Wprowadzenie
Introduction
...budzenie w ludnoĈci pewnego terytorium ĈwiadomoĈci jej cech odröbnych
i poszanowania dla tych cech jest szkoäñ patriotyzmu (Jan Gwalbert Pawlikowski, 1938)
Krajobraz jest fizjonomiñ – wyrazem Ĉrodowiska, odbiciem wszelkich zjawisk wystöpujñcych na powierzchni ziemi1. ćrodowisko – zarówno naturalne, jak kulturowe – stanowi o toĔsamoĈci miejsca, a jej zewnötrznym wyrazem jest krajo- braz2. Nie moĔna ani ukryè, ani nie dostrzegaè krajobrazu, choè moĔna byè na jego piökno, czy co najmniej äad, mniej lub wiöcej wraĔliwym.
Zawsze oddziaäuje on na czäowieka, choèby tylko w sferze podĈwiado- moĈci. Trudno jest nam pozostaè obojötnym wobec piökna krajobra- zu gór, starej wsi czy zabytkowego miasta. PrzecieĔ to wäaĈnie majñc ĈwiadomoĈè, Ĕe gdzieĈ w kraju jest piöknie – podejmuje siö tam podróĔ i de facto ulega siö w rzeczy samej walorom krajobrazu, na przykäad wy- brzeĔa Baätyku, Tatr czy historyczne- go miasta w Toruniu, Krakowie albo Jury Krakowsko -Czöstochowskiej i harmonijnie uformowanych rozle- gäych rolniczych terenów wiejskich Opolszczyzny czy Dolnego ćlñska.
Warto teĔ uĈwiadomiè sobie, Ĕe pomnik przyrody lub zabytkowa budowla, którñ tak cenimy, stanowi
zawsze tylko czöĈè, element krajo- brazu.
W naszym otoczeniu mamy do czynienia z krajobrazem naturalnym, bödñcym dzieäem przyrody, oraz z krajobrazem kulturowym, stano- wiñcym twór myĈli i rñk czäowieka;
najczöĈciej jednak z róĔnego rodzaju dobrym lub zäym wzajemnym ich przenikaniem siö. Trafnie ujmuje to H. Gutersohn, piszñc, iĔ krajobraz jest wyrazem gospodarki czäowieka.
Zatem dobra gospodarka stanowi podstawö harmonijnego krajobra- zu, zäa – zdewastowanego, a takĔe na odwrót: dewastacja krajobrazu stanowi wyraz zäej gospodarki.
Stwierdzenie to dopeänia profesor Kostrowicki3, mówiñc, iĔ: „moĔna zafaäszowaè statystyki, sprawozda- nia, raporty – krajobrazu zafaäszowaè siö nie da – on zawsze powie prawdö o nas i o naszej gospodarce...”
Jednym z podstawowych zadaþ stojñcych przed wspóäczesnymi go- spodarzami krajobrazu – wäadzami rzñdowymi i samorzñdowymi wydaje siö byè dbaäoĈè o jego harmonijny, zrównowaĔony rozwój, zachowujñ- cy otrzymane od dziedzictwa historii i przyrody dobrodziejstwo inwenta- rza”. WäaĈnie owo dziedzictwo wy- maga przede wszystkim gruntownego rozeznania tego, które na gruncie architektury krajobrazu, w metodzie Janusza Bogdanowskiego nazywa siö zasobem. Stñd juĔ krok do zapisu dziedzictwa w krajobrazie, pozwala- jñcego na dalsze fazy analiz i, przede wszystkim, syntezy w postaci wnio- sków i wytycznych, które powinny
Z a p is d zi ed zi ct w a ku ltu ro w ego w si w k o nt ek œc ie zm ia n t o ¿sa m o œc i m ie jsc a w k ra jo b ra zi e Z b ign ie w My cz ko w sk i
Registration of Cultural
Heritage of Village
on the Background
of Transformation of
Identity of Place in the
Lanscape
byè konsumowane w strategiach rozwoju, planach miejscowych i re- gionalnych – säowem: w dziaäaniach szanujñcych dawnñ i kreujñcych nowñ toĔsamoĈè miejsca4. Dziaäania te omówiono w niniejszej wypowie- dzi ze szczególnym uwzglödnieniem krajobrazu wiejskiego.
Krajobraz wyrazem to¿samoœci miejsca
The landscape as an expression of identity of site
Naród na pytanie, kim jest, odpowiada swojñ kulturñ, a kultura jest wäaĈnie tym, co stanowi o naszej toĔsamoĈci, tak indywidualnej, jak i zbiorowej.
(Jan Paweä II)
Nowopowstajñca na gruncie polskim rzeczywistoĈè spoäeczna i ekonomiczna, zmiany ustrojowe – gäód demokracji, czösto rozumiany i realizowany jako nieograniczona swoboda dziaäaþ sterowana drapieĔ- nñ chöciñ posiadania, pragnienie dogonienia straconych dziesiöcioleci – stwarzajñ powaĔne zagroĔenie dla krajobrazu, jego skäadników: dzie- dzictwa kulturowego, Ĉrodowiska naturalnego godzñc w toĔsamoĈè indywidualnñ, wspólnotowñ i naro- dowñ.
Wydaje siö byè bliskie prawdy stwierdzenie, iĔ otaczajñcy nas krajo- braz jest odwzorowaniem toĔsamoĈci i syntezñ tego wszystkiego, co skäada siö na Ĉrodowisko:
1. rozumiane jako wyraz przestrzeni materialnej; zarówno w wymia- rze:
– uwarunkowaþ naturalnych (geologiczno -geomorfologicz- nych, hydrologicznych, klima- tycznych i przyrodniczo -ekolo- gicznych),
– jak i skäadników kulturowych (cywilizacyjnych, i spoäeczno- -gospodarczych, obejmujñcych dzieäa ludzkie ujöte jako zagad- nienia: archeologiczne i prehisto- ryczne, etnograficzne, architektu- ry krajobrazu) oraz
2. rozumiane jako wyraz prze- strzeni materialnej i duchowej (niematerialnej), zdeterminowa- ne i uwarunkowane dziaäaniami antropogenicznymi (w wymiarze zagadnieþ historycznych, filozo- ficznych, mitycznych, percepcyj- nych i semiotycznych).
