10 (30) - 1981
STANISŁAW KA M IŃSKI
O KLASYFIK ACJI RO ZU M O W A Ń *
K l a s y f i k a c j a r o z u m o w a ń s t a n o w i n i e w ą t p l i w i e żyw o d y s k u t o w a n y p roblem w p o l s k i e j l i t e r a t u r z e l o g i c z n e j . K o n f e r e n c j a l o g i k ó w w W a r szawie w d n i a c h 1 3- 1 5 g r u d n i a 1952 r. p o z w o l i ł a z o r i e n t o w a ć się uc z e s t n i k o m w o b e c n y m s t a n i e te g o z a g a d n i e n i a o r a z p o z n a ć d w a z a s a d niczo r ó ż n e j e g o r o z w i ą z a n i a : prof. C z e ż o w s k i e g o i prof. A j d u k i e w i - cza. U w a g i p o n i ż s z e n a w i ą z u j ą w ł a ś n i e do s t a n o w i s k a te g o d r u g i e g o , próbując p o d a ć k l a s y f i k a c j ą r o z u m o w a ń , k t ó r a s t a r a ł a b y się z jednej strony z a c h o w a ć u ż y w a n y p o t o c z n i e i w n a u k a c h sens t e r m i n ó w o z n a c z a jących p e w n e r o z u m o w a n i a , a z d r u g i e j o b j ę ł a b y w s z y s t k i e t y p y r o z u mowań w y m i e n i a n e i o k r e ś l a n e w r ó ż n y c h n a u k a c h .
P o d z i a ł r o z u m o w a ń z a l e ż y od t e go, w j a k i s p o s ó b s c h a r a k t e r y zuje się sa m o r o z u m o w a n i e . D l a t e g o n a j p i e r w n a l e ż y p o ś w i ę c i ć k i l k a uwag p o j ę c i u r o z u m o w a n i a .
N a j o g ó l n i e j m ó w i ą c , r o z u m o w a n i e je st p e w n ą c z y n n o ś c i ą , której punktem w y j ś c i a i d o j ś c i a są są dy lub z d a nia. O t ó ż r o z u m o w a n i e b y w a określane p r z e z c h a r a k t e r y s t y k ę b ą d ź r e l a c j i , j a k a z a c h o d z i m i ę d z y tymi z d a n i a m i , b ą d ź też w p r o s t samej c z y n n o ś c i . P i e r w s z y s po s ó b może z n o w u o g r a n i c z y ć się t y l k o do z w i ą z k ó w f o r m a l n y c h m i ę d z y z d a niami (tak c h a r a k t e r y z u j ą r o z u m o w a n i e r e g u ł y i z w i ą z a n e z n i m i p r a wa lo g i ki f o r m a l n e j ) , czy też u w z g l ę d n i ć inne z w i ą z k i , n p . k o l e j n o ś ci p o z n a n i a lub u z n a n i a z d a ń (tak, z d a j e się, p o d s z e d ł do r o z u m o w a nia w s w y m r e f e r a c i e z j a z d o w y m prof. C z e ż o w s k i ) . D r u g i s p o s ó b r ó w nież m o ż e w y s t ą p i ć w k i l k u p o s t a c i a c h , z k t ó r y c h d a się w y r ó ż n i ć nas t ęp u j ą ce : o k r e ś l e n i e c z y n n o ś c i r o z u m o w a n i a p r z e d e w s z y s t k i m p r ze z c h a r a k t e r y s t y k ę j e g o p u n k t u w y j ś c i a i c e l u a l b o o k r e ś l e n i e r o z u m o w a nia w p i e r w s z y m r z ę d z i e p r z e z c h a r a k t e r y s t y k ę d y r e k t y w n i m k i e r u j ą cych ( p o d e j ś c i e to w r a z z p o p r z e d n i m , z k t ó r y m z a z w y c z a j się łączy, nazwać by m o ż n a m e t o d o l o g i c z n y m ) a l b o w r e s z c i e o k r e ś l e n i e r o z u m o w a nia g ł ó w n i e p r z e z c h a r a k t e r y s t y k ę p o s z c z e g ó l n y c h p r o c e s ó w m y ś l o w y c h w c h o d z ą c y c h w s k ła d r o z u m o w a n i a ( p o d e j ś c i e m e t o d o l o g i c z n o - p s y c h o l o - giczne lub p r a g m a t y c z n y m ) . O c z y w i ś c i e m o ż l i w e są n a d t o o k r e ś l e n i a
r o z u m o w a n i a ł ą c z ą c e te r ó ż n e s p o s o b y p o d e j ś c i a .
Te w i e l o r a k i e a s p e k t y w c h a r a k t e r y s t y c e r o z u m o w a n i a w a r u n k u j ą z a sa d ą je g o p o d z i a ł u .
Prof. C z e ż o w s k i , u j m u j ą c r o z u m o w a n i e od s t r o n y r e l a c j i z a c h o d z ą c y c h m i ę d z y z d a n i a m i , uważa, że k a ż d e r o z u m o w a n i e , j a k i e w i n n o by ć u ż y w a n e w n a u k a c h , je st z w i ą z k i e m zdań, n a k t ó r y s k ł a d a j ą się trzy rel a cj e . P i e r w s z a to w y n i k a n i e i m p l i k a c y j n e ( c z ł o n a m i je g o są r a c j a i n a s t ę p s t w o ) . D r u g a to s t o s u n e k i n f e r e n c j i (a m o ż e lepiej uz n a w a n i a ) , k t ó r e g o p o p r z e d n i k i e m są p r z e s ł a n k i , a n a s t ę p n i k i e m k o n k l uzja. T r z e c i a to k o l e j n o ś ć p o z n a w a n i a , w kt ó r e j p o p r z e d n i k i e m •jest p u n k t w y j ś c i a w r o z u m o w a n i u , a n a s t ę p n i k i e m jest p u n k t d o j ś c i a w ro-
. 2 .
z u m o w a n i u . P o n i e w a ż te tr z y s t o s u n k i są n i e s y m e t r y c z n e , p r z e t o j a ko z a s a d a p o d z i a ł u r o z u m o w a ń n a s u w a się w z a j e m n y u k ł ad k i e r u n k ó w t y c h s t o s u n k ó w . I prof. C z e ż o w s k i r z e c z y w i ś c i e w s w y m r e f e r a c i e z j a z d o w y m tak k l a s y f i k u j e r o z u m o w a n i a . B i o r ą c b o w i e m pod u w agę w z a j e m n y u k ł a d k i e r u n k ó w w s z y s t k i c h t r z e c h r e l a c j i w y r ó ż n i a :
1. W n i o s k o w a n i e , gdy k i e r u n k i w s z y s t k i c h t r z e c h r e l a c j i są zgo
dne ;
2. D o w o d z e n i e , gdy z g o d n e są k i e r u n k i t y l k o d w u p i e r w s z y c h re- lacj i ;
3. S p r a w d z a n i e , gdy z g o d n e są k i e r u n k i t y l k o p i e r w s z e j i trze- c iej r e 1acj i ;
4. W y j a ś n i a n i e , j e ś l i t yl k o k i e r u n e k t r z e c i e j r e l a c j i zgadza się z k i e r u n k i e m d r u g i e j rel ac j i .
N a d t o m o ż n a d z i e l i ć tak p o j ę t e r o z u m o w a n i a d y c h o t o m i c z n i e , gdy u w z g l ę d n i się k i e r u n k i t ylko d w u z t r z e c h w y m i e n i o n y c h relacji.
I tak r o z u m o w a n i e jest d e d u k c y j n e al b o r e d u k c y j n e , z a l e ż n i e od zg od n o ś c i lub n i e z g o d n o ś c i k i e r u n k ó w p i e r w s z e j r e l a c j i z drugą. H e u r y s t y c z n e ( o d k r y w c z e ) a l b o s y s t e m a t y z u j ą c e ( u z a s a d n i a j ą c e ) b ę d z i e r o z u m o w a n i e z a l e ż n i e od z g o d n o ś c i b ą d ź n i e z g o d n o ś c i k i e r u n k ó w drugiej
i t r z ec i e j r el a c j i . A w r e s z c i e r o z u m o w a n i e z o w i e się p r o g r e s y w n y m lub r e g r e s y w n y m z a l e ż n i e od tego, czy k i e r u n k i p i e r w s z e j i trzeciej r e l a c j i są z go d n e lub n i e z g o d n e .
