J¦zykoznawstwo Ogólne
Jerzy Pogonowski
Department of Logic and Cognitive Science Adam Mickiewicz University in Pozna«
pogon@amu.edu.pl
Wykªad 1
Czym jest j¦zykoznawstwo ogólne?
J¦zykoznawstwo ogólne: naukowe badanie j¦zyka.
Naukowe. Ta deklaracja oznacza, »e w j¦zykoznawstwie ogólnym budujemy teorie. Ustalamy prawa opisuj¡ce prawidªowo±ci w badanej sferze zjawisk.
Wyja±niamy fakty lingwistyczne. Przeprowadzamy eksperymenty. We wszystkich tych dziaªaniach przestrzegamy norm metodologicznych charakterystycznych dla nauki wspóªczesnej.
Badanie. Metody badawcze j¦zykoznawstwa ogólnego obejmuj¡ m.in.:
kolekcjonowanie i opis faktów lingwistycznych, modelowanie matematyczne, metody probabilistyczne, metody specy czne dla j¦zykoznawstwa (np.
metoda rekonstrukcji wewn¦trznej), metody zapo»yczone z innych nauk (psychologii, socjologii, etnologii, biologii, zyki, itd.).
J¦zyk. B¦d¡ nas interesowa¢ przede wszystkim j¦zyki etniczne. S¡ to twory spoªeczne, powstaªe w sposób naturalny. Oprócz j¦zyków etnicznych, u»ywanych w procesie komunikacji, rozwa»amy równie» caªe mnóstwo j¦zyków sztucznych: budowanych celowo, dla posªugiwania si¦ nimi np. w nauce. Nale»¡ do nich m.in.: j¦zyki logiki, matematyki, informatyki, itd.
Czym jest j¦zykoznawstwo ogólne?
Odt¡d dla zwi¦zªo±ci wyra»ania u»ywa¢ b¦dziemy u»ywa¢ skrótu JOG w znaczeniu: j¦zykoznawstwo ogólne.
JOG jest tylko jedn¡ z dyscyplin j¦zykoznawczych, których jest do±¢
sporo. Co zatem wyró»nia JOG z caªo±ci bada« j¦zykoznawczych?
Oto niektóre z tych wyró»ników:
JOG zajmuje si¦ j¦zykiem jako takim, a nie np. wyª¡cznie j¦zykiem angielskim lub j¦zykami jednej tylko rodziny (powiedzmy, j¦zyków indoeuropejskich).
JOG buduje zatem teorie i prawa dotycz¡ce wszystkich j¦zyków (etnicznych).
JOG nie jest normatywne. Nie ustala, jak powinno si¦ mówi¢ czy pisa¢.
JOG jest dyscyplin¡ teoretyczn¡ oraz empiryczn¡.
Czym jest j¦zykoznawstwo ogólne?
Wszyscy ludzie potra ¡ posªugiwa¢ si¦ jakim± j¦zykiem etnicznym (a bodaj poªowa caªej »yj¡cej obecnie ludzko±ci wi¦cej ni» jednym takim j¦zykiem). Nale»y wyra¹nie odró»ni¢ umiej¦tno±¢ posªugiwania si¦
j¦zykiem od wiedzy na temat jego struktury, funkcji, zmian
historycznych, uwarunkowa« spoªecznych, itd. Ze szkoªy wynosimy jedynie bardzo skromn¡ wiedz¦ o j¦zyku, przede wszystkim ojczystym.
Wiele ustale« JOG nie ma charakteru bezwyj¡tkowych praw. Cz¦sto mówimy natomiast o: typowych sytuacjach, tendencjach, wi¦kszo±ci przypadków, itp.
Pewne bardzo podstawowe poj¦cia otrzymuj¡ jedynie do±¢ ogólne charakterystyki: nie jest mo»liwe podanie ich precyzyjnych de nicji.
Dla przykªadu, caªy czas trwaj¡ lozo czne spory na temat tego, jak zde niowa¢: poj¦cie, znaczenie, sens, rozumienie, itp.
Pewne ustalenia tworz¡ kanon JOG. Istnieje jednak ogromne mnóstwo rywalizuj¡cych mi¦dzy sob¡ teorii j¦zykoznawczych, na przykªad teorii skªadniowych.
Czym jest j¦zykoznawstwo ogólne?
Pierwszy stosunkowo precyzyjny opis j¦zyka dotyczyª sanskrytu, czyli j¦zyka indoeuropejskiego. Dokonaª go P an.ini (−520, −460), podaj¡c 3959 reguª odnosz¡cych si¦ do morfologii, skªadni oraz semantyki sanskrytu. Za pocz¡tek naukowego j¦zykoznawstwa (w odró»nieniu od wcze±niejszych rozwa»a« lologicznych) uwa»a si¦ jednak wiek XIX.