Zatem moĔna przyjñè, Ĕe kra- jobraz jest wyrazem toĔsamoĈci miejsca i czasu przy czym toĔsamoĈè miejsca i toĔsamoĈè czasu sñ zwor- nikiem architektury krajobrazu jako dziedziny wiedzy i sztuki zarazem.
Warto w tym miejscu uĈwiado- miè sobie fakt, iĔ: „stwarzanie Ĉwiata nie zostaäo zakoþczone. Po akcie pierwotnego stworzenia – creatio ex nihilo (stworzenia z niczego) – trwa nieustannie creatio continua, którego perspektywö wyznacza creatio nova, tworzenie nowej ziemi i nowego nieba ... Jednak tylko czäowiek napeä- niony Duchem ... – tym, który Jeden tylko jest twórczy – moĔe uczest- niczyè w autentycznym tworzeniu
i to zarówno w creatio continua, jak i creatio nova ... to takĔe ... sposób ... wäaĈciwego „czynienia sobie ziemi poddanñ”5.
W tym miejscu nasuwa siö kolejna zbieĔnoĈè myĈli: J. W. Frie- dricha Hegla, który w swojej Feno- menologii ducha (1807) dowodziä m.in., iĔ wizualnñ formñ Zeitgeistu (ducha czasu) staäy siö style histo- ryczne w architekturze oraz Adama Chmielowskiego, który jako krytyk i malarz oĈwiadczyä, iĔ: istotñ sztuki jest dusza wyraĔajñca siö w stylu6, a takĔe Janusza Bogdanowskiego mó- wiñcego, iĔ: architektura krajobrazu jest stylem architektury wspóäczesnej.
Mówiñc o stylu, naleĔy myĈleè, kontynuujñc ten wywód, zarówno o kanonie miejsca, jak i o tradycji i kulturze miejsca. Warto w tym miejscu dodaè istotne stwierdzenia, poparte autorytetem myĈlicieli i na- ukowymi wywodami, mówiñcymi, iĔ:
Tradycja... dzisiaj nabiera ogromnego znaczenia, stajñc siö oficjalnñ filozo- fiñ Unii Europejskiej 7 – kultura nato- miast... wyraĔa siö... postawñ dialogu i wypäywa z tego samego Ēródäa...
dla caäych narodów, a mianowicie:
z BoĔej mñdroĈci8.
Z najszerszñ i najbliĔszñ w pew- nym wymiarze, dla przyjötego tu toku rozumowania, definicjñ toĔsa- moĈci moĔna spotkaè siö na jednej z najnowszych niw pola naukowego psychologii architektury ujötej przez Krzysztofa Lenartowicza9.
ToĔsamoĈè:
w badaniu osobowoĈci jest to istota osoby, ciñgäoĈè siebie, we-
wnötrzne subiektywne pojöcie samego siebie jako jednostki, w logice jest to taka zaleĔnoĈè
dwu lub wiöcej elementów, Ĕe w sylogizmie kaĔdy moĔe byè zastñpiony drugim bez zmiany prawdziwoĈci wyraĔenia,
w nieco luĒniejszym znaczeniu jest to „gäöboka” zaleĔnoĈè miö- dzy elementami, która istnieje mimo zewnötrznego braku podo- bieþstwa,
w teorii J. Piageta jest to taki stan ĈwiadomoĈci, Ĕe relacja opisana powyĔej rzeczywiĈcie zachodzi.
Platon wyróĔnia piöè zasadni- czych rodzajów idei: ruch, spoczy- nek, toĔsamoĈè, róĔnicö i byt (ryc. 1).
WĈród nich szczególnñ rolö odgry- wajñ wzajemne relacje toĔsamoĈci, bytu, ruchu i spoczynku. Sñ one powiñzane, a wäaĈciwie oddzielone róĔnymi przypadkami róĔnicy (thate- ron). Ta z kolei, aby mogäa zaistnieè, implikuje istnienie granicy, która – gdy coĈ z czymĈ siö wyklucza – nie jest ani jednym, ani drugim.
Ryc. 1. Piöè zasadniczych rodzajów idei wg Platona
Fig. 1. Platon’s five principal idea types
Zatem „adaptujñc” powszech- nie przyjmowane oraz wyĔej podane definicje toĔsamoĈci – w odniesieniu do przyjötego w tym rozwaĔaniu pola badawczego krajobrazu, a kra- jobrazu w obszarach chronionych w szczególnoĈci – przyjmijmy iĔ:
ToĔsamoĈè jest „najgäöbszñ”
zaleĔnoĈciñ zachodzñcñ miödzy percypowanym przez czäowieka krajobrazem (otoczeniem) wraz z jego historycznie nawarstwionymi elementami: treĈciñ (kulturñ, tradycjñ miejsca) i formñ (kanonem miejsca).
PowyĔsza definicja implikuje sformuäowanie tezy pracy mówiñcej, iĔ: krajobraz jest wyrazem toĔsa- moĈci miejsca i czasu, dodajmy iĔ:
jest zewnötrznym (i wewnötrznym) wyrazem toĔsamoĈci.
W istotnym wymiarze pomocne wydaje siö byè tutaj rozumowanie, która wyraĔa siö nastöpujñcym „rów- naniem”:
TOēSAMOćç MIEJSCA =
KULTURA I TRADYCJA MIEJSCA + KANON MIEJSCA
Stwierdzenie powyĔsze naka- zuje wyraĒne sprecyzowanie tych okreĈleþ.