G ł ó w n i e ze s t r o n y p u n k t u w y j ś c i a i d o j ś c i a (celu) c h a r a k t e r y z o w a ł a r o z u m o w a n i e lo g i ka t r a d y c y j n a i d l a t e g o jako z a s a d ę p o d z i a ł u o b r a ł a „ i l o ś ć " z d a n i a w y s t ę p u j ą c e g o w p r z e s ł a n k a c h i k o n k l u z j i . R o z u m o w a n i e dedukcyjne' by ł o w t e d y , gdy w p u n k c i e w y j ś c i a i d o j ś c i a były zd a n i a o g ó l n e (tzw. p r z e j ś c i e od o g ó ł u do nie b a r d z i e j o g ó l n e g o ) , in
d u k c y j n e , j e ś l i p u n k t w y j ś c i a s t a n o w i ł y z d a n i a s z c z e g ó ł o w e , a cel -
zdania o g ó l n e , i w r e s z c i e r o z u m o w a n i a p r z e z a n a l o g i ę , gdy z a r ó w n o
, . , 3
wyjście j a k i d o j ś c i e nie b y ł o z d a n i e m o g o l n y m .
P r z e z c h a r a k t e r y z o w a n i e p u n k t u w y j ś c i a i d o j ś c i a o k r e ś l a ł r o z umowania r ó w n i e ż p r of. C z e ż o w s k i , m ó w i ą c , że są to „ d z i a ł a n i a " t a kie, k t ó r y c h d o k o n y w a m y na f u n k c j a c h z d a n i o w y c h lub zd a n i ac h , w w y n i - ku c z ego o t r z y m u j e m y n o w e z d a n i a .. 4
Do g r u p y tej n a l e ż y też w s p ó ł c z e s n e p o d e j ś c i e do r o z u m o w a n i a jako do r o z w i ą z y w a n i a p e w n e g o z a d a n i a m y ś l o w e g o , bo c h a r a k t e r y z u j e się w t e d y r o z u m o w a n i e p r z e z to, co j e s t d a n e i c z e g o s z u k a m y. Z tego punktu w i d z e n i a p o d z i e l i ł n p . prof. A j d u k i e w i c z w s w y m r e f e r a c i e zjazdowym r o z u m o w a n i a na: n i e k i e r o w a n e ż a d n y m z a d a n i e m i k i e r o w a n e jakimś z a d a n i e m . Te o s t a t n i e zaś m o g ą m i e ć w s k a z a n e z a d a n i e w i e l o znacznie ( z a d a n i e d o p e ł n i e n i a ) , a l b o j e d n o z n a c z n i e ( z a d a n i e u d o w o d nienia b ą d ź r o z s t r z y g n i ę c i a ) .
Prof. Ł u k a s i e w i c z z d a j e się ł ą c z y ć ten a s p e k t z p i e r w s z y m p o dejściem. O k r e ś l a n a j p i e r w r o z u m o w a n i e p r z e z s c h a r a k t e r y z o w a n i e związku z a c h o d z ą c e g o m i ę d z y p u n k t e m w y j ś c i a i d o j ś c i a w r o z u m o w a n i u . Są to d w i e n i e s y m e t r y c z n e r e l a c j e : w y n i k a n i e i k o l e j n o ś ć p o z n a n i a . R o z u m o w a ni e b ę d z i e d e d u k c y j n e , gdy k i e r u n e k w y n i k a n i a z g a d z a się z k i e r u n k i e m k o l e j n o ś c i p o z n a w a n i a , w p r z e c i w n y m r a z i e b ę d z i e r o z u m owanie r e d u k c y j n e . D a l e j o k r e ś l a r o z u m o w a n i a i d z i e l i je ze w z g l ę du na c h a r a k t e r c z ł o n ó w r e l a c j i , m i a n o w i c i e , czy są to z d a n i a p e w n e czy n i e p e w n e .5
Prof. A j d u k i e w i c z u w a ż a ł , że n i e j es t j e s z c z e s c h a r a k t e r y z o wane r o z u m o w a n i e p r z e z swe p u n k t y w y j ś c i a i r e z u l t a t , a n a w e t r e lacje m i ę d z y n im i , lec z n a d t o n a l e ż y s c h a r a k t e r y z o w a ć r e g u ł y s t o s o wane w tym r o z u m o w a n i u ^ . Z a l e ż n i e od r o d z a j u t y c h r e g u ł (ze w z g l ę d u na ich n i e z a w o d n o ś ć ) m a m y r ó ż n e r o z u m o w a n i a . J e ś l i r e g u ł y są n i e z a wodne, b ę d z i e i r o z u m o w a n i e n i e z a w o d n e , gdy zaś n ie p r o w a d z ą od zdań p r a w d z i w y c h t y l k o do z d a ń p r a w d z i w y c h , to r o z u m o w a n i a , w k t ó rych w y s t ę p u j ą , są n i e - n i e z a w o d n e . T e n o s t a t n i g a t u n e k reg u ł , a co za tym i d z i e i r o z u m o w a ń , m o ż e by ć d w o j a k i : r e g u ł y , w e d l e k t ó r y c h p r a w d o p o d o b i e ń s t w o o t r z y m a n i a p r a w d y ze z d a ń p r a w d z i w y c h je st w i ę k sze : n i ż 1/2, o r a z r e g u ł y o s t o p n i u p r a w d o p o d o b i e ń s t w a r ó w n y m lub m n i e j s z y m od 1 / 2 . P i e r w s z e w y s t ę p u j ą w r o z u m o w a n i a c h u p r a w d o p o d o b n i a j ą c y c h a d r u g i e w y s t ę p u j ą w r o z u m o w a n i a c h , k t ó r e l o g i c z n i e są b e z w a r t o ś c i o w e .
A w r e s z c i e m e t o d o l o g i c z n o - p s y c h o l o g i c z n e lub p r a g m a t y c z n e p o d e j ś c i e d o r o z u m o w a n i a . O k r e ś l a się tu r o z u m o w a n i e p r z e z s c h a r a k t e
r y z o w a n i e c z y n n o ś c i m y ś l o w y c h , j a k i e s k ł a d a j ą się na r o z u m o w a n i e . T e n s p o s ó b w p e w n y m s e n s i e u ż y t y z o s t a ł p r z e z prof. A j d u k i e w i c z a w P r o p e d e u t y c e f i l o z o f i i ( W r o c ł a w 1948, s. 50 i 125).
P o n i ż s z e u w a g i b ę d ą w ł a ś n i e p r ó b a p r z e p r o w a d z e n i a k l a s y f i k a c j i r o z u m o w a ń tak u j ę t y c h.
N i e w ą t p l i w i e k a ż d e z w yżej p r z e d s t a w i o n y c h u j ę ć r o z u m o w a ń ma s w oj e z a l e t y i wady. C h o d z i o to, by w y b r a ć t a ki e u j ę c i e , k t ó r e p o s i a d a ty c h w a d n a j m n i e j , a p r z y t y m b ę d z i e u ż y t e c z n e w m e t o d o l o g i i nauk. Dla o p r a c o w a n i a m e t o d n a u k o w y c h zbyt c i a s n e jest p o j ę c i e r o z u m o w a n i a , w y m a g a j ą c e , a b y z a c h o d z i ł w r o z u m o w a n i u l o g i c z n y s t o s u n e k w y n i k a n i a . N a d t o c h a r a k t e r y s t y k a i k l a s y f i k a c j a r o z u m o w a ń o p a r t a -na r e l a c j a c h z a c h o d z ą c y c h m i ę d z y z d a n i a m i m o ż e b ę d z i e p r o s t a i p r z e j r z y sta, ale p r a k t y c z n i e m n i e j p r z y d a t n a p r z y a n a l i z o w a n i u i k o d y f i k o w a n i u r o z u m o w a ń w y s t ę p u j ą c y c h w r ó ż n y c h n a u k a c h . F o r m a l n e zwią zk i m i ę dzy z d a n i a m i s^ą p r z e d m i o t e m b a d a n i a l o g i k i f o r m a l n e j , m e t o d o l o g i a n a uk m a c h a r a k t e r b a r d z i e j p r a k t y c z n y , i to nie t y l k o ze w z g l ę d u na swe z a d a n i a, lecz t a k ż e w s w y m p u n kc i e w y j ś c i a . R ó w n i e ż o k r e ś l a n i e i ty p o l o g i a r o z u m o w a n i a t yl k o od s t r o n y j e g o p u n k t u w y j ś c i a i c e l u są n i e w y s t a r c z a j ą c e w m e t o d o l o g i i nauk.