Stosunkowo wcze±nie zainteresowanie j¦zykoznawców nakierowane byªo na badanie j¦zyków ró»nych rodzin j¦zykowych. Jednak tradycja gramatyczna i lologiczna miaªa istotny wpªyw na tworzenie si¦
aparatury poj¦ciowej JOG. A tradycja ta dotyczyªa gªównie j¦zyków indoeuropejskich.
Od strukturalistów pochodzi rozró»nienie: langue j¦zyk (jako system); parole mowa (jako realizacja tego systemu). J¦zyk jako system istnieje w sferze bytów abstrakcyjnych. Jest konstruktem spoªecznym. Na mow¦ skªadaj¡ si¦ twory czterowymiarowe (fale akustyczne). Mowa ma charakter ci¡gªy, jednak reprezentujemy j¡ i badamy jako jednowymiarow¡, liniow¡ i dyskretn¡. Pismo równie» jest tworem czterowymiarowym, jednak badamy je jako liniowe ci¡gi obiektów dwuwymiarowych.
Czym jest j¦zykoznawstwo ogólne?
JOG zajmuje si¦ zarówno struktur¡ j¦zyka, jak i jego funkcjonowaniem:
Struktura. Ustala si¦ rodzaje podstawowych jednostek j¦zykowych (np.: gªoska, fonem, sylaba, a ks, morfem, wyraz, leksem, kategoria gramatyczna, kategoria syntaktyczna, zdanie, wypowied¹, tekst, itd.) oraz wi¡»¡cych je relacji (np.: szyk, zwi¡zek zgody, zwi¡zek rz¡du, relacje oparte na dystrybucji, hiponimia, synonimia, bliskoznaczno±¢, akomodacja syntaktyczna, kohezja, wolna wariancja, opozycja fonologiczna, itd.). J¦zyk jest wielopoziomowym systemem, na który skªadaj¡ si¦ podsystemy (np.: d¹wi¦kowy, morfologiczny, leksykalny, zdaniowy, itd.).
Funkcje. Ustala si¦ funkcje, peªnione przez okre±lone jednostki i konstrukcje j¦zykowe w procesie komunikacji. Za pomoc¡ j¦zyka dokonujemy przetwarzania oraz przekazywania informacji.
J¦zyki ±wiata
Obecnie (2020) na ±wiecie u»ywa si¦ okoªo sze±ciu tysi¦cy j¦zyków.
Sceptycy zani»aj¡ t¦ liczb¦ do trzech tysi¦cy. Kªopot z precyzyjnym wyznaczeniem liczby istniej¡cych j¦zyków wi¡»e si¦ z przede wszystkim z trudno±ci¡ odró»nienia j¦zyka od dialektu. Ocenia si¦, »e w najbli»szych kilkudziesi¦ciu latach ponad poªowa obecnie u»ywanych j¦zyków wymrze.
Oto kilka j¦zyków o najwi¦kszych populacjach (w milionach u»ytkowników):
chi«ski 1197 portugalski 203 hiszpa«ski 414 bengali 193 angielski 365 rosyjski 167 hindi 260 japo«ski 122 arabski 237 jawajski 84
Okoªo stu j¦zyków ma populacj¦ powy»ej miliona u»ytkowników. W Europie funkcjonuje okoªo 110 j¦zyków.
Dyscypliny j¦zykoznawcze
Fonetyka i fonologia. Zajmuje si¦ akustycznymi, artykulacyjnymi i audytywnymi aspektami mowy. Ustala inwentarze gªosek i fonemów.
Analizuje cechy prozodyczne mowy. Bada struktury sylabiczne, akcentowe, intonacyjne.
Morfologia. Ustala inwentarze morfów. Bada zjawiska derywacji (sªowotwórstwa) oraz eksji.
Semantyka leksykalna. Zajmuje si¦ zasobem leksykalnym j¦zyka.
Opisuje relacje semantyczne (hiponimia, synonimia, antonimia, itd.), pola j¦zykowe, skªadniki uniwersalne znacze«.
Skªadnia. Dotyczy reguª tworzenia wyra»e« zªo»onych. Ustala inwentarz kategorii syntaktycznych. Bada relacje skªadniowe.
Gramatyka tekstu. Dotyczy wi¦kszych tworów j¦zykowych, zªo»onych ze zda«. Bada relacje odpowiedzialne za spójno±¢ tekstów.
Pragmatyka. Zajmuje si¦ zale»no±ciami mi¦dzy samym j¦zykiem a jego u»ytkownikami. Bierze zatem pod uwag¦ np. przekonania mówi¡cych, analizuje wypowiedzi rozumiane jako dziaªania, itd.