Jako podstawö do ich sformuäo- wania przyjöto analizö piöciu pojöè, posiadajñcych dla tak zarysowanej idei i próby jej wprowadzenia, cha- rakter aksjomatyczny. Sñ to: toĔsa- moĈè, miejsce, percepcja, kultura, tradycja i kanon. Obszarem zaĈ ich analizy i syntezy w przyjötym tu
ujöciu jest krajobraz i architektura krajobrazu.
Przytoczmy zatem sformuäowa- nia okreĈlajñce skäadniki powyĔszego toku rozumowania.
Tradycja i kultura miejsca – to zespóä czynników skäadajñcych siö na treĈè krajobrazu danego miejsca, zwiñzanych z caäoksztaätem nawar- stwieþ historycznych (materialnych i niematerialnych), majñcych swój aktualny wyraz w krajobrazie. Sta- nowiñ one podstawowy skäadnik toĔsamoĈci miejsca jako obszaru i wnötrza krajobrazowego percypo- wanego przez czäowieka. Powinny teĔ tworzyè podstawö dla ustalenia reguä badania i dziaäania w zakresie kultywowania treĈci danego miejsca czy teĔ wnötrza architektoniczno- -krajobrazowego.
Kanon miejsca – to zespóä czynników skäadajñcych siö na formö krajobrazu danego miejsca (wnötrza), decydujñcych o jego wyrazie i ma- jñcych swojñ aktualnñ lub Ēródäowo udokumentowanñ postaè, percypo- wanñ przez czäowieka.
Czynniki te sñ czösto histo- rycznie nawarstwione i powinny stanowiè podstawö do okreĈlenia reguä badania i dziaäania w zakre- sie ochrony i ksztaätowania formy architektoniczno -krajobrazowej danego miejsca (wnötrza).
RÓŻNICA
SPOCZYNEK
TOŻSAMOŚĆ BYT
RUCH
Idea dawnej i nowej to¿samoœci miejsca
The idea of previous and new identity
Proponuje siö przyjñè iĔ pod pojöciem:
„dawna” toĔsamoĈè miejsca – rozu- mie siö zespóä czynników wyraĔajñ- cych w krajobrazie caäoksztaät ciñgäo- Ĉci tradycji, kultury i kanonu miejsca w ich historycznym nawarstwie- niu (materialnym – substancjalno- -wizualnym oraz niematerialnym – ideowo -koncepcyjnym) percypo- wanym przez czäowieka.
„Dawna” toĔsamoĈè miejsca wyraĔa sumö postaw czäowieka w odniesieniu do danego obszaru, które identyfikujemy i hierarchi- zujemy wedäug „miary”, którñ sta- nowi „wnötrze” (lub „jednostka”) architektoniczno -krajobrazowa w za- leĔnoĈci od stopnia jego nasycenia i czytelnoĈci skäadnikami (material- nymi i niematerialnymi) Ĉrodowiska przyrodniczego i kulturowego.
Tak rozumiany termin stanowi podstawö lub przynajmniej punkt odniesienia dla tego, co definiujemy tu jako pojöcie:
„nowa” toĔsamoĈè miejsca – przez który rozumie siö zespóä czynników wyraĔajñcych w krajobrazie caäo- ksztaät wspóäczesnych treĈci, form i funkcji Ĉwiadomie kontynuujñcych lub negujñcych ciñgäoĈè tradycji, kul- tury i kanonu miejsca (równieĔ w wy- miarze materialnym – substancjalno-
-wizualnym oraz niematerialnym – ideowo -koncepcyjnym).
„Nowa” toĔsamoĈè miejsca wyraĔa sumö postaw czäowieka (tak zwanego „wspóäczesnego”) od- zwierciedlonych w jego dziaäaniach w odniesieniu do danego obszaru, które równieĔ identyfikujemy wedäug
„miary”, którñ stanowi „wnötrze”
(lub „jednostka”) architektoniczno- -krajobrazowa w zaleĔnoĈci od rodzaju i stopnia ingerencji w skäad- niki Ĉrodowiska przyrodniczego i kulturowego.
Zapis dziedzictwa i krajobrazu wsi
Registration of heritage and village landscape
W krakowskiej szkole architek- tury krajobrazu podejmowane byäy od szeregu lat prace nad zapisem krajobrazu wsi, ze szczególnym uwzglödnieniem obszaru Jurajskich Parków Krajobrazowych10 i dzie- dzictwa kulturowego miejscowoĈci – w pracach Regionalnego OĈrod- ka Studiów i Ochrony ćrodowiska Kulturowego w Krakowie w ramach Ogólnopolskiego Programu Minister- stwa Kultury i Sztuki Ochrona i Kon- serwacja Zabytkowego krajobrazu Kulturowego Polski11.
Wiejski krajobraz jurajski, który dany jest nam do oglñdania prze- waĔnie jako turystom czy osobom pragnñcym wypoczñè lub jako jego mieszkaþcom – jest „zewnötrznym”
wyrazem tworów przyrody, czyli na- tury i dzieä ludzkich, czyli cywilizacji i kultury, nagromadzonych tu przez miliony, tysiñce, setki czy dziesiñtki lat. Jest zarówno otaczajñcym nas
„zapisem” historii tej ziemi, jak i za- razem „Ĕywym obrazem” dziejñcych siö zmian, coraz czöĈciej naznaczo- nych tak zwanym konfliktem inte- resów: publicznych – spoäecznych, grupowych czy indywidualnych – prywatnych. Nieodparcie kojarzy siö z zapisanñ i nadal pisanñ ksiögñ czy namalowanym i wciñĔ „przera- bianym” obrazem...
Zgodnie z wynikami wielo- dziesiöcioletnich badaþ twórców idei utworzenia jurajskich parków krajobrazowych Zygmunta Nováka, Janusza Bogdanowskiego i Marii ãuczyþskiej -Bruzda – idealnym mo- delem stanowiñcym odniesienie dla harmonii jurajskiego krajobrazu byäa jego dziewiötnastowieczna postaè utrwalona na mapach katastralnych.