Aby p o d a ć m e t o d y j a k i e j ś c z y n n o ś c i , n a j p i e r w t r z e b a s c h a r a k t e r y z o w a ć samą c z y n n o ś ć , r o z k ł a d a j ą c ją na n a j b a r d z i e j e l e m e n t a r n e p r oc e s y . D o p i e r o p o t e m t r z e b a z w r ó c i ć u w a g ę na p u n k t w y j ś c i a i d o j ś cia t y c h c z y n n o ś c i , a n a w e t na r e l a c j e , j a k i e z a c h o d z ą m i ę d z y z d a n i a mi, s t a n o w i ą c y m i w y j ś c i e i cel t y ch c z y n n o ś c i . Z d r u g i e j st ro n y nie w y d a j e się s z c z ę ś l i w ą k o n c e p c j a n a z y w a n i a r o z u m o w a n i e m w s z e l k i c h d z i a ł a ń na z d a n i a c h lub f u n k c j a c h z d a n i o w y c h , a w i ę c d z i a ł a ń na p e w n e g o r o d z a j u w y r a ż e n i a c h . W e d l e tej d e f i n i c j i w s z e l k i e p r z e k s z t a ł c e nia, c h o ć b y c z y s t o m e c h a n i c z n e f u n k c j i z d a n i o w y c h n a inne f u n k c j e z d an i o w e , b y ł y b y r o z u m o w a n i e m , a to c h y b a razi p o c z u c i e ję z y k o w e . N i e w ą t p l i w i e m e c h a n i c z n e p r z e k s z t a ł c a n i e zd ań j e d n y c h w d r u g i e jest p e w n y m o d p o w i e d n i k i e m r o z u m o w a n i a , j a k b y „ s f o r m a l i z o w a n y m " r o z u m o w a niem. Nie s t a n o w i j e d n a k tego, co p o t o c z n i e z o w i e się r o z u m o w a n i e m . B a r d z i e j z g o d n i e z s e n s e m p o t o c z n y m i p r z y j m o w a n y m w m e t o d o l o g i i nauk t e r m i n u r o z u m o w a n i e u ż y w a się na o z n a c z e n i e p e w n y c h p r o c e s ó w m y ś l o w y c h , m i a n o w i c i e - n a j o g ó l n i e j m ó w i ą c - w s z e l k i e g o m y ś l e nia d y s k u r s y w n e g o , a d o k ł a d n i e j - c z y n n o ś c i u m y s ł u
z d o b y w a n i a n o w e g o p o z n a n i a n a p o d s t a
w i e u p r z e d n i e g o p o z n a n i a . P o z n a n i e tu w y s t ę p u ją c e jest s ą d e m p s y c h o l o g i c z n y m , a w i ę c p r z e k o n a n i e m al b o p r z y p u s z
c z e n i e m .
R o z u m o w a n i e n i e j e s t p r o c e s e m p r o s t y m , lecz z ł o ż o n y m i to a l t e r natywnie z w i e l u c z y n n o ś c i m y ś l o w y c h . R o z u m o w a n i e m z o wi e się n i e k t ó r e tylko z t y c h c z y n n o ś c i , j a k też r ó ż n e ich z e s p o ł y , n a d t o j e d n e z ty ch procesów w y s t ę p u j ę w y r a ź n i e , inne m n ie j w y r a ź n i e . T r u d n o jes t p r z e t o wydzielić z a s a d n i c z e , e l e m e n t a r n e c z y n n o ś c i w y s t ę p u j ą c e w k a ż d y m r o z u mowaniu.
W y ż e j w y m i e n i o n e w ł a ś c i w o ś c i r o z u m o w a n i a s p r a w i a j ą , że k l a s y f i kacja j e g o ze w z g l ę d u na w y s t ę p u j ą c e w n i m r ó ż n o r o d n e p r o c e s y nie osiągnie n a l e ż y t e j p o p r a w n o ś c i . N i e m n i e j j e d n a k p o d z i a ł ta ki jest dość n a t u r a l n y i p r z y d a t n y d l a s c h a r a k t e r y z o w a n i a r ó ż n y c h t y p o w y c h odmian r o z u m o w a n i a . St ą d n a l e ż y ra c z ej m ó w i ć : t y p o l o g i a r o z u m o w a n i a niż s t r i c t e s e n s u k l a s y f i k a c j a .
Z a n i m s c h a r a k t e r y z u j e się r ó ż n o r o d n e c z y n n o ś c i m y ś l o w e , w y s t ę pujące w r o z u m o w a n i u , w a r t o z w r ó c i ć u wa g ę , że na p o d s t a w i e u p r z e d n i e go p o z n a n i a m o ż n a z d o b y ć n o w e p o z n a n i e : 1 o p o z n a n i u u p r z e d n i m , alb o 2° o p r z e d m i o c i e p o z n a n i a u p r z e d n i e g o . W p i e r w s z y m w y p a d k u n p . na p o d s t aw i e p o r ó w n a n i a p e w n y c h p r z e k o n a ń , czy też p r z y p u s z c z e ń d o c h o dzimy do n o w e g o p r z e k o n a n i a ( p r z y p u s z c z e n i a ) , że d a n e p r z e k o n a n i a są r ó w n o w a ż n e lub że j e d n o w y n i k a z d r u g i e g o , lub że j e d n o jest p e w n i e j sze od d r u g i e g o itp. N a t o m i a s t w d r u g i m w y p a d k u n a p o d s t a w i e p r z e k o nań ( p r z y p u s z c z e ń ) w j a k i e j ś s p r a w i e d o c h o d z i m y do i n n y c h n o w y c h p r z e k o n a ń a l b o p r z y p u s z c z e ń w tej s p r a w i e , n p . z p r z e k o n a ń , że x dzieli się p r z e z 4, o raz, że l i c z b a d z i e l ą c a się p r z e z 4 d z i e l i się przez 2, d o c h o d z ę do p r z e k o n a n i a , że x d z i e l i się p r z e z 2. Nie z d o b y wa się tu n o w e g o p r z e k o n a n i a o d a n y c h p r z e k o n a n i a c h , ale o p r z e d m i o cie d a n y c h p r z e k o n a ń . P r z y c h a r a k t e r y z o w a n i u p r z e k o n a ń d o b r z e jest zdawać s o b i e s p r a w ę ze „ s t o p n i " p r z e k o n a ń i p r z y p u s z c z e ń . W n i e k t ó rych b a r d z i e j z ł o ż o n y c h r o z u m o w a n i a c h w y s t ę p u j ą ł ą c z n i e p r z e k o n a n i a r ó ż ny c h s t o p n i. P r a k t y c z n i e z u p e ł n i e z a m i e n n i e m ó w i się z a zw y c za j o p r a w d z i w o ś c i z d a n i a - s ą d u i o tym, że n a p e w n o je s t tak, j a k są d y orzekaj ą ^ .
W ś r ó d c z y n n o ś c i m y ś l o w y c h w y s t ę p u j ą c y c h w r o z u m o w a n i a c h w y r ó ż nić m o ż n a p r z e d e w s z y s t k i m :
a) p r o c e s u z n a w a n i a ( w z g l ę d n i e u m a c n i a n i a p e w n o ś c i lub w i a r y g o dn o ś c i u z n a w a n i a ) s ą d u na p o d s t a w i e u z n a n i a i n n y c h s ą d ó w w w y n i k u p o p r z e d z a j ą c e g o p o r ó w n a n i a t y c h w s z y s t k i c h s ą d ó w z p u n k t u w i d z e n i a i s t n i e n i a m i ę d z y n i m i z w i ą z k ó w u p o w a ż n i a j ą c y c h t a kie u z n a w a n i e ;
b) p r o c e s w y s n u w a n i a j e d n y c h s ą d ó w z i n n y c h sądów;
c) c z y n n o ś c i s z u k a n i a d l a p e w n y c h d a n y c h s ą d ó w i n n y c h sądów, k t ó r e m o ż n a by by ł o u z n a ć na p o d s t a w i e t a m t y c h , a l b o też na p o d s t a w i e k t ó r y c h u z n a ł o b y się d a n e sądy;
d) p r o c e s s z u k a n i a sądów, czy też t yl k o ich e l e m e n t ó w u z u p e ł n i a j ą c y c h j a k i ś d a n y sąd, czy też d a n ą g r u p ę sądów;
e) c z y n n o ś ć p o r ó w n y w a n i a s ą d ó w ze w z g l ę d u na ich identyczność, p o d p o r z ą d k o w a n i e lub p r z e c i w s t a w n o ś ć .
