Rafał Mrówka rafal.mrowka@sgh.waw.pl

Rafał Mrówka

rafal.mrowka@sgh.waw.pl

Organizacja hiperarchiczna – czynniki kreujące, geneza

modelu, zarządzanie *

Warszawa, 2013

* Jest to przedostatnia (przed ostatecznymi porawkami edytorskimi) wersja książki habilitacyjnej:

Mrówka R. (2013), Organizacja hiperarchiczna – czynniki kreujące, geneza modelu, zarządzanie, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa

Książka do nabycia:

http://www.wydawnictwo.sgh.waw.pl/produkty/profilProduktu/id/600/ORGANIZACJA_HIP ERARCHICZNA_-

_CZYNNIKI_KREUJACE_GENEZA_MODELU_ZARZADZANIE_Rafal_Mrowka/

Książka ta zdobyła I miejsce w kategorii Strategia Biznesu w konkursie na najlepszą publikację ekonomiczną podczas ogólnopolskich Targów Wydawnictw Ekonomicznych w listopadzie 2013 roku.

2

Spis treści

O autorze ... 5

Streszczenie ... 6

Summary (in English) ... 7

Wstęp ... 9

1 Współczesne megatrendy – dalsza ewolucja świata „nowej gospodarki” ... 18

1.1 Pojęcie „nowej gospodarki” ... 18

1.2 Wybrane megatrendy we współczesnym świecie ... 22

1.2.1 Ciągłe pojawianie się nowych rewolucyjnych technologii i ich przenikanie się – dalszy rozwój internetu ... 23

1.2.2 Kolejna fala globalizacji ... 28

1.2.3 Nowe rynki i ich rosnące znaczenie ... 35

1.2.4 Trendy społeczno-kulturowe... 43

1.2.5 Trendy społeczno-demograficzne zmieniające potencjał społeczny krajów i regionów... 47

1.2.6 Inne megatrendy wzmacniane dzięki rosnącemu znaczeniu sieci komunikacyjnych – przykład rosnącego znaczenie kwestii ekologicznych ... 53

1.3 Podsumowanie – dominacja sieci jako współczesny megamegatrend ... 59

2 Ewolucja modeli organizacji – od hierarchii do hiperarchii ... 63

2.1 Pojęcie organizacji i modelu organizacji ... 63

2.2 Tradycyjny model organizacji hierarchicznej – zalety i wady ... 69

2.3 Kierunki rozwoju modeli organizacji ... 72

2.4 Wybrane współczesne modele organizacji ... 77

2.4.1 Organizacja sieciowa ... 77

2.4.2 Organizacja wirtualna ... 82

2.4.3 Organizacja fraktalna, bioniczna i holarchiczna ... 99

2.4.4 Organizacja heterarchiczna ... 105

2.4.5 Organizacja ucząca się ... 110

2.4.6 Podobieństwa i różnice pomiędzy wskazanymi modelami organizacji – podsumowanie ... 117

2.5 Nowy model organizacji hiperarchicznej ... 124

2.6 Wady i zalety organizacji hiperarchicznej – podsumowanie ... 135

3 Wyzwania w zarządzaniu organizacją hiperarchiczną – wybrane aspekty. ... 138

3.1 Planowanie i podejmowanie decyzji ... 139

3.1.1 Cele i możliwość ich wytyczania ... 139

3.1.2 Podejmowanie decyzji ... 150

3.1.3 Kluczowe zasoby ... 157

3.2 Organizowanie ... 168

3.2.1 Konieczność organizowania hiperarchii? ... 168

3.2.2 Orkiestracja działań ... 172

3.2.3 Role członków organizacji ... 178

3.2.4 Rekrutacja członków wspólnoty ... 188

3.3 Przewodzenie (kierowanie ludźmi) ... 192

3.3.1 Przywództwo ... 192

3.3.2 Motywowanie członków organizacji ... 203

3.3.3 Kultura organizacyjna – znaczenie i możliwości kształtowania ... 217

3.4 Kontrolowanie ... 228

3.4.1 Od kontroli zewnętrznej do samokontroli ... 228

3.4.2 Znaczenie zaufania ... 232

3.4.3 Od innowacyjności i jakości do sukcesu... 236

3.5 Nowe wyzwania zarządzania – podsumowanie ... 239

4

3.6 Nowa organizacja w działaniu – przykładowe modele biznesowe ... 250

3.6.1 Pojęcie modelu biznesowego i charakteryzujące je elementy ... 250

3.6.2 Modele biznesowe informatycznych projektów open source ... 254

3.6.3 Model biznesowy Wikipedii ... 258

3.6.4 Model biznesowy GuruStorms... 262

3.6.5 Modele biznesowe wykorzystujące mechanizmy działania organizacji hiperarchicznych – podsumowanie ... 266

Zakończenie ... 271

Bibliografia ... 277

Spis tabel ... 294

Spis rysunków ... 295

O autorze

dr hab. Rafał Mrówka

Dr hab. Rafał Mrówka pracuje w Katedrze Teorii Zarządzania Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, gdzie specjalizuje się w analizie nowoczesnych modeli organizacji, problemach przywództwa gospodarczego, badaniach satysfakcji i zaangażowania pracowników, zarządzaniu kompetencjami pracowników oraz public relations. Jest on także kierownikiem programu MBA-SGH (program Executive MBA w SGH, jeden z dwóch najlepszych programów MBA w regionie Europy Środkowo- Wschodniej według rankingu Eduniversal z 2013 roku) oraz kierownikiem Podyplomowych Studiów Public Relations i Strategicznego Komunikowania w Firmach w SGH.

Rafał Mrówka działa także aktywnie na rynku doradczym i szkoleniowym – ma 15 lat doświadczenia w prowadzeniu projektów dla biznesu, jest współwłaścicielem firmy konsultingowo-szkoleniowej IMMOQEE. W swojej pracy w konsultingu współpracował m.in. z Umbrella Project (program UNDP – agendy ONZ w Polsce), BIGRAM Personnel Consulting, ITO - United Change Company. Specjalizuje się badaniach satysfakcji pracowników, pobudzaniu zaangażowania pracowników, programach wspierania innowacyjności organizacji, programach rozwoju kompetencji menedżerów oraz budowaniem wizerunku organizacji, osób, produktów.