Stñd w pierwszym tak zwanym „pla- nie obszaru funkcjonalnego” doko- nano prekursorskiego przeniesienia historycznego stanu „idealnego” ze skali katastralnej 1:2880 na skalö planistycznñ 1:10 000.
Przeäom polityczny i gospodar- czy lat 80. i 90. XX wieku wywoäaä nowe zjawiska, a zatem i nowe za- groĔenia, oraz sposoby zaradzania im w dziaäalnoĈci na rzecz ochrony i ksztaätowania jurajskiego krajobra- zu osadniczego.
Na poczñtku tego okresu osad- nictwo spotkaäo siö z ogromnym zainteresowaniem zarówno „ze-
Ryc. 2. Katalog form budownictwa jurajskiego M. ãuczyþska -Bruzda z zespoäem. Przykäadowe karty Fig. 2. Catalogue of the Jurassic construction forms M. ãuczyþska-Bruzda with the team. Example cards
wnötrznych” inwestorów jurajskimi
„dziaäkami”, jak teĔ zainteresowa- niem mieszkaþców Jury i usamo- dzielniajñcych siö samorzñdów lokalnych – poczñtkowo tylko ko- rzystnñ sprzedaĔñ czöĈci ojcowizny, stopniowo samodzielnym zainwesto- waniem w niñ.
MoĔna by wyróĔniè tu fazy:
indywidualnych emigracji i inwe- stycji „miastowych” na jurajskie wsie,
podejmowania zbiorowych przedsiöwziöè zagospodaro- wujñcych wiöksze zespoäy lub inwestycje, zwäaszcza usäugowe i produkcyjne, tzw. ekologiczne, samowoli w dziaäaniach (lub
zamierzeniach dziaäaþ) osób, instytucji i samorzñdów inspi- rowanych niezbyt szczöĈliwymi hasäami politycznymi przyspie- szenia, pluralizmu realizmów czy zdecydowanie niekorzystnymi dla omawianej tu problematyki rzñdowymi decyzjami, pozwala- jñcymi miödzy innymi na bezpla- nowe, dowolne dzielenie areaäów na dziaäki.
Wolny rynek, generujñcy „swo- bodnñ grö inwestycyjnñ” w planowa- niu przestrzennym oraz zachöcajñcy ludzi majñcych w tamtych czasach pieniñdze do inwestowania w zie- miö, a tych posiadajñcych tö ziemiö – do szybkiego i relatywnie äatwe- go wzbogacenia siö, spowodowaä w pierwszym okresie III Rzeczypo- spolitej lawinowy wzrost budow- nictwa, zwäaszcza indywidualnego jednorodzinnego, oraz drobnych za-
käadów usäugowych i wytwórczych.
MoĔna powiedzieè, Ĕe na szczö- Ĉcie mentalnoĈè bezdochodowego budownictwa i banalnego wyrazu architektonicznego nowo powsta- jñcych form i „miastowego piökna”
wyraĒnie zamieraäa12.
Niemniej róĔnorodnoĈè i przy- padkowoĈè zestawianych w krajo- brazie form nadal jeszcze budziäa i budzi wiele zastrzeĔeþ, tym bar- dziej Ĕe zmiana ustrojowa genero- waäa poczucie wolnoĈci, czöstokroè wyraĔajñce siö samowolñ, niekiedy realizowane na granicy prawa, bez zrozumienia dla zasad ochrony i ksztaätowania krajobrazu.
Regionalizm, bödñcy zasadñ dziaäania w zakresie budownictwa, architektury i wspóäczesnego osad- nictwa w parkach krajobrazowych – jest jednym z gäównych kierun- ków we wspóäczesnej architekturze europejskiej i Ĉwiatowej. W Polsce, a zarazem i na Jurze byä przez ostat- nie dziesiöciolecia traktowany jako dalekoplanowy, nieistotny wymysä i przedmiot zainteresowaþ drobnej grupy naukowców. W powszechnej praktyce projektowej stanowiä temat wstydliwy, nie przynoszñcy twórcy dobrej säawy. Zapomniano wröcz, Ĕe twórcy architektury z poczñtku tego stulecia, jeszcze przed odzyskaniem niepodlegäoĈci, proponowali budowö i odbudowö narodowej toĔsamoĈci13, bazujñcej na twórczej kontynuacji rodzimych tradycji.
Trzeba tu przypomnieè, Ĕe Stefan ēeromski, twórca terminu
„regionalizm”, tak pisaä w Snobizmie i postöpie:
KtóĔ moĔe bowiem wiedzieè, czy od wpatrzenia siö z pasjñ i wzru- szeniem w dzieje i Ĕycie ujarzmionej ziemi, w Ĕycie ludu, w jego obyczaj tak wieloraki na tym szerokim za- gonie, nie wykwitnie w duszy arty- sty rodzaj nowy, sposób nieznany jeszcze na Ĉwiecie i moĔe nareszcie nasza wäasna sztuka, nie przyniesio- na zza granicy, nie czerpana z innej narodowoĈci.
Fundamentalnñ rolö odegraäo tu wykonanie na wieloletnie zlece- nie ZZJPK w Krakowie przez zespóä kierowany przez profesor Mariö ãuczyþska -Bruzda pionierskiego Ka- talogu form budownictwa jurajskiego (ryc. 2).
W Ĉlad za tym opracowaniem grono kilkudziesiöciu architektów krakowskich konsultowanych przez profesora Janusz Bogdanowskiego opracowaäo zestaw naprzód kil- kudziesiöciu, a potem ponad 100 projektów wzorcowych. Powstaäa seria wydawnicza katalogu projektów
„Dom jak marzenie”14 (ryc. 2 -5) roz- winöäa siö, na najwiökszñ w Polsce skalö, dziaäalnoĈè popularyzatorska i promocyjna Zarzñdu ZJPK w Kra- kowie, której owocem jest dziĈ ponad 5 tysiöcy obiektów stojñcych w terenie i stanowiñcych de facto szczególne „apostolstwo dobrego przykäadu” w tym, jednym z najtrud- niejszych zagadnieþ, stojñcych przed wszystkimi parkami krajobrazowymi w Polsce15.