W ś r ó d w y l i c z o n y c h c z y n n o ś c i m y ś l o w y c h w c h o d z ą c y c h w skład ro
z u m o w a n i a , n a j b a r d z i e j s a m o d z i e l n ą i t y p o w ą d l a r o z u m o w a n i a jest p i e r w s z a , z w an a w n i o s k o w a n i e m ^ . D r u g a c z y n n o ś ć jest
s a m o r z u t n y m s n u c i e m w n i o s k ó w . P r z e k on a n ia
j a k i e ś w y w o ł u j ą w nas inne p r z e k o n a n i a , k t ó r e m a j ą sw ą p o d s t a w ę w p i e r w s z y c h . O t ó ż to s a m o r z u t n e d o c h o d z e n i e do s ą d ó w n o w y c h od sądów d a n y c h s t a n o w i w ł a ś n i e c z y n n o ś ć s n u c i a w n i o s k ó w . M o ż n a by wp r a w d z i e p r o c e s ten u w a ż a ć za s p e c y f i c z n e i s k r ó t o w e p o ł ą c z e n i e w n i o s k o w a n i a z s z u k a n i e m w n i o s k ó w , ale n i e w y s t ę p u j e tu w y r a ź n i e c h a r a k t e r y s t y c z - ne dla s z u k a n i a s t a w i a n i e s obie z a d a n i a m y ś l o w e g o , a z drugiej strony samo w n i o s k o w a n i e jes t j a k b y d r u g o p l a n o w e . A t o l i nie p o z b a w i o n e zupeł
ni e r ac j i b y ł o b y u w a ż a n i e s n u c i a w n i o s k ó w za j a k i ś j e d e n proces m y ś l o wy w r o z u m o w a n i u .
T r z e c i rodzaj c z y n n o ś c i m y ś l o w y c h s a m n ie s t a n o w i rozumowania, lecz d o p i e r o w p o ł ą c z e n i u z in n y m i p r o c e s a m i . C z y n n o ś c i szu k a n ia m y ś l o we g o , w y s t ę p u j ą c e w t r z e c ie j i c z w a r t e j g r u p i e m o g ą być bądź p r z y p o m i n a n i e m z n a n y c h już sądów, b ą d ź w y n a j d y w a n i e m s ą d ó w d otąd n i e z n a nych. W j e d n y m i d r u g i m w y p a d k u c h a r a k t e r i n w e n c y j n y m i e ć je d n a k b ę
d z i e w y k r y c i e p o t r z e b n e g o z w i ą z k u m i ę d z y s ą d a m i d a n y m i i szukanymi.
O s t a t n i a c z y n n o ś ć m y ś l o w a p r o w a d z i do s t w i e r d z e n i a p o d p o r z ą d k o w a n i a , r ó ż n o ś c i a l b o i d e n t y c z n o ś c i (że są j e d n a k o w e ) p o r ó w n y w a n y c h sądów. P r o c e s ten n a l e ż y do d w ó c h s t o p n i p o z n a n i a . C h o d z i tu bow i e m nie t yl k o o sądy, lecz t a kż e o s t a n y rz e c z y , o j a k i c h sądy mówią.
Na z a k o ń c z e n i e tej c h a r a k t e r y s t y k i c z y n n o ś c i u m y s ł u w y s t ę p u j ą c y c h w r o z u m o w a n i u , w y p a d a j e s z c z e z w r ó c i ć u w a g ę na to, że w r o z u m o wan i u, p o d o b n i e j a k i z r e s z t ą w i n n y c h c z y n n o ś c i a c h , z a c h o d z ą pewne a u ę o m a t y z m y . D l a t e g o w y r ó ż n i o n e w y ż e j p r o c e s y m y ś l o w e w c h o d z ą c e w s k ła d r o z u m o w a n i a nie z a w s z e w y s t ę p u j ą w y r a ź n i e i w s p o s ó b pełny;
s z c z e g ó l n i e w n i o s k o w a n i e p r z e b i e g a c z ę s t o na pół i n t u i c y j n i e , enty- m e m a t y c z n i e ( p r z e s ł a n k a jest t yl k o d o m y ś l n a ) .
N a j p i e r w r o z u m o w a n i a m o ż n a p o d z i e l i ć ze w z g l ę d u na s z c z e g ó l n i e w y r a ź n i e w y s t ę p u j ą c e w n i c h i c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a n i c h , a różne
387
między so b ą p r o c e s y m y ś l o w e , jak:
I. w n i o s k o w a n i e b e z w y r a ź n i e w y s t ę p u j ą c y c h i n n y c h p r o c e s ó w m y ś l o w y c h , c h a r a k t e r y s t y c z n y c h d l a r o z u m o w a n i a ^ ;
II. w n i o s k o w a n i e w r a z z i n n y m i w y r a ź n i e w y s t ę p u j ą c y m i p r o c e s a m i m y ś lowymi c h a r a k t e r y s t y c z n y m i d l a r o z u m o w a n i a ;
III. p r o c e s y m y ś l o w e c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a r o z u m o w a n i a bez w y r a ź n i e w y s t ę p u j ą c e g o w n i o s k o w a n i a .
C h o ć r o z u m o w a n i a m i w s z e r o k i m z n a c z e n i u z o w i e się w s z y s t k i e trzy d z i a ł y c z y n n o ś c i m y ś l o w y c h , to j e d n a k w n a j p e ł n i e j s z y m s en s i e nazwa r o z u m o w a n i e p r z y s ł u g u j e d z i a ł o w i d r u g i e m u , bo łą czą się tu n i e w ą t p l i w i e n a j b a r d z i e j t y p o w e d l a r o z u m o w a n i a p r o c es y : szukanie s ą d ó w i ich u z n a w a n i e . D l a t e g o m o ż n a by z a p r o j e k t o w a ć n a z y wanie p i e r w s z e g o d z i a ł u p r o c e s ó w m y ś l o w y c h w n i o s k o w a n i e m , d r u g i e g o - r ozumo w an i e m, a t r z e c i e g o - p r o s t y m r o z w i ą z y w a n i e m z a g a d n i e ń .
T e r a z k o l e j n o z o s t a n i e p r z e p r o w a d z o n y d a l s z y p o d z i a ł ty c h trzech d z i a ł ó w r o z u m o w a ń . U ż y t e z a s a d y p o d z i a ł u b ę d ą już różne. C h o dzi o to, by g w a r a n t o w a ł y k l a s y f i k a c j i (t y p o l o g i i ) n a t u r a l n o ś ć i p r z y datność w m e t o d o l o g i i n au k . T r z e b a t y l k o p o d k r e ś l i ć , że w y r ó ż n i o n e tu r o z u m o w a n i a m a j ą c h a r a k t e r z a s a d n i c z o e l e m e n t a r n y w t y m s en s i e, że z n i c h b y w a j ą b u d o w a n e b a r d z i e j z ł o ż o n e r o z u m o w a n i a .
I. W n i o s k o w a n i e d z i e l i się z a z w y c z a j ze w z g l ę d u n a z w i ą z e k , j a ki z a c h o d z i m i ę d z y p r a w d z i w o ś c i ą s ą d ó w d a n y c h a p r a w d z i w o ś c i ą sądu
w y w n i o s k o w a n e g o na n i e z a w o d n e i n i e - n i e z a w o d n e . W p i e r w s z y c h z w i ą z e k
1 2 .
między p r z e s ł a n k a m i a k o n k l u z j ą j est te go r o d z a j u , ze m e m o ż e się zdarzyć, aby p r z e s ł a n k i b y ł y p r a w d z i w e , a k o n k l u z j a f a ł s z y w a ,
a w d r u g i c h n i e j e s t to z a g w a r a n t o w a n e , c z y l i m o ż n a w y w n i o s k o w a ć f a ł szywą k o n k l u z j ę z p r a w d z i w y c h p r z e s ł a n e k .