6

Streszczenie

Rozprawa opisuje nowy typ organizacji – organizację hiperarchiczną. Ten typ organizacji nastawiony jest na wykorzystanie możliwości stworzonych we współczesnym świecie przez zachodzące zmiany technologiczne i powiązane z nimi zmiany społeczno-kulturowe, objawiające się w sposobie myślenia i działania ludzi, kreujące wspólnie nowe możliwości sieciowej współpracy. Organizację hiperarchiczną opisać należy, jako samoorganizującą się wspólnotę, sieć powstałą wokół wspólnego celu–idei–projektu mającego charakter misji i konstytuującego tę wspólnotę jako organizację, w której każdy z uczestników ma pełny dostęp do informacji i ma możliwość komunikacji z każdym innym uczestnikiem wspólnoty w czasie rzeczywistym. Organizacja taka opiera się na wykorzystaniu twórczego potencjału sieci jednostek. Pozbawiona jest zazwyczaj sztywnych granic, nie musi mieć formalnych członków, spoiwem są przyciągające uczestników idee, cel, a także często wartości. Cel jednak może podlegać ewolucji pod wpływem działań wspólnoty, wymyka się kontroli, może ewoluować w nieokreślonym kierunku. W tym nowym typie organizacji podstawą wymiany nie musi być pieniądz, lecz inne przyciągające członków wartości, przez co możliwości tradycyjnej kontroli są znikome. Pewne cechy takiej organizacji posiadają przykładowo wspólnoty skupione wokół informatycznych projektów open source oraz wspólnota wikipedystów. Zakres rozprawy obejmuje:

• analizę kluczowych zjawisk zachodzących we współczesnym otoczeniu gospodarczym, które wpływają na pojawienie się nowych możliwości działania i współpracy podmiotów gospodarczych oraz nowych modeli organizacji,

• analizę modeli organizacji będących inspiracją do powstania nowego modelu organizacji hiperarchicznej,

• analizę kluczowych wyzwań związanych z zarządzaniem organizacjami hiperarchicznymi oraz pokazanie przykładowych modeli biznesowych organizacji, które już dziś w praktyce wykorzystują wybrane mechanizmy działania organizacji hiperarchicznych.

Summary (in English)

HYPERARCHICAL ORGANIZATION

– FORMING FACTORS, GENESIS OF THE MODEL, MANAGEMENT

Dissertation describes a new type of organization – hyperarchical organization. This type of organization focuses on taking advantage of opportunities, which are available in contemporary world due to undergoing technological changes, followed by social and cultural transformation, which is reflected in the mode of thinking, acting by people and provides new opportunities for cooperation within the network. Hyperarchical organization can be described as self-organizing community, a network set up around a commonly shared goals- ideas-project, having an attribute of a mission and constituting this community as an organization, in which each member has unrestricted access to information and is able to communicate with any other community member peer-to-peer in real time. Hyperarchical organization is based on the use of creative potential of its network entities, is not restricted with rigid frames or boundaries. Furthermore, community members do not have to be formally associated with the organization, they are linked together via commonly shared values, ideas, projects. Notwithstanding, the common values, ideas can be subject to evolution as a result of activities undertaken by the community. Common goals may become uncontrollable, can evolve into undefined direction. The new type of organization, presented in this dissertation, does not have to be based on monetary exchange. The basis of interchange can comprise non monetary values, due to which traditional modes of control over such an organization are limited. Examples of organizations with some characteristics of model of hyperarchical organization existing in real life comprise open source IT projects and communities gathered around those projects, communities using wiki mechanism, e.g.

Wikipedia or groups carrying out open innovation projects.

The scope of the dissertation comprises:

• analysis of key developments undergoing in contemporary economic world, which propel emergence of new opportunities for cooperation between economic entities and contribute

8

• analysis of organizational models, which are the basis for emergence of hyperarchical organization,

analysis of major challenges regarding management of hyperarchical organization and presentation of selected organizations, which already apply in practice certain mechanisms of hyperarchical organization model.

Wstęp

Koniec XX wieku przyniósł niespotykany na tę skalę nigdy wcześniej zalew nowych technologii. Technologie te wyróżniało także to, że ich konsekwencje odczuwane były nie tylko przez pojedyncze branże, wybrane przedsiębiorstwa, ale dotyczyły one większości podmiotów gospodarczych, jak również pojedynczych ludzi. Komputer osobisty, przenośne odtwarzacze muzyczne, mobilna telefonia, internet i wiele innych produktów zaczęło zdobywać sobie rynek masowego konsumenta. Dodatkowo, masowe zapotrzebowanie na te produkty przyczyniało się do szybkiego uzyskiwania przez producentów lub dostawców usług korzyści wynikających z ekonomii skali oraz do możliwego obniżenia ich cen, a w rezultacie do jeszcze większej ich popularyzacji także w regionach świata uchodzących za biedniejsze.

Wprawdzie, jak zauważają krytycy poglądu o wyjątkowości zmian technologicznych zachodzących we współczesnych czasach, nowe technologie pojawiały się niemal zawsze, a szczególnie od rewolucji przemysłowej XIX wieku, trzeba jednak zauważyć, że nigdy w tak krótkim czasie nie pojawiło się niemal naraz tak wiele równie rewolucyjnych technologii.

Tym, co przesądza o absolutnej wyjątkowości ostatniej dekady XX wieku i szczególnie początku XXI wieku, jest fakt, że pojawiające się technologie wzmacniają się wzajemnie, przenikają, łączą, tworząc zupełnie unikalne rozwiązania. Sam komputer osobisty mógł pozostać przydatnym narzędziem do pracy lub po prostu zabawką, sam telefon komórkowy mógł tylko zwiększać częstość osobistych lub służbowych rozmów. Jednak połączenie technologii komputerowej z miniaturyzacją urządzeń, dostępnym także bezprzewodowo internetem, lokalizacją za pośrednictwem technologii GPS i wielu innych rozwiązań technicznych, zunifikowanie ich do urządzeń dostępnych za stosunkowo niewielką cenę niemal dla każdego mieszkańca Ziemi – taka rewolucja nie mogła pozostać bez wpływu nie tylko na zachowania wybranych jednostek, ale także na możliwości współpracy, działanie całych grup ludzi, w tym organizacji, czy wręcz na zmiany kulturowe w zakresie konkretnych społeczeństw, szczególnie że ta rewolucja ułatwia komunikację, umożliwia pojawienie się sieciowych zależności, współpracę, skraca dystans między ludźmi. To wszystko zmienia sposób myślenia ludzi, wyznawane normy i wartości, sposób postrzegania świata – w XXI wieku nie wystarczy już mówić wyłącznie o zmianach technologicznych, należy mówić o zmianach kulturowych sięgających dużo dalej i głębiej, zmianach, które przekładać się mogą na każdą sferę działalności człowieka. Co ważne, zmiany te dotyczą nie tylko wybranych regionów świata, lecz całego globu, wszystkich kontynentów, przedstawicieli większości

10 społeczeństw. Wyjątkiem pozostają być może tylko wybrane prymitywne społeczności zamieszkujące niedostępne regiony świata oraz Korea Północna, izolowana przez swoje władze od wszelkich kontaktów z otoczeniem zewnętrznym.