Neoregionalizm czy teĔ wspóä- czesny regionalizm jurajski staä siö faktem. Reprezentujñ go nie tylko liczne realizacje w terenie, wyko- nane wedäug projektów ze wspo- mnianego Katalogu. Coraz liczniej pojawiajñ siö indywidualnie opraco- wywane obiekty; ich autorzy zapew- ne inspirowani byli katalogowymi przykäadami lub co najmniej wytycz- nymi, które w przewaĔajñcej czöĈci staäy siö obowiñzujñcymi w miej- scowych planach gmin. Zalecajñ przede wszystkim formy parterowe, z uĔytkowym poddaszem nakrytym dachem dwu - lub czterospadowym o kñcie pochylenia poäaci 37 -45 stopni, z wyraĒnñ liniñ okapu dachu i cokoäu budynku i o horyzontalnym wyrazie architektonicznym bryäy budynku.
Neoregionalizm „przedostaje siö” juĔ powszechnie do projektów i realizacji budynków uĔyteczno- Ĉci publicznej. NaleĔaäoby zadbaè o moĔliwie coraz bardziej precyzyjne
stosowanie form subregionalnych.
Przestrzeganie tej zasady, w Ĉlad za przeprowadzonymi badaniami mogäoby spowodowaè neosubre- gionalizacjö obszaru Jury, pobudziè lokalne ambicje do kultywowania miejscowych mikrotoĔsamoĈci.
Czy uda siö przywróciè unika- towemu krajobrazowi Jury dawny
charakter bñdĒ teĔ nadaè nowy – kontynuujñcy owñ unikatowoĈè?
Czy groĔñce nam przeludnie- nie Jury i innych terenów wiejskich w Polsce, subkultura minionych dzie- siöcioleci, zacofanie i pseudobieda pozwolñ wyjĈè z tego niebezpieczne- go poĈlizgu, w który wpadajñ lokalne spoäecznoĈci? Podjöte dziaäania wy- Ryc. 3. Okäadka katalogu „Dom jak marzenie”
Fig. 3. Cover of the catalogue “Home as a dream”
dajñ siö dawaè temu zadaniu bardzo trudny ale teĔ nie nierealny poczñtek.
JednakĔe wszelkie gwaran- cje sñ na pewno uwarunkowane najistotniejszym czynnikiem – spo- äecznej ĈwiadomoĈci. Jej rozbudze- nie, uwraĔliwienie na koniecznoĈè toĔsamoĈci z miejscem, regionem i krajem – wydaje siö byè pierwszo- rzödnñ potrzebñ i znakiem czasów tych, które juĔ przyszäy, i tych, które nadchodzñ...
Karta dziedzictwa kulturowego
miejscowoœci
Chart of cultural heritage of locality
Kolejnym dziaäaniem podjötym na skalö ogólnokrajowa w programie prowadzonym przez profesora Janu- sza Bogdanowskiego byäo miedzy in-
nymi opracowanie Karty dziedzictwa kulturowego miejscowoĈci16.
Karta krajobrazowa wsi opraco- wana zostaäa pod kierunkiem autora niniejszej wypowiedzi przez zespóä specjalistów obecnego Regionalnego OĈrodka Badaþ Dokumentacji Zabyt- ków we wspóäpracy ze specjalistami z Instytutu Architektury Krajobrazu17. Struktura zarówno tak zwanej karty
„peänej”, jak i „uproszczonej” po- zwalaäa na identyfikacjö wszystkich aspektów, skäadajñcych siö na tak zwane dziedzictwo kulturowe – od detalu architektonicznego po krajo- braz kulturowy.
Karta obejmuje kilkanaĈcie dziaäów tematycznych – od „korze- ni” krajobrazu kulturowego czyli zasobów archeologicznych, po- przez dane historyczne w wielora- kim ujöciu; kalendarium z dziejów miejscowoĈci, instytucji koĈcielnych i Ĉwieckich, klösk elementarnych, wydarzeþ, po obiekty i zespoäy archi- tektury i budownictwa, inne zabytki nieruchome i ruchome (niektóre typy kapliczek, wyposaĔenie Ĉwiñtyþ i obiektów) i dalej – po dziedzictwo niematerialne (tradycje, zwyczaje, obrzödy) na rozplanowaniu ukäadu ruralistycznego i postaci krajobrazu kulturowego koþczñc. Uwzglödnia teĔ naturalne i zabytkowe kompleksy i zaäoĔenia zielone.
W szesnastu dziaäach tematycz- nych dla przeciötnej wsi umieszcza siö okoäo stu do trzystu danych o charakterze ewidencyjnym czy inwentaryzacyjnym.
W dalszej czöĈci karty dokony- wana jest czterostopniowa walory- zacja dla wyĔej wymienionych dzie- dzin skäadowych (wartoĈci: wybitne o znaczeniu ponadregionalnym, dobrze zachowane i majñce wysokñ rolö w krajobrazie, wartoĈci wysokie o znaczeniu regionalnym, wartoĈci wyróĔniajñce siö i wartoĈci Ĉrednie o subregionalnym lub lokalnym znaczeniu) i ich zbiorcza klasyfikacja w równieĔ czterostopniowym rozróĔ- nieniu jako:
krajobraz zabytkowy,
krajobraz o cechach zabytko- wych,
krajobraz tradycyjny,
krajobraz z zachowanymi ele- mentami zabytkowymi.
W konsekwencji – wytypowano cztery podstawowe strefy dla krajo- brazów kulturowych:
strefö rezerwatowñ, strefö parkowñ,
strefö ochrony konserwatorskiej, strefö ingerencji konserwatorskiej.
Opracowanie metodñ kart dzie- dzictwa kulturowego blisko dwóch tysiöcy miejscowoĈci z dawnych województw: krakowskiego, no- wosñdeckiego, tarnowskiego, kie- leckiego, katowickiego – pozwoliäo na okreĈlenie zaäoĔeþ do strategii ochrony krajobrazu kulturowego w planie obecnego województwa maäopolskiego (2003–2004), który przewiduje utworzenie ponad dwu- stu parków kulturowych, zgodnie z moĔliwoĈciami jakie daje najnow- sza ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.