Dyscypliny j¦zykoznawcze
Wymienione dyscypliny bezdyskusyjnie nale»¡ do JOG. Naszym zdaniem równie dobrze mo»na byªoby dokonywa¢ opisu struktury j¦zyka odwoªuj¡c si¦ do:
System cenemów. Cenemy to jednostki, które same nie posiadaj¡
znaczenia, ale pozwalaj¡ odró»nia¢ znaczenia wyra»e«, które tworz¡.
Pleremy proste. Minimalne jednostki posiadaj¡ce (ustalonego rodzaju) znaczenie.
Konstrukcje skªadniowe i morfologiczne. Krócej: Konstrukcje gramatyczne. Inwentarze znacze« gramatycznych j¦zyków ±wiata.
Reguªy tworzenia wyra»e« zªo»onych (derywacja, skªadnia).
Semantyka wyra»e« zªo»onych. Znaczenia wyra»e« zªo»onych traktowane jako wyznaczone przez znaczenia ich cz¦±ci skªadowych oraz sposobu ich poª¡czenia.
Teksty. Konstrukcje j¦zykowe zªo»one ze zda«, poª¡czonych ró»nego rodzaju relacjami spójno±ci tekstowej.
Akty mowy. Wypowiedzi traktowane jako dziaªania.
Dyscypliny j¦zykoznawcze
Do dyscyplin j¦zykoznawczych zaliczamy te» m.in.:
Typologia genetyczna i geogra czna Nauczanie j¦zyków
Typologia strukturalna J¦zykoznawstwo konfrontatywne Pragmatyka lingwistyczna Dialektologia
J¦zykoznawstwo historyczne Mniejszo±ci j¦zykowe
Translatologia Etnolingwistyka
Lingwistyka matematyczna Lingwistyka statystyczna Psycholingwistyka J¦zyki specjalistyczne
Socjolingwistyka Polityka j¦zykowa
Neurolingwistyka Metodologia lingwistyki
Akwizycja j¦zyka Filozo a j¦zyka
Trójk¡t Ogdena-Richardsa
Znak to co±, co zast¦puje co± innego. Wi¦cej o znakach oraz ich rodzajach (naturalne, konwencjonalne, ikony, indeksy, symbole) powiemy w nast¦pnym wykªadzie.
Znaki reprezentowane bywaj¡ w postaci tzw. trójk¡ta Ogdena-Richardsa:
Poj¦cie. To konstrukt mentalny. Mawia si¦, »e poj¦cia s¡ sposobami kategoryzacji zjawisk.
Forma. To d¹wi¦kowa (lub gra czna) skªadowa znaku.
Odniesienie. Odpowiednik pozaj¦zykowy znaku.
Schemat Jakobsona i funkcje j¦zyka
Akt komunikacji analizowany bywa wedle nast¦puj¡cego schematu Jakobsona:
Nadawca. Ten, kto wytwarza komunikat j¦zykowy.
Odbiorca. Ten, do kogo skierowany jest komunikat j¦zykowy.
Kontekst. Fragment rzeczywisto±ci, w której dokonuje si¦ akt komunikacji.
Komunikat. Sama wypowied¹ b¡d¹ tekst.
Kod. Inwentarz ±rodków symbolicznych, sªu»¡cych do tworzenia komunikatów j¦zykowych.
Kontakt. Fakt dokonywania si¦ aktu komunikacji.
Schemat Jakobsona i funkcje j¦zyka
Z tym schematem wi¡»emy nast¦puj¡ce podstawowe funkcje znaków j¦zykowych:
Ekspresywna. Komunikat wyra»a przekonania mówi¡cego.
Impresywna. Komunikat wpªywa na przekonania sªuchaj¡cego.
Przedstawieniowa. Komunikat odnosi si¦ do rzeczywisto±ci pozaj¦zykowej.
Poetycka. Komunikat ma wewn¦trzn¡ struktur¦.
Metaj¦zykowa. Komunikat mo»e odnosi¢ si¦ do innych komunikatów.
Fatyczna. Komunikat j¦zykowy sªu»y podtrzymaniu wi¦zi mi¦dzy u»ytkownikami j¦zyka.
Reprezentacje ontologiczne
Funkcja przedstawieniowa j¦zyka odpowiedzialna jest za zwi¡zki mi¦dzy j¦zykiem a jego odniesieniem przedmiotowym.
Ale czym jest to odniesienie przedmiotowe?
Jakie s¡ jego podstawowe skªadniki i jakie zale»no±ci je wi¡»¡?
S¡ to pytania anga»uj¡ce nie tylko samo JOG, ale tak»e czynione zaªo»enia ontologiczne oraz epistemologiczne.
Pami¦ta¢ trzeba, »e j¦zyki powstaªy o wiele wcze±niej ni» subtelne rozwa»ania lozo czne.
Reprezentacje ontologiczne, które wspóªcze±nie wi¡»emy z j¦zykiem s¡
wynikiem zaawansowanej re eksji teoretycznej.