Skoro te zmiany mają tak daleko idący wpływ na dzisiejsze funkcjonowanie ludzi (co będzie jeszcze przedmiotem analizy w tej pracy), to trudno sobie wyobrazić, aby nie wpłynęły na sposób działania organizacji, ze szczególnym uwzględnieniem organizacji biznesowych – ich cele, strategie, modele biznesowe, ale także na ich kształt, sposób zorganizowania, ogólne modele, założenia, granice. W rzeczywistości wydaje się, że podstawowym wyzwaniem dla współczesnych organizacji nie są już tylko same zmiany technologiczne, które zachodzą w sposób ciągły, lecz przede wszystkim towarzysząca im zmiana mentalności konsumentów i pracowników, zmiana uwarunkowań kulturowych, zmiana w zakresie stylów komunikacji, współpracy między ludźmi, partnerami biznesowymi. Rezultatem tego jest pojawianie się nowych sieciowych powiązań pomiędzy organizacjami oraz jednostkami – i to zarówno w skali lokalnej, jak i globalnej. Inną konsekwencją tego stanu rzeczy jest zacieranie się granic organizacyjnych – w ramach jednej formalnej organizacji jednostki mogą świadczyć sobie wzajemnie usługi na warunkach rynkowych, konkurować z formalnie zewnętrznymi podmiotami, tworzyć ściślejsze alianse realizujące wspólnie zdefiniowany projekt, wykorzystywać wiedzę zewnętrznych konsultantów pracujących dla danej organizacji na równi z jej pracownikami – to tylko przykłady niejasnych, rozmytych powiązań w sieciach organizacyjnych. Przynajmniej niektóre z wymienionych jednostek, podmiotów tworzą jeden organizm tylko według wybranych kryteriów – przypomina to matematyczne zbiory rozmyte, w których dany element może być częścią zbioru i jednocześnie częścią tego zbioru nie być – być nią niecałkowicie. Te przykłady rozmywania się granic organizacji ciągle postępują – pojawiają się takie hasła jak crowdsourcing (zlecanie wybranych, w tym też kluczowych zadań organizacyjnych zewnętrznemu tłumowi), open innovation (kreowanie innowacji poza organizacją, przy wykorzystaniu podmiotów zewnętrznych) – i nie są to tylko modne pojęcia, lecz realnie działające przynoszące zysk strategie. Jeszcze trudniej odnosząc się do tradycyjnych modeli zarządzania, wytłumaczyć sposób funkcjonowania takich fenomenów współczesnego usieciowionego świata, jak rozwijające się informatyczne projekty open source, czy największa wolna encyklopedia świata Wikipedia. Ciągle zresztą pojawiają się kolejne nowe zjawiska – powstają twory, które definicyjnie nie mogą być zakwalifikowane jako organizacje, a działające niczym organizacje, roje niezależnych jednostek, które działają wspólnie i są w stanie osiągnąć ad hoc definiowane cele, twory, których pojawienia się nie

sposób przewidzieć. Przykładem może tu być ruch anty-ACTA, który na początku 2012 roku objawił się niemal znikąd w Polsce i w ciągu kilkunastu dni wstrzymał ratyfikację ważnej umowy międzynarodowej.

W tym miejscu pojawia się niezwykle istotne pytanie z punktu widzenia działających w tych warunkach organizacji urzeczywistniających określone przez siebie cele: czy te organizacje mogą użyć energii nastawionych na sieciową współpracę cybermentalnych ludzi, czy fenomen Wikipedii i Linuksa może zostać zaadaptowany, użyty w biznesie, jak sprawić, aby korzyści, które oferuje, mogły stać się udziałem dzisiejszych organizacji?

Celem poznawczym rozprawy jest identyfikacja zjawisk w otoczeniu współczesnych organizacji, które mogą kreować możliwości tworzenia nowych modeli organizacji, oraz pokazanie, czy i jak te zjawiska mogą być świadomie przez współczesne organizacje w ramach tych modeli wykorzystywane.

Pojęcie modelu organizacji związane jest w tym przypadku ze schematycznym przedstawieniem sposobu funkcjonowania pewnego typu organizacji. Model organizacji zawiera w sobie główne elementy kształtujące pewien typ organizacji, jest próbą uproszczonego przedstawienia jej idei. Pojęcie „organizacja” używane jest w tej pracy, jeśli nie zostanie wyraźnie zaznaczone inaczej, w sensie rzeczowym, w odróżnieniu od czynnościowego znaczenia organizacji określanego dalej „organizowaniem”. Organizacja więc to obiekt zorganizowany (Kotarbiński, 1965: 107), rzecz zorganizowana (Zieleniewski, 1962: 19), czyli rzecz, obiekt wyróżniający się pewną cechą, atrybutem zorganizowania, wyodrębniony z otoczenia, przynajmniej w pewnym zakresie uporządkowany, ale przede wszystkim działający celowo, czyli posiadający cel lub zestaw celów, które go spajają, konstytuują. W naukach o organizacji i zarządzaniu przedstawianych jest wiele podejść do samego opisu modelu organizacji (np. model Leavitta, Krzyżanowskiego, Bielskiego, Petersa i Watermana, Morgana). Model organizacji zawiera w sobie główne elementy kształtujące opisywaną nim organizację, w tym (w zależności od wybranego podejścia) są to ludzie (w tym kierownictwo), technologie, cele i zadania (także strategia), wartości (kultura) oraz struktura organizacji. Ważne jest jednak to, że elementy te nie stanowią, jak podkreśla to choćby Krzyżanowski (1999), rzeczywiście istniejących niezależnych bytów, lecz wyłącznie konstrukty myślowe wzajemnie się przenikające, ich wydzielenie ma wyłącznie ułatwić opis całego modelu. Opisując jednak którykolwiek z wyodrębnionych w modelu jego członów (podsystemów), siłą rzeczy nie uniknie się odwoływania do pozostałych. Stąd można założyć, że nawet ukierunkowując opis modelu na jeden wybrany podsystem (np. struktury) i

12 dokonując analizy na odpowiednim poziomie głębokości, w rezultacie będzie można uzyskać także wnioski dotyczące innych podsystemów. Głębsza analiza pojęć organizacji i modelu organizacji znajdzie się dalej w tej pracy.

W rozprawie wprowadzono pojęcie organizacji hiperarchicznej oznaczające samoorganizującą się wspólnotę, sieć powstałą wokół wspólnego celu–idei–projektu mającego charakter misji (czasami jednak zmiennej w czasie i także odmiennie interpretowanej przez członków wspólnoty) i konstytuującego tę wspólnotę jako organizację, w której każdy z uczestników ma pełny dostęp do informacji i ma możliwość komunikacji z każdym innym uczestnikiem wspólnoty w czasie rzeczywistym. Inne specyficzne cechy takiej organizacji opisane zostały dalej w pracy. Samo pojęcie hiperarchii po raz pierwszy użyte zostało w 1997 roku przez Evansa i Wurstera w „Harvard Business Review” (1997). Termin ten został stworzony jako analogia do hiperlinków z sieci WWW. Sieć WWW jest bowiem hiperarchią, w której każdy użytkownik może swobodnie przemieszczać się od jednego linku do kolejnego, nie ma w tym zakresie żadnych ograniczeń. Etymologicznie pojęcie

„hiperarchia” wyprowadzić można od dwóch członów (Kopaliński, 2012): hiper- (z gr.

hypér), w złożeniach oznaczające nadmiar oraz -archia (z gr. archós), w złożeniach oznaczające władcę, wodza, przywódcę. Stąd hiperarchia oznaczałaby „nadmiar przywództwa”, czyli pewną strukturę, w której każdy z tworzących ją członów może pełnić funkcję przywódczą wobec części lub wszystkich pozostałych członów.