Ryc. 5. Przykäadowa karta z projektem z katalogu „Dom jak marzenie”
Fig. 5. An example card with the design from the catalogue “Home as a dream”
Zasadniczñ czöĈciñ karty jest ponad dwadzieĈcia kart szczegó- äowych obejmujñcych wspomnia- ne powyĔej kategorie i skäadowe dziedzictwa kulturowego (ryc. 6);
wynikiem säuĔñcym dalszym jej apli- kacjom byäa przede wszystkim walo- ryzacja i wytyczne konserwatorskie, a takĔe planistyczne, które miaäy byè materiaäem do bezpoĈredniego zasto- sowania w pracy säuĔb ochrony za- bytków i planowania przestrzennego.
W odniesieniu do waloryzacji przyjöto nastöpujñce kryteria kwa- lifikacji:
wartoĈè potencjalna zabytkowa:
obiekt lub zespóä historyczny jednorodny lub nawarstwiony, o czytelnej formie i dobrym lub doĈè dobrym stanie zachowania;
wartoĈè potencjalna zabytkowa:
obiekt lub zespóä historyczny jednorodny lub nawarstwiony, o czytelnej formie i róĔnym stanie zachowania;
wartoĈè potencjalna zabytkowa:
obiekt lub zespóä historyczny nawarstwiony o czytelnej formie i zaniedbanym lub zdegradowa- nym stanie zachowania;
wartoĈè potencjalna wspóäczesna:
obiekt lub zespóä o jednorodnym, dobrze zachowanym wyrazie w zakresie formy i stanu zacho- wania, nie budzñcym zastrzeĔeþ konserwatorskich,
wartoĈè potencjalna mieszana:
obiekt lub zespóä o dominujñcym wyrazie wspóäczesnym, stosunko- wo harmonizujñcym z dawnym, o czytelnym wyrazie na tle ukäadu
Ryc. 6. Przykäady dwu kart szczegóäowych – krajobraz
Fig. 6. The main synthetic card table and an example of the detailed card – landscape
historycznego, dobrze lub doĈè dobrze zachowanej formie;
wartoĈè potencjalna mieszana:
obiekt lub zespóä o dominujñ- cym wyrazie wspóäczesnym, sprzecznym z dawnym, o säabo czytelnym lub nieczytelnym wy- razie i zdegradowanym stopniu zachowania dawnej formy.
Zgodnie z przyjötñ metodñ JARK–WAK J. Bogdanowskiego, otrzymano podziaä na kategorie war- toĈci, które moĔna przedstawiè jako:
miejscowoĈci z zachowanym krajobrazem kulturowym zabyt- kowym (I i II),
miejscowoĈci z krajobrazem kul- turowym o cechach zabytkowych (II i III),
miejscowoĈci z krajobrazem kul- turowym tradycyjnym (III i V), miejscowoĈci z krajobrazem
kulturowym z zachowanymi ele- mentami zabytkowymi (IV -VI).
OkreĈlone zostaäy poszczególne stopnie strefowania ochronnego oraz kierunki dziaäaþ konserwatorskich, odniesione kaĔdorazowo do wyod- röbnionego w etapie podstawowym zasobu jednostek architektoniczno- -krajobrazowych. Szczegóäowe przyporzñdkowanie poszczegól- nym jednostkom architektoniczno- -krajobrazowym objöäo nastöpujñce stopnie i kryteria:
A – strefa ochrony rezerwa- towej, Ĉcisäej: najczöĈciej w miej- scowoĈciach lub ich fragmentach o ponadregionalnym znaczeniu w zakresie zasobów dziedzictwa kulturowego i krajobrazu, gdzie
kaĔde dziaäanie planistyczne czy inwestycyjne powinno byè podpo- rzñdkowane ochronie dóbr kultury;
B – strefa ochrony czöĈciowej, czynnej: najczöĈciej w miejscowo- Ĉciach lub ich fragmentach o cen- nych, regionalnej rangi zasobach dziedzictwa i krajobrazu kulturo- wego, gdzie dziaäania jak wyĔej powinny obligatoryjnie uwzglödniaè wymogi ochrony dóbr kultury;
E – strefa ochrony ekspozy- cji i ochrony elementów: najczö- Ĉciej w miejscowoĈciach, w któ- rych znajdujñ siö obiekty i zespoäy ewidencjonowane konserwatorsko, o znaczeniu w lokalnym krajobra- zie; ich indywidualna ochrona wraz z przedpolem widokowym powinna tu stanowiè zasadö dziaäania konser- watorskiego w formie ustanawiania przedmiotowej strefy;
K – strefa ochrony krajobrazo- wej, „otuliny” zespoäu czy obiektu:
jest proponowana dla wszystkich miejscowoĈci lub ich czöĈci, gdzie wystöpuje jakiĈ aspekt (cecha) dzie- dzictwa kulturowego wymagajñca troski konserwatorskiej (np. konty- nuacja cech budownictwa lub innej tradycji kulturowej o krajobrazowym wyrazie).
Poszczególne strefy obejmujñ zabiegi ochronne i ksztaätujñce:
KONS – konserwacja, a wiöc dziaäania zmierzajñce do utrzymania stanu wartoĈciowego obiektu, obsza- ru lub zespoäu. Mogñ to byè dziaäania stricte konserwatorskie – „manual- ne”, dotyczñce substancji obiektu lub dziaäania w skali krajobrazu,
obejmujñce prace konserwatorskie, inĔynieryjne czy teĔ pielögnacyjne (np. zieleþ).
INTE – integracja, dziaäania stosowne dla duĔych, jednak na- ruszonych w pewnych zakresach walorów. Obejmujñ zarówno kom- pleksowy zakres prac konserwator- skich, jak i dziaäania inwestycyjne (lub likwidacyjne) zapewniajñce przywrócenie postaci historycznej obszaru.