Uwa»amy, »e w j¦zyku mo»emy odnosi¢ si¦ do wszystkiego: tego, co otacza nas w rzeczywisto±ci zycznej oraz tego, co nale»y do sfery abstraktów, z wª¡czeniem samego j¦zyka.
Reprezentacje ontologiczne
Nie ma obecnie, o ile nam wiadomo, »adnej w miar¦ kompletnej i spójnej koncepcji ustalaj¡cej, jaka jest w szczegóªach struktura odniesienia przedmiotowego j¦zyka. W ka»dym razie, odwoªujemy si¦ w reprezentacjach ontologicznych m.in. do:
Rzeczy, przedmiotów, obiektów.
Przestrzeni, czasu, ruchu, zmiany, przyczynowo±ci.
Cech, wªasno±ci, relacji.
Stanów rzeczy, zdarze«, procesów.
Sytuacji, faktów.
Abstraktów wielu rodzajów.
Niech b¦dzie ¢wiczeniem dla czytelnika próba podania de nicji wymienionych wy»ej poj¦¢. Dodajmy, »e jest to trudne ¢wiczenie.
Plan wyra»ania i plan tre±ci
Jednym z podstawowych rozró»nie« dotycz¡cych informacji niesionych przez znaki j¦zykowe jest dychotomia:
Informacja leksykalna. To informacja odnosz¡ca si¦ do ustalonego inwentarza poj¦¢ danego j¦zyka. Inwentarz ten wyznaczony jest przez leksykon j¦zyka.
Informacja gramatyczna. To informacja specy czna dla danego j¦zyka, wyra»ana w sposób obligatoryjny oraz za pomoc¡ ustalonych dla tego j¦zyka ±rodków wyra»ania znacze«.
Sposoby wyra»ania znacze« s¡ ograniczone w liczbie. Zwykle podaje si¦
kilkana±cie takich sposobów, wyst¦puj¡cych w j¦zykach ±wiata:
Plan wyra»ania i plan tre±ci
Szyk. Kolejno±¢ wyst¦powania jednostek j¦zykowych w wypowiedzi.
Rdzenie. Jednostki tworz¡ce inwentarz leksykalny j¦zyka.
Reduplikacja. Powtórzenie jednostki (np. sylaby, morfu).
Akcent. D¹wi¦ki wytwarzane ze zwi¦kszon¡ energi¡.
Intonacja. Przebieg melodyczny wypowiedzi.
Tony. Zmiany wysoko±ci wypowiadanych d¹wi¦ków.
Partykuªy. Inwentarz jednostek z przypisanymi im znaczeniami (gramatycznymi).
Mody kacje rdzenia. Zmiany struktury d¹wi¦kowej rdzenia.
A ksacja. W tej technice wyró»nia si¦:
Pre ksy. Poprzedzaj¡ rdze«.
Su ksy. Nast¦puj¡ po rdzeniu.
Kon ksy. Otaczaj¡ rdze«.
Trans ksy. Przeplataj¡ si¦ z elementami rdzenia.
Relacje syntagmatyczne i paradygmatyczne
Uznajmy, »e potra my rozpozna¢ poziomy j¦zykowe. Ka»dy poziom j¦zykowy skªada si¦ z jednostek tego samego rodzaju, powi¡zanych
relacjami. Jednostki poziomu wy»szego powstaj¡ jako kombinacje jednostek poziomu ni»szego. Przykªadami poziomów j¦zykowych s¡ zbiory: d¹wi¦ków, morfów, wyrazów, fraz, zda«, tekstów. Relacje j¦zykowe dzieli si¦ na:
Syntagmatyczne. To przede wszystkim zale»no±ci wi¡»¡ce jednostki
j¦zykowe (ustalonego poziomu j¦zykowego) w wi¦ksze caªo±ci. Przykªadami takich relacji s¡ m.in.: szyk, zwi¡zki zgody i rz¡du, ª¡czliwo±¢ morfów.
Paradygmatyczne. Najpro±ciej byªoby powiedzie¢, »e relacje
paradygmatyczne to te relacje mi¦dzy jednostkami tego samego poziomu j¦zykowego, które nie s¡ syntagmatyczne. Jest to by¢ mo»e de nicja za szeroka w uznaniu niektórych lingwistów, ale przynajmniej jednoznaczna.
To wªa±ciwie kwestia tradycji terminologicznej. Nietrudno poda¢ przykªady relacji j¦zykowych, które nie s¡ »adnego z tych rodzajów.
Wszystkie poziomy j¦zykowe skªadaj¡ si¦ na plan wyra»ania j¦zyka. Do jego planu tre±ci zaliczamy ogóª znacze«, niesionych przez wyra»enia j¦zykowe.