Celem metodycznym pracy jest opisanie nowego rodzącego się modelu organizacji hiperarchicznej, który może zostać zaadaptowany szerzej w rzeczywistości gospodarczej oraz stworzenie wytycznych zarządzania organizacją hiperarchiczną (pewnym typem organizacji, organizacją powstałą według założeń tego modelu)¹. Ten model organizacji hiperarchicznej nastawiony ma być na wykorzystanie możliwości stworzonych we współczesnym świecie przez zachodzące zmiany technologiczne i towarzyszące im zmiany kulturowe oraz przede wszystkim wykorzystanie będącej ich rezultatem dominacji sieci w sferze zjawisk społecznych i ekonomicznych (m.in. pojawienie się sieci komunikacyjnych, społecznych, sieciowej globalnej współpracy, wykorzystanie internetu). Podstawą do tego opisu będą

1 W dalszej części pracy, jeśli wprost nie zostanie zaznaczone inaczej, jeśli mowa będzie ogólnie o pewnym typie organizacji w kontekście schematycznego przedstawia sposobu jej funkcjonowania, pewnych ogólnych mechanizmów jej działania, wytycznych jej dotyczących, nazwa tego typu organizacji (np. organizacji hiperarchiczna) stosowana będzie wymiennie z pojęciem modelu takiej organizacji (np. model organizacji

analizy sposobu funkcjonowania współczesnego usieciowionego świata tzw. nowej gospodarki (pojęcie to wyjaśnione zostanie dalej w pracy), wybranych zmian zachodzących w otoczeniu organizacji, jak również już zachodzącej pod wpływem tych zmian ewolucji modeli organizacji. Ogólna prezentacja modelu organizacji hiperarchicznej będzie podstawą do sformułowania aplikacyjnych metod i zasad zarządzania tym typem organizacji, określenia wybranych wyzwań współczesnego zarządzania. Analiza i wnioskowanie opierać się będą na współczesnym piśmiennictwie naukowym poświęconym nowym modelom organizacji, zjawiskom zachodzącym pod wpływem zmian w otoczeniu gospodarczym we współczesnych organizacjach, związanych z tym badaniach prowadzonych w Polsce i na świecie, jak również na obserwacji sposobu działania wybranych organizacji mających cechy organizacji hiperarchicznych, doświadczeniach i zaleceniach praktyków związanych z tworzeniem i zarządzaniem tymi organizacjami, analizie stosowanych przez nie wybranych modeli biznesowych. Wykorzystany w pracy ciąg myślenia, stworzony model badawczy przedstawiony został schematycznie na rysunku 1.

Główną tezą tej pracy jest stwierdzenie, że zachodzące zmiany technologiczne (szczególnie pojawienie się nowych możliwości komunikacji) oraz towarzyszące im zmiany społeczne i kulturowe, objawiające się w sposobie myślenia i działania ludzi, kreujące wspólnie nowe możliwości sieciowej współpracy, umożliwiają pojawienie się zupełnie nowych modeli organizacji, w których dotychczasowe zasady zarządzania przynajmniej częściowo tracą aktualność i wymagają uzupełnienia lub nawet częściowo przedefiniowania. Modele te nie tyle zastępują modele tradycyjne, ile raczej je uzupełniają – obok organizacji budowanych przy wykorzystaniu tradycyjnych modeli (w tym modelu organizacji hierarchicznej) pojawiają się możliwości tworzenia nowych organizacji realizujących nowe postulaty.

14

Rysunek 1. Wyłonienie się modelu organizacji hiperarchicznej i wynikające z niego nowe wyzwania zarządzania – zastosowany model badawczy

Źródło: opracowanie własne.

Uzupełnieniem tezy głównej są następujące tezy szczegółowe:

1) Wyzwaniem dla współczesnych organizacji jest nie tylko pojawianie się licznych nowych technologii, ale także wzajemne oddziaływanie i wzmacnianie się tych technologii, zmieniające sposób działania i myślenia współcześnie żyjących ludzi, w szczególności klientów i członków organizacji, rozsianych w globalnym świecie, komunikujących się z organizacją i między sobą w ramach stworzonych sieci.

2) Modele organizacji wciąż ewoluują – możliwe jest pojawianie się ciągle nowych typów organizacji, szczególnie opartych na współpracy osób i jednostek wyróżniających się własnymi unikalnymi kompetencjami.

3) Mogą zacierać się granice współczesnych organizacji, w szczególności przynajmniej w niektórych przypadkach trudno jest określić różnice pomiędzy klientem organizacji i jej członkiem, współpracownikiem, partnerem.

4) W nowej organizacji hiperarchicznej wykorzystującej potencjał współpracujących w ramach otwartej sieci jednostek przedefiniowane muszą zostać sposoby realizacji funkcji

zarządzania związanych m.in. z wytyczaniem celów, planowaniem ich urzeczywistnienia, podejmowaniem decyzji, koordynowaniem działań, zarządzaniem zasobami, przywództwem, motywowaniem członków organizacji, kontrolowaniem.

5) Nowe modele organizacji mogą przyczynić się do pojawienia się nowych sposobów konkurowania na rynku – mogą pojawić się nowe modele biznesowe organizacji, wykorzystujące przede wszystkim potencjał i wiedzę rozproszonych w sieci członków–

–współpracowników, którzy tylko czasowo mogą być związani z organizacją. Istnieją możliwości wykorzystania twórczej energii osób znajdujących się w otoczeniu organizacji i włączenia ich w pracę (często wolontarystyczną) na rzecz zainicjowanego projektu.

6) Wybrane sposoby działania organizacji hiperarchicznych, pewne elementy ich modelu mogą zostać zaadaptowane także przez organizacje stworzone zgodnie z założeniami tradycyjnych modeli. Możliwa jest również współpraca (korzystna dla obu stron) organizacji hierarchicznych i hiperarchicznych.

Praca składa się z trzech rozdziałów. W rozdziale pierwszym dokonano analizy wybranych kluczowych zjawisk zachodzących we współczesnym otoczeniu gospodarczym, które powinny wpłynąć na pojawienie się nowych możliwości działania i współpracy podmiotów gospodarczych oraz nowych modeli organizacji. W tym celu dokonano analizy zjawisk związanych z zaistnieniem tzw. nowej gospodarki (pojęcie to zostało szczegółowo przedstawione) oraz opisano wybrane megatrendy pojawiające się we współczesnym świecie

„nowej gospodarki”. Na tej podstawie przedstawiono znaczenie sieci i sieciowych połączeń we współczesnym świecie – pokazano, że możliwości sieciowej współpracy i komunikacji stają się kluczowym megamegatrendem, wpływając na niemal każdą sferę działalności człowieka, w tym na sposób działania i kształt organizacji.