REKN – rekonstrukcja, dziaäania wäaĈciwe dla obiektów i obszarów, charakteryzujñce siö potencjalnie znacznym walorem, który ulegä czöĈciowej lub znacznej dewasta- cji, a jego przywrócenie jest moĔ- liwe na drodze dziaäaþ inwestycyj- nych (w skali obiektu lub obszaru), zgodnie z wiedzñ historycznñ oraz dokumentacjñ i pragmatykñ konser- watorskñ.
REKOM – rekompozycja, dzia- äania wäaĈciwe dla obszaru, w którym zachodzi potrzeba stworzenia wäaĈci- wego sñsiedztwa dla stref szczególnie cennych, bñdĒ zakres wspóäczesnych dziaäaþ moĔe przyczyniè siö do znaczñcego podniesienia walorów danego terenu.
KONT – kontynuacja, wytyczna dotyczñca obszarów wspóäczesnego zainwestowania, zalecajñca zacho- wanie tradycyjnych form, elementów i ukäadów, lub nawiñzywanie do nich w przypadku tworzenia nowych ze- spoäów i obiektów zagospodarowa- nia obszarów; zazwyczaj odnosi ciö do obszarów towarzyszñcych zespo- äom o wysokim walorze kulturowym.
Kartami posäuĔono siö do iden- tyfikacji i opracowania wytycznych ogólnych od skali miejscowoĈci i gmin aĔ po skalö caäego województwa18.
Pos³owie – krajobraz to¿samoœci
Afterword – landscape of identity
MoĔna by po jezuicku zapytaè:
czy moĔe istnieè toĔsamoĈè miej- sca w wyĔej zaproponowanym rozumieniu, bez krajobrazu ? czy moĔe istnieè krajobraz bez
toĔsamoĈci, miejsca w wyĔej zaproponowanym rozumieniu ?
Bazujñc na przytoczonych wyĔej autorach, przy wnikliwym przeanalizowaniu ich sformuäowaþ i poglñdów w Ĉwietle czy „filtrze”
proponowanych pojöè – odpowiedĒ na obydwa wyĔej postawione tu py- tania brzmi po prostu: nie.
Krajobraz jest jednoznacznie zwiñzany z toĔsamoĈciñ poszcze- gólnych miejsc na ziemi czy nawet w kosmosie, natomiast idñc dalej, moĔna chyba zasugerowaè, Ĕe jego wartoĈè, a w Ĉlad za tym postawa wspóäczesnego czäowieka w sto- sunku do tej wartoĈci, jest, czy teĔ powinna byè pochodnñ zachowania stopnia toĔsamoĈci miejsca w danym krajobrazie.
Na obecnym etapie rozwaĔaþ o krajobrazie toĔsamoĈci w wyĔej przeprowadzonym toku rozumowa- nia, tj. relatywnie czytelnego kanonu
i tradycji, kultury miejsca, moĔemy mówiè na poziomie zaproponowa- nych wyĔej wyróĔnieþ.
Zatem dziaäania w krajobrazie jako wyrazie toĔsamoĈci moĔna by wstöpnie okreĈliè na nastöpujñcych czterech poziomach:
rezerwatowego stopnia toĔsamo- Ĉci miejsca (najczöĈciej w obsza- rach, miejscowoĈciach lub ich fragmentach o narodowym lub ponadregionalnym znaczeniu w zakresie kanonu i tradycji) kultury miejsca, gdzie kaĔde dziaäania powinno byè podpo- rzñdkowane ochronie konserwa- torskiej (opiece zachowawczej);
tu na ogóä znajdowaäyby siö parki narodowe, rezerwaty przyrody, pomniki przyrody, rezerwaty kul- turowe, pomniki historii i obiekty zabytkowe,
parkowego stopnia toĔsamoĈci miejsca (najczöĈciej w obszarach lub miejscowoĈciach czy ich fragmentach o cennych, regio- nalnej rangi zasobach w zakresie kanonu i tradycji) kultury miejsca, gdzie kaĔde dziaäanie powinno uwzglödniaè wymogi konserwacji (permanentne utrzymanie stanu);
tu na ogóä znajdowaäyby siö parki krajobrazowe i parki kulturowe, tradycyjnego stopnia toĔsamoĈci
miejsca (najczöĈciej w obszarach lub miejscowoĈciach, w których znajdujñ siö obiekty i zespoäy ewi- dencjonowane konserwatorsko, a majñce znaczenie w lokalnym wymiarze kanonu i tradycji) kul- tury miejsca gdzie kaĔde dziaäanie
powinno uwzglödniaè wymogi rewaloryzacji (integracji, rekon- strukcji, rekompozycji) – staäego dñĔenia do przywracania zacho- wanego po czöĈci i znanego z hi- storii stanu; tu na ogóä znajdowaäy by siö obszary krajobrazu chro- nionego, stanowiska dokumenta- cyjne, uĔytki ekologiczne, zespo- äy przyrodniczo -krajobrazowe, strefy ochrony konserwatorskiej, cywilizacyjnego stopnia toĔ-
samoĈci miejsca (najczöĈciej w obszarach lub miejscowoĈci czy ich czöĈci, gdzie wystöpuje jakiĈ aspekt (cecha) dawnego kanonu i tradycji) kultury miejsca wymagajñca „troski konserwa- torskiej” (np. kontynuacja cech budownictwa lub innej tradycji kulturowej majñcej swój krajo- brazowy wyraz), gdzie kaĔde dziaäanie powinno uwzglödniaè wymogi twórczej kontynuacji lub kreacji – staäego czuwania nad wspóäczesnñ dziaäalnoĈciñ inwe- stycyjnñ; tu na ogóä znajdowaäyby siö obszary sñsiedzko poäoĔone w stosunku do wyĔej wymienia- nych lub nawet maäe tereny czy wröcz obiekty, kwalifikujñce siö kaĔdorazowo do indywidualnego wäñczania w „nowñ” toĔsamoĈè przesäanek ze znanej z historii
„dawnej”. Mogäy by one byè po- lem do okreĈlania zasad i zakresu stosowania „ingerencji konserwa- torskiej” zarówno we fragmentach czy aspektach wyĔej wymienia- nych obszarów, jak – i przede wszystkim – poza nimi, w miej-
scach o dominujñcych wyäñcznie (hiper -) wspóäczesnych cechach nawet antykanonu i antytradycji (antykultury czy subkultury miej- sca) – wedäug zaproponowanych tu pojöè.
