przy osadzie, stabilizowały w momencie pracy żeleźce na drewnianym trzonie, trudno natomiast domniemy- wać jaką długość mogło mieć stylisko. Wydaje się, że omawiany egzemplarz był narzędziem rzemieślni- czym, wykorzystywanym w pracach budowlanych lub ciesielskich. Należy jednak pamiętać, że jest on po- zbawiony zarówno kontekstu archeologicznego, jak i analogii, dlatego interpretacja ta, pozostawać może jedynie w sferze domniemywań.
Muzeum Archeologiczne w Krakowie jakub.puziuk@ma.krakow.pl tyniec@ma.krakow.pl
LITERATURA Cieśla…
1950 Cieśla, stolarz, dekarz. Poradnik dla rzemieślni- ków wiejskich, Piaścik F. (red.), Ministerstwo Budownictwa, Instytut Techniki Budowlanej, Warszawa.
Encyklopedia...
2000 Encyklopedia Krakowa, (red.) Burek R., Wy- dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Kraków.
Głosek M.
1990 Stan i perspektywy badań nad średniowieczny- mi toporami w Polsce, Prace i Materiały Mu- zeum Archeologicznego i Etnografi cznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 34, 207-211.
1996 Późnośredniowieczna broń obuchowa w zbio- rach polskich, Warszawa-Łódź.
Heindel I.
1992 Äxte des 8. bis 14. Jahrhunderts im westslawis- chen Siedlungsgebiet zwischen Elbe/Saale und Oder/Neiße, Zeitschrift für Archäologie 26, 17-56.
Kirpičnikov A.N.
1966 Drevnerusskoe oružie, vyp. 2, Kopâ, sulicy, bo- evye topory, bulavy, kisteni IX-XIII vv., Arheo- logiâ SSSR. Svod Arheologičeskih Istočnikov E1-36, Moskva-Leningrad.
Lenkiewicz W., Zdziarska-Wis I.
1989 Technologia. Ciesielstwo, Warszawa.
Nadolski A.
1954 Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku, Acta Archaeologica Universitatis Lo- dziensis 3, Łódź.
Ruttkay A.
1975 Waff en und Reiterausrüstung des 9. bis zur er- sten Hälfte des 14. Jahrhunderts in der Slowa- kei (I), Slovenská Archeológia, 23-1, 119-216.
1976 Waff en und Reiterausrüstung des 9. bis zur er- sten Hälfte des 14. Jahrhunderts in der Slowa- kei (II), Slovenská Archeológia 24-2, 245-395.
Świątkiewicz P.
2002 Uzbrojenie wczesnośredniowieczne z Pomorza Zachodniego, Acta Archaeologica Universita- tis Lodziensis 48, Łódź.
Tyniec-Kępińska A.
2005 Kolekcja średniowiecznych i nowożytnych przed- miotów żelaznych ze Smolic koło Zatora, Mate- riały Archeologiczne 35, 145-157.
Zabytki…
2007 Zabytki architektury i budownictwa w Polsce.
Kraków, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumen- tacji Zabytków, Warszawa.
157
JAKUB PUZIUK, ANNA T YNIEC
Iron axe from Miodowa Street in Kraków-Kazimierz Summary
In the collection of Department of Medieval and Modern Archaeology of the Archaeological Museum in Kraków, there is the head of an axe (MAK/S/26/1; cat. no IId/152) found in Miodowa Street in Kraków-Kazimierz.
The axe has a crescent symmetrical blade with a distinct cheek and oval wedge (in vertical projection) ending with a rectangular hammer (fi g. 1; photo 1).
The wedge is characterised by wide triangle-shaped ears and a four-sided hammer with arched (in hori- zontal projection) protrusions. The artefact has been very well preserved. Measurements: Total length – 19 cm; maximum blade width – 12.7 cm; minimum width of the cheek – 4.8 cm; wedge height – 7.8 cm;
wedge eye – 1.6 × 5.3 cm; hammer sides – 3.4 cm × 5 cm; weight – 1.26 kg.
The specimen discovered in Miodowa Street in Kraków has no analogies among published axes and hatchets. It is a loose fi nd, deprived of archaeological context, therefore it lacks direct data to determine its chronology. It might have been abandoned during construction work carried out in the 2nd half of the
19th century in Miodowa Street, which would suggest its modern or contemporary chronology (19th/20th- 20th century).
It is diffi cult to identify characteristic parameters in the form of the discussed specimen, which would determine its original purpose. A distinct rectangular hammer with protrusions slightly widened at the ends is clearly visible. Wide and fl at working surface of the hammer indicates that it might have been used for hammering in nails, while its arched protrusions seem to have been a kind of claws used to pull them out. Symmetrical blade might have served to make grooves and to sharpen pole ends. Such features we can fi nd in contemporary axes, and particularly in hatchets used in building work consisting of demolishing or assembling a carpentry construction (Cieśla…1950, 33; Lenkiewicz, Zdziarska-Wis 1989, 127-128). The discussed specimen might have been an artisan’s tool used for building or carpentry work.
However, because of lack of analogies and archaeo- logical context, this interpretation remains within the realm of sheer conjecture.
158
Fot. 1. Kraków ul. Miodowa. Topór Photo 1. Kraków, Miodowa street. Iron axe
Ryc. 1. Kraków ul. Miodowa. Topór Fig. 1. Kraków, Miodowa street. Iron axe