Rozdział drugi poświęcony jest analizie modeli organizacji od dominujących szczególnie w XX wieku modeli opartych na prymacie powiązań hierarchicznych do pojawiających się coraz częściej współcześnie modeli wywodzących się z metafory organicznej organizacji, w których zmienia się znaczenie hierarchii, a w wielu przypadkach może być ono znacząco ograniczane. W rozdziale tym zdefiniowany został nowy model organizacji hiperarchicznej, przy czym pokazano, że model ten wyewoluował z innych opisywanych dziś szeroko w literaturze naukowej modeli organizacji, takich jak modele organizacji sieciowej, wirtualnej, fraktalnej, bionicznej, holarchicznej, heterarchicznej oraz w nieco innym aspekcie organizacji uczącej się. Pokazano, że model organizacji hiperarchicznej odpowiada właśnie na opisane wcześniej wyzwania związane z prymatem sieci we współczesnym otoczeniu gospodarczym.

16 Najważniejszą częścią pracy jest rozdział trzeci, w którym dokonano analizy wybranych kluczowych wyzwań związanych z zarządzaniem organizacjami hiperarchicznymi. Wyzwania te podzielone zostały na obszary związane z realizacją czterech podstawowych funkcji zarządzania: planowanie i podejmowanie decyzji, organizowanie, przewodzenie (kierowanie ludźmi) i kontrolowanie. Podział ten wprawdzie może budzić wątpliwości ze względu na swoją sztuczność, nieodpowiadanie na problem przenikania się tych funkcji zarządzania, z drugiej jednak strony umożliwia pewną systematyzację rozważań, porównanie nowych i starych zasad zarządzania. W zakresie funkcji planowania zwrócono szczególną uwagę na specyficzne dla organizacji hiperarchicznej problemy wytyczania jej celów, podejmowania decyzji oraz identyfikacji jej kluczowych zasobów. W zakresie funkcji organizowania analizowano problemy orkiestracji działań, wyodrębniania się specyficznych ról członków organizacji oraz rekrutacji nowych członków. W zakresie funkcji przewodzenia kluczowy nacisk położono na problemy przywództwa w organizacji hiperarchicznej, motywowania jej członków oraz tworzenia kultury organizacyjnej. Kontrolowanie opisano przez pryzmat możliwości pojawienia się mechanizmów samokontroli, znaczenia zaufania oraz innowacyjności i zapewnienia jakości produktów organizacji. Wszystkie te rozważania doprowadziły do sformułowania konkretnych aplikacyjnych wskazówek związanych ze sposobem zarządzania organizacją hiperarchiczną, wskazujących na konieczność przedefiniowania części zasad zarządzania, aby mogły stać się one użyteczne w tego rodzaju organizacjach.

Zwieńczeniem rozważań zawartych w rozdziale trzecim jest pokazanie przykładowych modeli biznesowych organizacji, które już dziś w praktyce wykorzystują wybrane mechanizmy działania organizacji hiperarchicznych.

Rozprawa ma charakter teoretyczny. Należy do dziedziny nauk ekonomicznych oraz dyscypliny nauk o zarządzaniu. Zawarte w niej rozważania dotyczą bezpośrednio zakresu nauk o organizacji. Celem autora było pokazanie ewolucji modeli organizacji i możliwości pojawienia się nowych rozwiązań modelowych nawiązujących do faktycznie występujących dzisiaj zjawisk ekonomicznych i społecznych. W pracy opisano zjawiska niezwykle złożone, przebiegające w sposób ciągły, niemające charakteru zakończonego procesu. Stąd rozprawa oparta jest na metodzie indukcji, która daje możliwość wyciągania wniosków ogólnych na podstawie jednostkowych przesłanek potwierdzających występowanie danych cech lub zjawisk, jeśli nie występują oczywiście przesłanki negatywne. Sformułowane wnioski powinny być jednak traktowane ekstrapolacyjnie, a lista wniosków nie jest zbiorem

zamkniętym – ciągle pojawiają się nowe zjawiska, które pozwalają na ich doprecyzowywanie i uzupełnianie.

Praca ma charakter monografii naukowej. W ambicji autora ma się ona stać przedmiotem zarówno krytycznej analizy, jak i źródłem inspiracji dla środowiska naukowego do podjęcia dalszych studiów nad tą nową ciągle ewoluującą tematyką. Istotnym adresatem monografii są także studenci oraz praktycy, szczególnie menedżerowie, którzy mogliby wykorzystać opisywane wzorce i modele w prowadzonej przez siebie działalności.

Autor składa serdeczne podziękowania recenzentom wydawniczym: prof. zw. dr. hab. inż.

Rafałowi Krupskiemu oraz prof. dr hab. Agnieszce Sopińskiej za poświęcony czas oraz głębokie uwagi i wskazówki, które przyczyniły się do powstania pracy w ostatecznym jej kształcie. Szczególne wyrazy wdzięczności za niezwykle cenne inspiracje i wsparcie autor kieruje do prof. dr. hab. Piotra Płoszajskiego – kierownika Katedry Teorii Zarządzania SGH i wieloletniego opiekuna naukowego.

18

1 Współczesne megatrendy – dalsza ewolucja świata „nowej gospodarki”

Współczesny świat podlega ciągłym zmianom wpływającym na najróżniejsze sfery działalności gospodarczej przedsiębiorstw działających w warunkach „nowej gospodarki”, w której nowe formy komunikacji stały się wszechobecne. W tym rozdziale celem autora jest pokazanie kierunków najważniejszych zmian współczesnego otoczenia organizacji, które mogą mieć konsekwencje zarówno w sposobach ich działania, konkurowania na rynku, jak i sposobie ich wewnętrznego zorganizowania i nawiązywania współpracy z interesariuszami.

1.1 Pojęcie „nowej gospodarki”

Z pojęciem „nowej gospodarki” (new economy) wielkie nadzieje wiązano przede wszystkim w latach 90. XX wieku. „Nowa gospodarka” miała fundamentalnie zmienić funkcjonowanie świata (Fukuyama, 1995; Friedman, 2000; Reich, 2001), miała być remedium na wszystkie problemy współczesności, doprowadzić do nieprzerwanego wzrostu gospodarczego, zaniku cyklu koniunkturalnego, wyeliminowania inflacji i przerwania jej tradycyjnego alternatywnego związku z bezrobociem (Kołodko, 2002). Życie jednak szybko zweryfikowało te poglądy, potwierdzając twierdzenia Shapiro i Variana (1999: 10), że zmiany technologiczne nie zmieniają podstawowych praw ekonomii. Właśnie rozpoczyna się trzecia dekada funkcjonowania świata w warunkach „nowej gospodarki”, tymczasem wybuchają wciąż nowe kryzysy gospodarcze, których zasięg zresztą i głębokość może być porównywany tylko z największymi katastrofami ekonomicznymi w dziejach świata. Kryzysy te nie omijają także firm stricte związanych działalnością właśnie z sektorami „nowej gospodarki”.