G d y b y u z n a ć za pr of. C z e ż o w s k i m j a k o k o n i e c z n y w a r u n e k k a ż d e g o u p r a w n i o n e g o w n a u k a c h w n i o s k o w a n i a to, że z a s a d a , na k t ór e j o p i e r a się w n i o s k o w a n i e m u s i w y s t ą p i ć w p o s t a c i p r a w a j a k o p r z e s ł a n k a w tym w n i o s k o w a n i u , w t e d y k a ż d e w n i o s k o w a n i e p r z e b i e g a ł o b y w e d l e r e g u ł y o d r yw a n i a. P r of. C z e ż o w s k i d z i e l i ł n i e z a w o d n e w n i o s k o w a n i a n a a p o d y k tyczne i p r a w d o p o d o b i e ń s t w o w e . P r a w d o p o d o b i e ń s t w o w e w n i o s k o w a n i e p o l e g a ł o b y na tym, że k t ó r a ś z p r z e s ł a n e k je s t p r a w d o p o d o b n a , c z y l i jest p r z y p u s z c z e n i e m (a co za t y m i d z i e - i w n i o s e k ) , n i e zaś n a tym, że k o n k l u z j a w y w n i o s k o w u j e się w e d l e r e g u ł p r a w d o p o d o b i e ń s t w o w y c h z p r z e s ł a n e k . S t a w i a n y p r z e z prof. C z e ż o w s k i e g o w a r u n e k p o p r a w n o ś c i w n i o s k o w a ń c z y n i m o ż e p r o s t s z y m i ł a t w i e j s z y m o p r a c o w a n i e l o g i k i t a k i ch w n i o s k o w a ń , ,ale z m i e n i a p o s t a ć w n i o s k o w a ń f a k t y c z n i e u ż y w a n y c h
w nauk a c h . W r z e c z y w i s t o ś c i z d a r z a się b o w i e m , że m a j ą c prawd zi w e p r z e s ł a n k i , d o c h o d z i m y w d r o d z e w n i o s k o w a n i a do n i e p r a w d z i w e j kon-
vi -,-13
k l u z j i
1. W ś r ó d w n i o s k o w a ń n i e z a w o d n y c h w y m i e n i a się z a z w yc z a j dwie o d miany: d e d u k c j ę i i n d u k c j ę z u p e ł n a , k t ó r a z n o w u z a c h o d z i bądź
p r ze z p r o s t e w y l i c z a n i e , b ą d ź p r z e z r e k u r e n c j ę , tzw. i n d uk c j ę m a t e m a t y c z n ą .
T e r m i n d e d u k c j a Z n a c z y w l o g i c e t r a d y c y j n e j tyle, co w n i o s k o w a n i e „od o g ó ł u do s z c z e g ó ł u (do ni e b a r d z i e j ogóln e go ) i p r z e c i w s t a w i a się „ i n d u k c j i " . W l o g i c e w s p ó ł c z e s n e j zn a cz y zaś za z wy c z a j tyle, co „ w n i o s k o w a n i e n i e z a w o d n e " i p r z e c i w s t a w i a się
„ r e d u kc j i ". I n d u k c j ę z u p e ł n ą w t e d y t r z e b a n a z y w a ć d e d u k c j ę , co n i e w ą t p l i w i e z g a d z a się z z a s t a n y m p o c z u c i e m j ę z y k o w y m . A b y zachować
, . 1 4
w m i a r ę m o ż n o ś c i z a s t a n y sens t e r m i n u d e d u k c j a n a l e ż a ł o by p o s ł u g i w a ć się n i m na o z n a c z e n i e t y l ko t y c h w n i o s k o w a ń , które są b e z p o ś r e d n i m lub p o ś r e d n i m z a s t o s o w a n i e m c z t e r e c h o g ó l n o l o g ieznych r e guł ( p o d s t a w i a n i a , o d r y w a n i a o ra z d o ł ą c z a n i a i o p u s z c z a n i a kwan- t y f i k a t o r a ) . R e g u ł y te nie w y c z e r p u j ę w p r a w d z i e w y n i k a n i a , lecz w ł a ś n i e nie w y c z e r p u j ę go o d n o ś n i e t y l k o do i n d u k c j i zupełnej^ . P r a k t y c z n i e wi ę c w n i o s k o w a n i e d e d u k c y j n e m o ż n a by w i ę c okr eś l i ć j a ko takie, k t ó r e o p i e r a się na l o g i c z n y m w y n i k a n i u , c z y l i s c h a r a k t e r y z o w a n y m j e d y n i e p r z e z o g ó l n o - l o g i c z n e r e g u ł y w n i o s k o w a n i a z w y k l u c z e n i e m r e g u ł y tzw. i n d u k c j i n i e s k o ń c z o n e j ^ . J e s t to m i a n o w i c i e
u z n a w a n i e n a s t ę p s t w a na p o d s t a w i e r ac j i l o g i c z n e g o w y n i k a n i a . I n d u k c j a ^ zup eł n a , c zy l i w y c z e r p u j ą c a je s t w n i o s k o w a n i e m n i e z a w o d n y m . Z a c h o d z i on a w t e d y , gdy sęd o g ó l n y u z n a j e się n i e z a w o d nie na p o d s t a w i e w y c z e r p u j ą c y c h je g o z a k r e s s ę d ó w j e d n o s t k o w y c h . Od s t r o n y l og i c z n e j ła two z a u w a ż y ć , że jak d e d u k c j a o p i e r a się na sto
s u nk u w y n i k a n i a k o n k l u z j i z p r z e s ł a n e k , tak i n d u k c j a zu p e ł n a ma za p o d s t a w ę s t o s u n e k r ó w n o w a ż n o ś c i k o n k l u z j i i p r z e s ł a n e k . Indukcja z u p e ł n a z a c h o d z i p r z e z r e k u r e n c j ę (tzw. i n d u k c j a m a t e m a t y c z n a ) , gdy u z na j e się k o n k l u z j ę , że p e w n a f o r m u ł a z a w i e r a j ą c a z m i e n n ą l i czbową n s p r a w d z a się dl a każdej d o w o l n e j l i c z b y n a t u r a l n e j w s t a w i o n e j za tę z m i e n n ą na p o d s t a w i e p r z e s ł a n e k s t w i e r d z a j ą c y c h , że f o r m u ł a ta s p r a w d z a się dla n = 1 o r a z j e ś l i s p r a w d z a się dla d o w o l n e j liczby n a t u r a l n e j (n = k ) , to s p r a w d z a się dla tej d o w o l n e j l i c z b y n a t u r a l nej o j e d n o ś ć w i ę k s z e j (n = k + 1). I n d u k c j a z u p e ł n a, c z y l i w y c z e r p u j ą c a p r z e z p r o s t e w y l i c z e n i e z a c h o d z i , i l e k r o ć o g ó l n y sąd uz n a je się na p o d s t a w i e p r z e s ł a n e k s t w i e r d z a j ą c y c h jej p o s z c z e g ó l n e p r z y
padki o r a z p r z e s ł a n k i o p i e w a j ą c e j , że p r z y p a d k i te w y c z e r p u j ą z a kr e s ogólnej k o n k l u z j i .
2. W ś r ó d w n i o s k o w a ń n i e - n i e z a w o d n y c h b i e r z e się pod u w a g ę t y l ko u p r a w d o p o d o b n i a j ą c e , c z y l i te, k t ó r y c h k o n k l u z j a jest b a r d z i e j
p r a w d o p o d o b n a n i ż jej n e g a c j a i w y m i e n i a się z a z w y c z a j : i n d u k c j ę n i e z u p e ł ną , w n i o s k o w a n i e p r z e z a n a l o g i ę , w n i o s k o w a n i e w e d ł u g stałej zal e żn o ś c i r z e c z o w e j o r a z r e d u k c j ę .