Zamknijmy te rozwaĔania raz jeszcze przytoczonymi säowami Ryszarda od Ĉwiötego Wiktora19:
„Dzieäo natury, zatem i dzieäo sztuki, wspóädziaäajñ ze sobñ i z tej racji najĈciĈlej ze sobñ zwiñzane, jedno- czñ siö we wzajemnej kontemplacji ... säusznie powinniĈmy podziwiaè i czciè ten äaskawy dar BoĔy” oraz stwierdzeniem E. Gilsona, który wykazaä iĔ ostatecznñ racjñ istnienia wszystkiego jest toĔsamoĈè, a na sa- mym poczñtku – toĔsamoĈè samego istnienia20.
Zbigniew Myczkowski Zakäad Krajobrazu Otwartego i Budowli InĔynierskich
Instytut Architektury Krajobrazu Politechnika Krakowska
Department of Countryscape and Engineering Buildings
Institute of Landscape Architecture Cracow Technical University
Przypisy
1 Bogdanowski J., 1976, Kompozycja i plano- wanie w architekturze krajobrazu, Ossolineum, Wrocäaw, Warszawa, Kraków.
2 Myczkowski Z., 1998, 2003, Krajobraz wyrazem toĔsamoĈci w wybranych obszarach chronionych w Polsce, Politechnika Krakow- ska, Monografia 242, Kraków.
3 Kostrowicki J., 1970, ćrodowisko przy- rodnicze, a stan zagospodarowania [w:]
Uwarunkowania Ĉrodowiska w planowaniu przestrzennym, konferencja PZiTR, Kraków.
4 Myczkowski Z., por. przyp. 2.
5 Mirek Z. Istota turystyki, czyli w krögu na- tury, kultury i sacrum, referat wygäoszony na zakoþczenie XIII Pielgrzymki Przewodników – Czöstochowa, Jasna Góra, 16 marca 1997.
6 Jurga A., 1996, O istocie sztuki telewizyjnej [w:] ToĔsamoĈè polska i otwartoĈè na inne spo- äeczeþstwa, pod redakcjñ Leona Dyczewskiego OFM Conv. KUL, Lublin, s. 165.
7 Käoczkowski J. 1996, Zakony w Polsce no- Ĉnikami wartoĈci europejskich [w:] ToĔsamoĈè polska i otwartoĈè na inne spoäeczeþstwa, pod redakcjñ Leona Dyczewskiego OFM Conv.
KUL, Lublin, s. 115.
8 Dyczewski L., 1996, Postawa chrzeĈcijani- na wobec innej kultury [w:] ToĔsamoĈè polska i otwartoĈè na inne spoäeczeþstwa, pod redak- cjñ L. Dyczewskiego OFM Conv. (prof. zw.
KUL, kier. Katedry Socjologii Kultury KUL, dyr. Studium Komunikowania Spoäecznego i Dziennikarstwa KUL), KUL, Lublin, s. 141.
9 Lenartowicz K., 1996, Säownik psychologii architektury dla studiujñcych architekturö, Skrypt, Politechnika Krakowska, Kraków, s. 138.
10 ãuczyþska -Bruzda M., Myczkowski Z., Sadowska E. ćrodulska -Wielgus J., 1988, Ka- talog form budownictwa w obszarze Zespoäu Jurajskich Parków Krajobrazowych, Teka KUiA O/PAN w Krakowie, t. XXII.
11 Myczkowski Z. z zesp. kons. nauk Bog- danowski J., Kornecki M., 1998, Ochrona wartoĈci krajobrazu i Ĉrodowiska kulturowego w studium, do planu i miejscowym planie za- gospodarowania przestrzennego gminy [w:]
Krajobrazy 18 (30) OĈrodek Ochrony Zabyt- kowego Krajobrazu, Warszawa.
12 Myczkowski Z., 1997, Wspóäczesny krajo- braz osadniczy i architektura po roku 1970, Natura i kultura w krajobrazie Jury, t. V, Kraków, Bibliografia i materiaäy.
13 Gaäözowski T., Ekielski S. i in., 1914, Od- budowa polskiej wsi, Warszawa.
14 Katalog „Dom jak marzenie”, Agencja
„Zielony Kraj”, Kraków 1993 -96.
15 ãuczyþska -Bruzda M., Myczkowski Z., 1993/94, Subregionalizacja cech budownictwa jako przyczynek do kontynuacji tradycji we wspóäczesnej architekturze regionalnej (na przykäadzie Jurajskich Parków Krajobrazo- wych), Teka KUiA, t. XXVI.
16 Szczegóäowe omówienie i instrukcja karty..
[w:] – por. przypis. 11 powyĔej.
17 Autorzy Karty: Bogdanowski J., Dyba O., Koäodziejski S., Laberschek J., Marcinek R., Myczkowski Z., Sikora F., Siwek A., ćledzi- kowski T., Kraków, 1996–2000.
18 Myczkowski Z., 1996, Uwarunkowania kulturowe zagospodarowania przestrzennego województwa krakowskiego [w:] Teki Krakow- skie III ROSiOćK, Kraków, s. 117 -134.
19 Tatarkiewicz W., 1962, Estetyka Ĉrednio- wiecza, Wrocäaw, s. 232.
20 Gilson E., 1963, Byt i istota, przeä. P. Lubicz i J. Nowak, Warszawa, r. I.