Samo pojęcie „nowej gospodarki” bywa definiowane także różnie. Kołodko (2002) pisze o

„zespole nowych zjawisk, procesów i zależności ekonomicznych, finansowych i kulturowych będących efektem współczesnego postępu technologicznego, który jest stymulowany przez coraz bardziej zaawansowaną komputeryzację i rozwój światowej sieci internetu”. Żelazny (2011) definiuje „nową gospodarkę” jako „gospodarkę opartą na coraz większym udziale wiedzy i informacji w osiąganiu celu gospodarczego, co znajduje odzwierciedlenie w rozwoju opartych na wiedzy technologii (w szczególności ICT – Information & Communication Technologies) oraz ich ekspansji na wszystkie dziedziny gospodarowania, przyczyniając się na zasadzie sprzężenia zwrotnego z postępującą globalizacją do modyfikacji dotychczas

obowiązujących prawidłowości ekonomicznych”. Jako pojęcia bliskoznaczne lub wręcz synonimiczne „nowej gospodarki” uznawane są terminy „nowa ekonomia” (new economics),

„gospodarka wiedzy” (knowledge economy) lub „gospodarka oparta na wiedzy” (knowledge- based economy), „gospodarka elektroniczna” (e-economy), „gospodarka cyfrowa” (digital economy), „gospodarka sieciowa” (network economy) (Kwasek, 2011). To, co spaja wymienione definicje i koncepcje, to przede wszystkim:

• Znaczenie wykorzystania nowych technologii – to właśnie pojawienie się nowych możliwości technologicznych wspierających komunikację, komputerów, mobilnej telefonii, internetu, później portali społecznościowych stało się impulsem do rozwoju

„nowej ekonomii” jeszcze w latach 90. XX wieku. Czynnik ten wydaje się kluczowy, gdyż miał wpływ także na inne kwestie – szybkość komunikacji, zasięg działalności podmiotów gospodarczych, przemiany kulturowe, zmianę stosunku sił pomiędzy podmiotami gospodarczymi itd. Pod wpływem pojawiających się ciągle nowych rozwiązań technologicznych sama „nowa gospodarka” też ewoluuje, odkrywając nowe możliwości (w ostatnich latach widać to głównie przez pryzmat wykorzystania wirtualnych społeczności).

• Znaczenie wiedzy jako podstawowego zasobu we współczesnej gospodarce – zdobywanie i wykorzystywanie wiedzy staje się podstawowym sposobem osiągania przewagi konkurencyjnej (Koźmiński, 2002). Stąd na znaczeniu zyskuje proces tworzenia innowacji, zapewnienia ciągłego rozwoju oferowanych usług i produktów. Dla organizacji kluczowe staje się przyciągnięcie odpowiednich pracowników i współpracowników, którzy zapewnią możliwość zdobywania i rozwijania nowej wiedzy.

Jak twierdzi zresztą Castells (2007: 86), sama wiedza może być produktem współczesnych podmiotów gospodarczych.

• Globalny charakter oddziaływań i działalności podmiotów gospodarczych – szybkość wymiany informacji i uniezależnienie przedsiębiorstw od fizycznych zasobów ułatwiają międzynarodową ekspansję i umożliwiają globalny zasięg działalności. Powoduje to jednak, że powiązania pomiędzy podmiotami ekonomicznymi stają się coraz bardziej złożone, obejmują coraz dalsze obszary. To czyni światową gospodarkę, wbrew początkowym entuzjastom „nowej gospodarki”, właśnie podatną na kryzysy w różnych częściach świata.

• Wzajemne oddziaływanie zjawisk ekonomicznych oraz społecznych, kulturowych, politycznych – „nowa gospodarka” nie jest pojęciem, które powinno zajmować tylko

20 ekonomistów. Jego wpływ sięga zdecydowanie dalej, obejmuje zachowania kulturowe, przemiany społeczne. Pod wpływem ułatwiających komunikację nowych technologii, zjawisk globalizacyjnych, w odpowiedzi na zapotrzebowanie na nową wiedzę zmieniają się także zachowania, czy wręcz normy kulturowe całych społeczeństw (Benkler, 2008:

20). Trudno zresztą mówić tu o wpływie jednostronnym, gdyż dla odmiany nowe zachowania społeczne stwarzają nowe możliwości biznesowe, szanse powstawania nowych sektorów gospodarki.

W tym miejscu warto bardziej szczegółowo przeanalizować pojęcie „gospodarki sieciowej”

(network economy), jako pewnego szczególnego przejawu „nowej gospodarki”. Nazwa pochodzi od jej kluczowej cechy – produkty i usługi tworzone lub współtworzone są przy wykorzystaniu sieci powiązań, sieci społecznych operujących na skalę globalną. Sieci informatyczne są niczym autostrady i sieci energetyczne gospodarki sieciowej (Tapscott, 1996: 15). Zgodnie z prawem Metcalfe’a korzyści z sieci rosną więcej niż proporcjonalnie wraz ze wzrostem liczby użytkowników sieci (Kołodko, 2002; Lachowski, 2005: 3), więc preferowane są sieci o charakterze otwartym (Boyett, Boyett, 2001: 46–47). Każe to otwierać się przedsiębiorstwom na kontakty ze swoim otoczeniem. Kelly (1999) wskazuje, że w

„gospodarce sieciowej” wartość jest tworzona i dzielona przez wszystkich uczestników sieci, a nie tylko przez pojedyncze przedsiębiorstwa, a ekonomia skali związana jest z wielkością sieci, nie przedsiębiorstwa.

W tym przypadku życie zweryfikowało pozytywnie te koncepcje. To rozwój sieci, w szczególności sieci przedsiębiorstw, ale także portali społecznościowych stał się wyróżniającym zjawiskiem związanym z pierwszą dekadą XXI wieku², mimo że idea

„gospodarki sieciowej” w większości stworzona została jeszcze w XX wieku lub co najwyżej na początku pierwszej dekady XXI wieku³. „Gospodarkę sieciową” można uznać za jeden z głównych nurtów współczesnej „nowej gospodarki”, który zmienił sposób funkcjonowania współczesnych społeczeństw (Wheeler i in., 2003).

2 Świadczy o tym rozwój takich firm i stron internetowych, jak Google, Facebook, Twitter, YouTube.

3 Opis idei „gospodarki sieciowej” można znaleźć m.in. w pracach Tapscotta (1996), Kelly’ego (1999), Branda

Tabela 1 Porównanie wybranych aspektów „starej” i „nowej gospodarki”

Aspekt „Stara gospodarka” „Nowa gospodarka”

Rynek struktury statyczne struktury dynamiczne

Wymiar konkurencji

narodowy globalny

Formy

organizacyjne

hierarchiczne, biurokratyczne formy sieciowe (sieci wartości, rynki dynamiczne)

Organizacja produkcji

produkcja masowa, mechanizacja produkcja elastyczna, dobra oparte na informacji

Kluczowe generatory wzrostu

kapitał, praca innowacja, wiedza, przepływy informacji

Źródła przewagi konkurencyjnej

obniżanie kosztów w wyniku ekonomii skali

innowacja, jakość, szybkość działania na rynku (time-to- -market), indywidualny kontakt z klientem

Znaczenie B+R umiarkowane bardzo wysokie

Stosunki z innymi firmami

samodzielność ścisła współpraca (alianse i fuzje) Polityka cenowa bazująca na kosztach w zależności od wartości dla

klienta Działania

marketingowe

marketing masowy oparty na segmentacji rynku

marketing indywidualny (one-to- -one marketing)

Stosunki pracownik–

–pracodawca

stałe zatrudnienie, stosunki hierarchiczne

elastyczne i oparte na współpracy, nowe formy pracy (np.

teleworking) Wymagane

umiejętności

wąskie, związane z danym zawodem

szerokie, powiązane (cross- -training)

Wymagane wykształcenie

wystarczają nabyte umiejętności i dyplom

ciągła nauka i podnoszenie kwalifikacji

Źródło: Rutkowski, 2002: 16, [za: ] Lachowski, 2005: 28.