I n d u k c j a n i e z u p e ł n a , c z y l i n i e w y c z e r p u j ą c a je s t w n i o s k o w a n i e m n i e - n i e z a w o d n y m , w k t ó r y m s ą d z i m y lub w z m a c n i a m y p r z y p u s z c z e n i e , że każde S j e s t P na p o d s t a w i e sądów, iż s z e r e g p r z e d m i o t ó w k l a s y S jest P, p r z y t y m n i e s p o t k a n o , a b y j a k i ś p r z e d m i o t k l a s y S ni e był P, a są racje w e w n ę t r z n e za tym, że P w i ą ż e się- z S. Od s t r o n y l o g i c z n e j jest to w n i o s k o w a n i e , w k t ó r y m n i e m o ż e się z d a r z y ć , a b y k o n k l u z j a b y ła p r a w d z i w a a p r z e s ł a n k i f a ł s z y w e , c z y l i w y n i k a n i e z a c h o d z i w o d w r o t n y m k i e r u n k u do w n i o s k o w a n i a . W y n i k a n i e to j e d n a k n i e je st w y s t a r c z a j ą c ą p o d s t a w ą d l a te g o r o d z a j u w n i o s k o w a n i a . P o d s t a w a ta je st j u ż n i e lo giczna, a l e o n t o l o g i e z n a , m i a n o w i c i e z a s a d a j e d n o r o d n o ś c i z d a r z e ń w i e l o k r o t n i e i w r ó ż n y c h o k o l i c z n o ś c i a c h p o w t a r z a j ą c y c h się, or a z p s y c h o l o g i e z n o - p r a g m a t y c z n a : o c z e k i w a n i a p o w t a r z a l n o ś c i zdar z e ń.
I n d u k c j a n i e z u p e ł n a m o ż e o d b y w a ć się b ą d ź t y l k o p r z e z p r o s t e w y l i c z e nie w p r z e s ł a n k a c h s z e r e g u p r z e d m i o t ó w k l a s y S p o s i a d a j ą c y c h w ł a ś c i wość P (bez s p o t k a n i a w y p a d k ó w p r z e c i w n y c h ) , b ą d ź też n a d t o p r z e z d o d a n i e p r z e s ł a n k i w z m a c n i a j ą c e j w j a k i ś s p o s ó b z w i ą z e k S i P. O g ó l nie z n a n a p o s t a ć tej o s t a t n i e j to tzw. i n d u k c j a e l i m i n a c y j n a , której m e t o d y (tzw. k a n o n y ) p o d a ł M i l i 1 8. Do i n d u k c j i n i e z u p e ł n e j d a j e się
s p r o w a d z i ć m y ś l o w e d o c h o d z e n i e do f o r m u ł o w a n i a h i p o t e z y s t a t y s t y c z nej. O c z y w i ś c i e p o m i n ą ć t r z e b a inne c z y n n o ś c i p o z a w n i o s k o w a n i e m , n p . o p e r a c j e m a t e m a t y c z n e , s z u k a n i e d a n y c h s t a t y s t y c z n y c h .
W n i o s k o w a n i e p r z e z a n a l o g i ę t r a d y c y j n i e o k r e ś l a n e jak o u z n a n i e sądu j e d n o s t k o w e g o n a p o d s t a w i e s ą d ó w j e d n o s t k o w y c h w p o d o b n e j m a t e rii m a p e w n e p o w i n o w a c t w o z i n d u k c j ą n i e z u p e ł n ą , z w ł a s z c z a o d n o ś n i e do p r z e s ł a n e k . P o s i a d a o n o w i e l e o d m i a n , z k t ó r y c h p e w n e n i e w ą t p l i wie b l i s k i e są i n d u k c j i n i e z u p e ł n e j , ale w s z y s t k i e r ó ż n i ą się od niej k o n k l u z j ą j e d n o s t k o w ą lub o p a r c i e m się t y l k o na p o d o b i e ń s t w i e . T y p o w a p o s t a ć w n i o s k o w a n i a p r z e z a n a l o g i ę z a c h o d z i , gdy s ą d z i m y w z g l ę d n i e w z m a c n i a m y swój sąd, że j a k i ś n i e z n a n y p r z e d m i o t p r z y p u s z c z alnej k l a s y S p o s i a d a c e c h ę P na p o d s t a w i e u z n a n i a , iż j a k i e ś
p r z e d m i o t y tej k l a s y c e c h ę tę p o s i a d a j ą . O d m i a n ą tej p o s t a c i j-est w n i o s k o w a n i e , w k t ó r y m z tego, iż j a k i ś p r z e d m i o t jest p o d o b n y pod
j a k i m i ś w z g l ę d a m i do d r u g i e g o , w n o s i m y , że b ę d z i e on p o d o b n y r ó w n ie ż pod n o w y m w z g l ę d e m (z c z ę ś c i o w e g o p o d o b i e ń s t w a w n i o s k u j e się o d a l s z y m p o d o b i e ń s t w i e ) , a l b o też n aw e t , gdy z tego, iż p e w n e p r z e d m i o t y p o s i a d a j ą p e w n ą w ł a ś c i w o ś ć , k o n k l u d u j e m y , że p r z e d m i o t y p o d o b n e do
, . . . 19
tam t yc h , w ł a ś c i w o s c tę m i e c b ę d ą
W ś r ó d w n i o s k o w a ń u p r a w d o p o d o b n i a j ą c y c h w y m i e n i ć t r z e b a grupę w n i o s k o w a ń , o k t ó r y c h w p o d r ę c z n i k a c h m o ż e m niej się m ówi, ale k t ó r y c h c z ę s t o u ż y w a m y , m i a n o w i c i e w n i o s k o w a n i e p r z e b i e g a j ą c e z g o dnie z n a t u r a l n y m z w i ą z k i e m zda r ze ń . B ę d ą to z w i ą z k i p r z y c z y n o w e , f u n k c j o nal n e, w a r u n k u w y s t a r c z a j ą c e g o , czy n a w e t s t a ł e g o n a s t ę p s t w a c z a s o w e go, w y r a ż a n e za z w y c z a j w p r a w a c h e m p i r y c z n y c h . N i e w ą t p l i w i e w n i o s k o w a n i a te są b l i s k i e w n i o s k o w a n i u p r z e z a n a l o g i ę , czy też n a w e t in d u k c j i n i e z u p e ł n e j . R ó ż n i ą się j e d n a k od niej tym, że p r z y r o d z o n y z w i ą z e k s u p o n u j ą p o d c z a s gdy t a m t e do teg o z w i ą z k u d o p i e r o dochodzą.
Da j ą się p r z e d s t a w i a ć w p o s t a c i p o d o b n e j do d e d u k c j i i d l a t e g o m o ż na
. 2 0 , .
je n a z y w a ć ą u a s i - d e d u k c j ą . Z a s a d ą t y c h w n i o s k o w a n jest w s z e l k i e p r a wo e m p i r y c z n e . W n i o s k o w a n i a te z a c h o d z ą p r z y p r z e w i d y w a n i u .
R e d u k c j a b y w a r ó ż n i e p o j m o w a n a . N a j c z ę ś c i e j m ó w i się, że jest to u z n a w a n i e r a c j i na p o d s t a w i e n a s t ę p s t w a , lub w n i o s k o w a n i e , w k t ó rym p r z s ł a n k i w y n i k a j ą z k o n k l u z j i , ale nie na o d w r ó t. O k r e ś l e n i a te o p i e r a j ą się t y lk o na l o g i c z n e j r e l a c j i z a c h o d z ą c e j m i ę d z y p r z e s ł a n k a m i i k o n k l u z j ą i k a ż ą r o z u m i e ć r e d u k c j ę tak, by o b e j m o w a ł a i i n d u k cję n i e z u p e ł n ą , co nie jest c h y b a z g o d n e z z a s t a n y m p o c z u c i e m j ę z y k o wym. D e f i n i c j ę r e d u k c j i n a l e ż a ł o b y tak s f o r m u ł o w a ć , aby o b j ę ł a także w n i o s k o w a n i e o p a r t e n a l o g i c z n y m s t o s u n k u w y n i k a n i a , ale by i n d u k c j a n i e z u p e ł n a nie b y ł a jej s z c z e g ó l n y m p r z y p a d k i e m . O k r e ś l a m y więc- r e d u k c j ę jako w n i o s k o w a n i e n i e - i n d u k c y j n e , w k t ó r y m na p o d s t a w i e u z n a nia j a k i e g o k o l w i e k n a s t ę p s t w a (nie t y l ko l o g i c z n e g o ) u z n a j e się jego r a c j ę (nie t y lk o l o g i c z n ą ! ) . „ R a c j a " i „ n a s t ę p s t w o " o z n a c z a j ą tu nie t y lko c z ł o n y l o g i c z n e g o s t o s u n k u w y n i k a n i a , lecz t a k że ka ż de j za l e ż-
„ . .21
n o s c i rz e c z o w e j
N a l e ż a ł o b y fceż o d r ó ż n i ć r e d u k c j ę op a rt ą na lo g i cz n e j r e l a c j i w y n i k a n i a i r e d u k c j ę o p a r t ą n a e m p i r y c z n i e s t w i e r d z a n y m z w i ą z k u n a t u ralnym. P i e r w s z a b y ł a b y o d w r ó c e n i e m d e d u k c j i , a d r u g a o d w r ó c e n i e m q u a s i - d e d u k c j i . R e d u k c j ą e m p i r y c z n ą b y ł o b y n p . w n i o s k o w a n i e na p o d s t a w i e s k u t k u o p r z y c z y n i e .