Podsumowując, sformułowanie „nowa gospodarka” nie jest być może określeniem nadmiernie precyzyjnym i może wprowadzać w błąd, sugerując porzucenie wszelkich zasad rządzących tzw. starą gospodarką. Tymczasem wydaje się, że tradycyjne prawa ekonomiczne mają szansę w znaczącej części funkcjonować dalej. Jednak te idee wypływające z hasła, jakim jest „nowa gospodarka” (w tym przede wszystkim rozwój technologii informatycznej, a w ostatnich latach szczególnie sieci informatycznych, związane z tym zjawiska globalizacji i rosnące znaczenie wiedzy), wpływają na sposób funkcjonowania gospodarki, poszczególnych

22 przedsiębiorstw, czy wręcz całych społeczeństw. Wskazują one także na możliwość pojawiania się nowych modeli organizacji – organizacji przyjmujących zupełnie nowe strategie, charakteryzujących się nowymi strukturami organizacyjnymi, uzyskujących przewagę nad konkurencją dzięki zastosowaniu nowych modeli biznesowych. Jak twierdzi Płoszajski (2012: 12), centralnym elementem tych nowych modeli biznesowych jest uznanie informacji za najważniejszy zasób gospodarki. A to w rezultacie doprowadza do sytuacji, że wprawdzie wiele reguł „starej gospodarki” wciąż obowiązuje, pojawiają się jednak także nowe, oparte choćby na sieciowości powiązań, współpracy, kolektywnej kreatywności. Jak pisze dalej Płoszajski (2012: 26): „Mit o tym, że nowej gospodarki w istocie nie ma, a wszystkie dotychczasowe, tradycyjne prawa jej funkcjonowania się nie zmieniły, staje się powoli nowym «mitem mitu» nowej gospodarki”.

Aby jednak w pełni przeanalizować te kwestie, konieczne jest zrozumienie kolejnych zmian, jakie zachodzą w otoczeniu współczesnych przedsiębiorstw, powiązanych z pojawieniem się w ostatniej dekadzie XX wieku „nowej gospodarki”. Wydaje się, że na początku XXI wieku w otoczeniu biznesowym współczesnych firm ma miejsce także wiele nowych zjawisk, które mogą mieć wpływ na wystąpienie nowych modeli organizacji.

1.2 Wybrane megatrendy we współczesnym świecie

Pojęcie „megatrendu” w kontekście biznesowym po raz pierwszy użyte zostało w 1982 roku przez Naisbitta w jego bestsellerowej książce Megatrends: Ten New Directions Transforming Our Lives (1982). Na podstawie obserwacji otaczającej go rzeczywistości oraz wywiadów z licznymi ekspertami Naisbitt pokusił się o wyznaczenie kluczowych czynników wpływających na zmiany w światowej gospodarce i społeczeństwach. Pojęcie „megatrendu”

definiowane jest jako siła fundamentalnie zmieniająca sposób funkcjonowania podmiotów gospodarczych, ich sposób działania, konkurowania (Rock, 2010), istotny ruch, tendencja lub siła, która pojawia się globalnie lub lokalnie i ma szansę działać w przyszłości, która wywiera znaczący wpływ na niemal każdy aspekt funkcjonowania społeczeństw, oddziałuje zarówno na jednostki, jak i podmioty gospodarcze (Sultan i in., 2008). Oryginalnie Naisbitt wskazywał na 10 głównych megatrendów, mających oddziaływać na świat w latach 80. XX wieku.

Nawiązywały one do rosnącego znaczenia technologii związanych z wykorzystywaniem zaangażowania ludzi, ich zwyczajów, zjawisk społecznych, rosnącego znaczenia technologii informatycznych, zjawisk globalizacyjnych, dominacji długofalowego sposobu myślenia, procesów decentralizacyjnych, zwiększonej inicjatywy jednostek w działaniach

gospodarczych i politycznych, przechodzenia od struktur hierarchicznych do sieciowych, zwiększania liczby wariantów decyzyjnych, rosnącego znaczenia społeczeństw żyjących na południu (początkowo ten megatrend miał dotyczyć tylko Stanów Zjednoczonych, potem jednak jego znaczenie rozszerzono).

Idee Naisbitta miały istotny wpływ na sposób myślenia wielu menedżerów na temat swoich biznesów. Znalazły one także potwierdzenie w rzeczywistości. Naisbitt przede wszystkim jednak spopularyzował sposób myślenia, polegający na analizie makrozjawisk społeczno- -gospodarczych i badaniu ich wpływu na poszczególne gałęzie gospodarki. Kwestie te stały się przedmiotem jego dalszych prac (m.in. Naisbitt, Aburdene, 1990; Naisbitt, 1997; Naisbitt, Naisbitt, 2010), zostały podjęte przez innych badaczy (np. Toffler, 1984; Friedman, 2006;

Aburdene, 2007), czy wręcz weszły w zakres zainteresowań licznych światowych firm doradczych (np. McKinsey, Ernst&Young, BCG).

Obecnie pojawia się wiele publikacji przygotowywanych przede wszystkim przez globalne firmy doradcze analizujących współczesne megatrendy. Listy tych megatrendów nie pokrywają się jednak ze sobą, liczą różną liczbę pozycji. Wydaje się jednak, że warto wskazać przynajmniej obszary, których megatrendy te zazwyczaj dotyczą, warto podjąć próbę wyodrębnienia najważniejszych grup globalnych megatrendów, które pojawiają się na świecie w drugiej dekadzie XXI wieku i które oddziaływać będą na kształt i sposób funkcjonowania współczesnych organizacji. Warto także postawić pytanie, czy dziś pojawia się jakiś kluczowy megatrend, którego znaczenie przewyższa pozostałe.

1.2.1 Ciągłe pojawianie się nowych rewolucyjnych technologii i ich przenikanie się – dalszy rozwój internetu

Początek XXI wieku to okres dalszego gwałtownego przyspieszenia, jeśli chodzi o pojawianie się nowych rewolucyjnych technologii. Z roku na rok rosną nakłady głównie ze strony biznesu na badania i rozwój (rysunek 2). Efektem tego jest rosnąca liczba wniosków patentowych w skali świata (rysunek 3). Wzrost samego znaczenia technologii wynika jednak nie tylko z faktu pojawiania się ciągle nowych patentów, ale także ze znajdowania dla istniejących technologii nowych zastosowań i wzajemnego ich przenikania się. Efektem tego jest pojawianie się na rynku nowych rewolucyjnych produktów i usług, które zmieniają nie tylko branże technologiczne, ale także sposób zachowania się ludzi.