Na z a k o ń c z e n i e w a r t o z a u w a ż y ć , że t r a d y c y j n a my śl o d r ó ż n i a n i a d e d u k c j i , i n d u k c j i i a n a l o g i i , c h o ć w s z c z e g ó ł a c h u l e g a modyfikacjom,, to z a c h o w u j e j e d n a k swój z a s a d n i c z y sens i d l a d z i s i a j p o d a w a n y c h
391
odmian w n i o s k o w a n i a .
II. D r u g i d z i a ł r o z u m o w a ń s t a n o w i ą te, w k t ó r y c h o b o k w n i o s k o wań w y s t ę p u j ą in n e p r o c e s y m y ś l o w e . O d r ó ż n i ć tu t r z e b a trzy g r u p y r o z u m o w a ń :
1. n a p o d s t a w i e d a n y c h p r z e k o n a ń lub p r z y p u s z c z e ń d o c h o d z e n i e do k o n k l u z j i i w n i o s k o w a n i e ;
2. s z u k a n i e p r z e s ł a n e k d l a d a n e g o p r z y p u s z c z e n i a lub p r z e k o n a n i a i w n i o s k o w a n i e ;
3. w y p r o w a d z a n i e z p r z y p u s z c z e n i a k o n k l u z j i , p o r ó w n a n i e ich z p r z e k o n a n i a m i i w n i o s k o w a n i e o t y m p r z y p u s z c z e n i u .
1. R o z u m o w a n i e p i e r w s z e j g r u p y m o ż n a by n a z w a ć w y w o d z e n i e m . W y w o d z e n i e z a c h o d z i b ą d ź j a k o s a m o r z u t n e d o c h o d z e n i e do k o n k l u z j i wraz z w n i o s k o w a n i e m , b ą d ź też j a k o d o c h o d z e n i e do k o n k l u z j i p o p r z e dzone jej s z u k a n i e m , a po jej z n a l e z i e n i u z a k o ń c z o n e w n i o s k o w a n i e m . P i e r w s z ą o d m i a n ę r o z u m o w a ń n a z w i j m y w y w n i o s k o w y w a n i e m , a d r u g ą w y c i ą -
22 . .
g a n i e m w n i o s k ó w lub w y p r o w a d z a n i e m . W y w n i o s k o w y w a n i e r ó ż n i się od c z y n n o ś c i m y ś l o w e j s n u c i a s ą d ó w z i n n y c h s ą d ó w tym, że w y s t ę p u j e tu r ó w n o c z e ś n i e w n i o s k o w a n i e . N i e w ą t p l i w i e a u t o m a t y z a c j a i r ó żn y s t o p i e ń b y s t r o ś c i c z y n n o ś c i m y ś l o w y c h r ó ż n i c ę tę n i e k i e d y p r a k t y c z n i e za ciera. Al e też o d d z i e l a n i e w n i o s k o w a n i a , s n u c i a w n i o s k ó w i w y w n i o - s k o w y w a n i a m a n a c e l u z w r ó c e n i e t y l k o u w a g i n a d a j ą c e się w y r ó ż n i ć c z y n n o ś c i m y ś l o w e w r o z u m o w a n i u , n i e zaś f a k t y c z n ą ich r o z ł ą c z n o ś ć lub n i e z a z ę b i a n i e się. W y w n i o s k o w y w a n i e z a l e ż n i e od u ż y t e g o w n i m w n i o s k o w a n i a m o ż e b y ć n i e z a w o d n e i u p r a w d o p o d o b n i a j ą c e .
W y c i ą g a n i e w n i o s k ó w r ó ż n i się od p o p r z e d n i e j o d m i a n y rozumo.wań w y r a ź n i e w y s t ę p u j ą c ą c z y n n o ś c i ą m y ś l o w e g o p o s z u k i w a n i a k o n k l u z j i . Tego r o d z a j u r o z u m o w a n i a są już r o z w i ą z y w a n i e m p e w n e g o m y ś l o w e g o z a dania, n p . o d p o w i e d z i ą na p y t a n i e : co z tego w y n i k a ? Z a l e ż n i e od u ż y tego w n i o s k o w a n i a m o ż e b y ć u p r a w d o p o d o b n i a j ą c e a l b o n i e z a w o d n e . W ś r ó d t y c h o s t a t n i c h w y r ó ż n i a się a n a l i z o w a n i e 23, k i e d y k o n k l u z j a
w y p r o w a d z o n a je s t r ó w n o w a ż n a d a n y m p r z e s ł a n k o m ( z a c h o d z i s t o s u n e k l o g i c z n y o b u s t r o n n e g o w y n i k a n i a ) .
W z w i ą z k u z o s t a t n i ą o d m i a n ą r o z u m o w a ń p a m i ę t a ć t r z e b a , że w y p r o w a d z a n i e tez w s y s t e m i e d e d u k c y j n y m , r o z w i ą z y w a n i e r ó w n a ń o tyle n a l e ż y do tej g r u p y r o z u m o w a ń , o ile je s t t w ó r c z y m p r o c e s e m m y ś l o wym, a n i e zaś m e c h a n i c z n y m w y k o n y w a n i e m p e w n y c h c z y n n o ś c i c z y s t o f i z y c z n y c h , a u t o m a t y c z n y c h p r z e k s z t a ł c e ń .
2. R o z u m o w a n i a d r u g i e j g r u p y s k ł a d a j ą się z a s a d n i c z o z d w ó c h c z y n n o ś c i m y ś l o w y c h : s z u k a n i a p r z e s ł a n e k d l a d a n e g o są du i u z n a w a n i a
go n a ich p o d s t a w i e . Samo j e d n a k p o s z u k i w a n i e m o ż e z n o w u p o s ł u g i w a ć się ja k i m ś w n i o s k o w a n i e m , a n a w e t b a r d z i e j z ł o ż o n y m r o z u m o w a n i e m . R o z u m o w a n i a tej g r u py d z i e l i m y na d o w o d z e n i e i i n t e r p r e t o w a n i e (wy- j a ś n i a n i e ).
S z u k a n i e dl a d a n e g o p r z y p u s z c z e n i a p r z e s ł a n e k w ś r ó d p r z e k o n a ń ( s ad ó w p r z y j ę t y c h i z n a ny c h ) o r a z u z n a w a n i e na ich p o d s t a w i e dan e g o sadu b ę d ę c e g o p r z e d t e m p r z y p u s z c z e n i e m , z o w ie się d o w o d z e n i e m 24
Z a l e ż n i e od tego, j a k i e w n i o s k o w a n i a w y s t ę p u j ę w k o ń c o w e j fazie d o w o d z e n i a , d o w o d z e n i e m o ż e być u p r a w d o p o d o b n i a j ą c e a l b o n i e z a w o d n e
( d o w o d z e n i e w ś c i s ł y m se ns i e ). W ś r ó d d o w o d z e ń n i e z a w o d n y c h zwykło w y r ó ż n i a ć się od st r o n y l o g i c z n e j d o w o d z e n i e , w k t ó r y m z n a l e z i o n e p r z e s ł a n k i sę r ó w n o w a ż n e d anej k o n k l u z j i i n a z y w a ć to r o z u m o w a n i e d o w o d e m a n a l i t y c z n y m , w p r z e c i w s t a w i e n i u do d o w o d ó w s y n t e t y c z n y c h , g d z i e r ó w n o w a ż n o ś c i tej nie ma.
S z u k a n i e dla d a n e g o p r z e k o n a n i a p r z e s ł a n e k w ś r ó d s a d ó w nie t y lko z n a n y c h i p r z y j ę t y c h , lecz t a k że n i e z n a n y c h i n i e p r z y j ę t y c h ( p r z y p u s z c z e ń ) , oraz. jej w y p r o w a d z e n i e w d r o d z e w n i o s k o w a n i a m o ż n a by n a z w a ć i n t e r p r e t a c j a (w s z e r o k i m s e n si e ) al b o w y j a ś n i e n i e m d a n e g o p r z e k o n a n i a . O d b y w a się to z w y k l e w d w o j a k i sposób: jak o t ł u m a c z e n i e
p r z e z p r a w o e m p i r y c z n e o r a z j a k o w y j a ś n i a n i e p r z e z h i po t e zy .
T ł u m a c z y m y p r z e z p r a w a j a k iś sad j e d n o s t k o w y , już p r z y j ę t y , gdy . 25 .
z n a l a z ł s z y inne s ad y j e d n o s t k o w e o tym s a m y m o r z e c z e n i u i w z m o c n i w s z y w j ak i ś s po s ó b ten z w i ą z e k p o d m i o t u z o r z e c z e n i e m , p r z e p r o w a d z a m y i n d u k c j ę n i e z u p e ł n a * o t r z y m u j ą c p r a w o e m p i r y c z n e , z k t ó r e g o d e d u k c y j n i e w n i o s k u j e m y d a n y sad j e d n o s t k o w y ^ .
W y j a ś n i a m y p r z e z h i p o t e z ę j a k i ś sęd j e d n o s t k o w y już p r z y j ę t y , j e ż e l i s z u k a m y n i e z n a n e g o i n i e u z n a n e g o j e s z c z e sa du (nie o p a r t e g o na d o ś w i a d c z e n i u ) , i p r z e k o n a ń ( n a j c z ę ś c i e j p r a w e m p i r y c z n y c h ) ora z z tyc h w s z y s t k i c h d e d u k c y j n i e d o c h o d z i m y do d a n e g o sadu j e d n o s t k o - we g o27
3. R o z u m o w a n i a t r z e c ie j g r u p y m a j a c h a r a k t e r n a j b a r d z i e j zło-
• n u • 28 „
zony i n o s z ą n a z w ę r o z s t r z y g a n i a lub s p r a w d z a n i a . R o z s t r z y g a m y , gdy z j a k i e g o ś p r z y p u s z c z e n i a ( e w e n t u a l n i e - i z d o ł ą c z o n y c h do n i e g o p r z e k o n a ń ) w y p r o w a d z a m y k o n k l u z j e , k t ó r e p o r ó w n u j e się z d o t y c h c z a s o w y m i p r z e k o n a n i a m i z p u n k t u w i d z e n i a z go d n o ś c i . N a s t ę p n i e w n i o s k u je m y bę d ź o p r a w d z i w o ś c i p r z y p u s z c z e n i a , j e ś l i w s z y s t k i e k o n k l u z j e z g o d n e sa z p r z e k o n a n i a m i ( s p r a w d z a n i e p o t w i e r d z a j ą c e , p o z y t y w n e ) b ę d ź o f a ł s z y w o ś c i (tu w y s t ę p u j e w n i o s k o w a n i e d e d u k c y j n e ) p r z y p u s z c z e n i a, j e ś li choć j e d n a k o n k l u z j a nie z g a d z a się z j a k i m ś z d o t y c h -
i . # 2 9 c z a s o w y c h p r z e k o n a n . P i e r w s z e r o z s t r z y g a n i e z o w i e się w e r y f i k a c j ą , a d r u g i e o b a l a n i e m , c z y l i f a l s y f i k a c j ą , k t ó r a jest r o z u m o w a n i e m n i e zawodnym. W e r y f i k a c j a m o ż e b y ć t y l k o w t e d y r o z u m o w a n i e m n i e z a w o d n y m , jeśli z a c h o d z i l o g i c z n y s t o s u n e k r ó w n o w a ż n o ś c i m i ę d z y w y p r o w a d z a n y mi k o n k l u z j a m i a d a n y m p r z y p u s z c z e n i e m .
W n a u k a c h e m p i r y c z n y c h t e o r e t y c z n ą w e r y f i k a c j ą h i p o t e z y zo wie się też w y p r o w a d z a n i e jej z j a k i e g o ś o g ó l n i e j s z e g o z d a n i a p ew n e g o . R o z u m o w a n i e t a k i e z a s ł u g u j e n a m i a n o d o w o d z e n i a .
N a t e r e n i e n a u k d e d u k c y j n y c h f a l s y f i k a c j ę n a z y w a się d o w o d e m nie w p r o s t lub r e d u k c j ą do a b s u r d u ( s p r o w a d z a n i e m do n i e d o r z e c z n o ści). D o w ó d n i e w p r o s t je s t j a k b y p o ł ą c z e n i e m d o w o d z e n i a ze s p r a w d z a n i e m n e g a t y w n y m . S c h e m a t te g o r o z u m o w a n i a p r z e b i e g a n a s t ę p u j ą c o : aby u d o w o d n i ć j a k i e ś p r z y p u s z c z e n i e , w y p r o w a d z a m y n a j p i e r w z n e g a c j i t e go p r z y p u s z c z e n i a k o n k l u z j ę , k t ó ra o k a z u j e się s p r z e c z n a w z g l ę d e m j a k i e g o ś p r z e k o n a n i a , z c z e g o d e d u k c y j n i e w n i o s k u j e m y o f a ł s z y w o ś c i n e g a c j i p r z y p u s z c z e n i a , a w k o n s e k w e n c j i - o p r a w d z i w o ś c i s a m e g o p r z y p u s z c z e n i a .
III. O s t a t n i w r e s z c i e d z i a ł r o z u m o w a ń to s z e r o k o r o z u m i a n e r o z w i ą z y w a n i e z a g a d n i e ń . W r o z u m o w a n i a c h t y c h n i e w y s t ę p u j e w y r a ź n i e w n i o s k o w a n i e , c h o ć n i e w ą t p l i w i e w j a k i ś s p o s ó b n i e w y k l u c z o n y j e st j e g o u b o c z n y u d z i a ł . R o z u m o w a n i a tego d z i a ł u n i e są c z y m ś r z a d kim. C z ę s t o b o w i e m r o z w i ą z u j e m y z a g a d n i e n i a tak w ż y c i u c o d z i e n n y m , jak i w n a u c e . N i e p o d a j e się ich s c h e m a t ó w d l a t e g o tyl k o , że k i e r o w a n e są p r z e d e w s z y s t k i m i n t u i c j ą i n w e n c y j n ą , a n i e s f o r m u ł o w a n y m i p r z e p i s a m i . N a j b a r d z i e j t y p o w ą o d m i a n ą te g o d z i a ł u r o z u m o w a ń jes t d o p e ł n i a n i e ( r o z w i ą z y w a n i e z a g a d n i e ń w ś c i ś l e j s z y m sen s i e) . O k r e ś l a
się je z u w a g i n a z a d a n i e , j a k i e s o bi e w t y m r o z u m o w a n i u s t a w ia m y . D o p e ł n i a n i e z a c h o d z i m i a n o w i c i e w t e d y , gdy d l a s ą d u n i e d o k ł a d n i e s f o r m u ł o w a n e g o , le cz t y l k o w i e l o z n a c z n i e lub w sp o s ó b n i e p e ł n y w s k a z a n e g o s z u k a m y (i z n a j d u j e m y ) ś c i s ł e g o , p e ł n e g o i j e d n o z n a c z n e g o s f o r m u ł o w a n i a . O c z y w i ś c i e p r z y s z u k a n i u tym n i e p o s ł u g u j e m y się wy-
30 , • • •
r a ź n i e w n i o s k o w a n i e m . D l a t e g o w ł a ś n i e r o z w i ą z y w a n i e ro w nan, w s k ł a d k t ó r e g o w c h o d z i w y p r o w a d z a n i e , n i e z a l i c z a się do tego r o d z a j u r o z u m o w a ń . N a t o m i a s t z a l i c z y ć tu m o ż n a r o z w i ą z y w a n i e r ó ż n e g o ty p u z a g a d e k .
I n n ą o d m i a n ą r o z u m o w a n i a , w k t ó r y m nie w y s t ę p u j e w y r a ź n e w n i o s k o w a n i e je s t r o z w i ą z y w a n i e z a g a d n i e ń w o p a r c i u w p r o s t o z w i ą z k i m o t y w a c y j n e a l b o k o j a r z e n i o w e . Je s t to m y ś l e n i e d y s k u r s y w n e , ale p r z e b i e g a j ą c e e n t y m e m a t y c z n i e i a u t o m a t y c z n i e . T y p o w ą jego p o s t a c i ą b ę