24

Rysunek 2. Światowe wydatki na B+R Źródło: Buttelle, 2010: 7.

Rysunek 3. Wzrost liczby wniosków patentowych na świecie

Źródło: WIPO, 2010: 33.

W centrum zainteresowania współczesnego świata wydają się być przede wszystkim takie dziedziny, jak elektronika, nanotechnologia, biotechnologia. Tym, co jednak wydaje się mieć ciągle największy wpływ na niemal wszystkie formy ludzkiej aktywności, są nowe sposoby komunikowania się, zdobywania, udostępniania, wymiany informacji, których katalizatorami narodzin stały się rozwój technologii, zwiększona innowacyjność, nowe patenty z zakresu technologii informatycznej i telekomunikacyjnej. Fenomenem końca XX wieku i początku

wieku XXI stał się przede wszystkim rozwój internetu oraz z drugiej strony rozwój mobilnej telefonii. Dziś ponad 2 mld ludzi, co stanowi ponad 30% światowej populacji, ma dostęp do internetu (Internet World Stats, 2012). Z drugiej strony w 2010 roku na świecie wykorzystywanych było ponad 5 mld telefonów komórkowych (ITU, 2010). Dopiero jednak połączenie tych dwóch elementów wskazuje na współczesny wymiar rewolucji technologicznej. W 2009 roku 0,5 mld ludzi korzystało z mobilnego dostępu do internetu, natomiast w 2015 roku liczba ta ma przekroczyć miliard (mobiThinking, 2011). Pod koniec 2011 roku 85% sprzedawanych na świecie telefonów komórkowych miało dostęp do internetu. Mobilny dostęp do internetu nie jest jednak tylko dodatkowym kanałem, przez który można z niego korzystać. Ta zmiana oznacza możliwość radykalnej zmiany zachowań związanych z używaniem internetu, daje możliwość ciągłego pozostawania on-line. Kwestia ta będzie jeszcze analizowana dalej w rozprawie.

Sam internet ulega jednak także radykalnym transformacjom pod wpływem pojawiających się zmian technologicznych. Zdaniem Andersona (Anderson, Wolff, 2010), redaktora naczelnego miesięcznika „Wired”, użytkownicy internetu coraz mniej czasu poświęcają na przeszukiwanie jego zawartości, a coraz częściej korzystają z gotowych sprawdzonych aplikacji, adresów, których twórcy decydują o dostarczanej zawartości (rysunek 4). Odchodzą od przeglądania zasobów (browsing) do ich ściągania, przyjmowania (getting). Internet w rzeczywistości staje się coraz bardziej zamknięty. Zjawisko to, zdaniem Andersona, wywołane jest rosnącą liczbą użytkowników, którzy korzystają z internetu nie za pośrednictwem komputera, a urządzeń mobilnych wymagających specyficznych aplikacji.

Użycie tych aplikacji jest płatne, przyspiesza jednak korzystanie z informacji, jest prostsze.

Stąd Anderson prognozuje utrzymanie się tego trendu. Niezależnie od oceny prawdziwości tego twierdzenia, wyłania się tu wniosek, że współczesny internet nie jest ostateczną fazą cyfrowej rewolucji i może być źródłem jeszcze wielu przełomowych technologii oddziałujących na różne sfery funkcjonowania człowieka.

26

Rysunek 4 Zmiana sposobów korzystania z internetu w latach 1990–2010 (w %) Źródło: prognozy Cisco (Anderson, Wolff, 2010).

Jednym z najbardziej obiecujących pomysłów rozwoju internetu, które powinny wpływać na pojawienie się kolejnych rewolucji zasięgiem wykraczających poza świat tylko technologii, jest idea sieci semantycznych (Semantic Web), określana także bliskoznacznym określeniem WEB 3.0. Pojęcie sieci semantycznej zostało stworzone przez Bernersa-Lee, twórcę standardu WWW i pierwszej przeglądarki internetowej (Semantic Web, 2011). Idea ta polega na utworzeniu i rozpowszechnieniu standardów opisywania treści w internecie w sposób umożliwiający maszynom i programom przetwarzanie informacji odpowiednio do ich znaczenia. Danym towarzyszyłyby tzw. metadane, czyli dane o danych, dzięki którym można by powiązać ich znaczenia między sobą, a także w ramach odpowiedniego kontekstu. W swoich założeniach sieć semantyczna ma korzystać z istniejącego protokołu komunikacyjnego, na którym bazuje dzisiejszy internet. W efekcie mogą pojawić się aplikacje wyszukujące dane w sposób kontekstowy, ułatwiające dostęp do wielu zasobów informacyjnych. Obecny problem odsiania od siebie cennych informacji i informacji śmieci byłby rozwiązywany bardziej automatycznie.

Sieć semantyczna jest jednak wstępem do jeszcze istotniejszej rewolucji – pojawienia się tzw.

internetu obiektów (Internet of Things). Pod hasłem tym kryje się idea połączenia ludzi i rzeczy w każdym czasie, każdym miejscu z każdym obiektem lub osobą, używając każdej sieci i każdej usługi (Vermesan i in., 2011: 12). Jest to idea stworzenia internetu przyszłości, czyli globalnej sieci połączonych ze sobą rzeczywistych i wirtualnych obiektów, które mogą się wzajemnie komunikować, lokalizować, być świadome swojego istnienia. Obiektom fizycznym zostałyby przypisane atrybuty wirtualne (informacje o nich), a każdy fizyczny obiekt miałby możliwość komunikowania się z otoczeniem dzięki włączającemu go w bezprzewodową sieć modułowi komunikacyjnemu i informowaniu np. o zmianie własnego stanu. Otwiera to nowe możliwości w zakresie niemal każdej dziedziny życia (np. w zakresie logistyki automatyczne informacje o kończącym się surowcu, w których następstwie automatycznie pojawia się nowa dostawa; w gospodarstwie domowym: automatycznie zlecająca zakupy lodówka, gdy kończy się jeden z produktów).

Idea internetu obiektów została wymyślona w 1999 roku w MIT Auto ID Center (Santucci, 2010: 4). Początkowo wiązała się z technologią radiowego kodu kreskowego (RFID), czyli technologii, która wykorzystuje fale radiowe do przesyłania danych oraz zasilania elektronicznego układu stanowiącego etykietę obiektu przez czytnik w celu identyfikacji obiektu. Obecnie jednak idea ta jest przedmiotem intensywnych badań i znalazła się w centrum zainteresowań wielu instytutów badawczych, korporacji czy organizacji międzynarodowych. Stała się ona jedną z technologii, którą zdecydowała się finansować Komisja Europejska w ramach projektu IERC – European Research Cluster on the Internet of Things (Internet of Things…, 2009). Jak szacują naukowcy z IERC, już w 2015 roku czujniki umożliwiające bezprzewodową komunikację będą mogły pojawiać się niemal w każdym przedmiocie, tworząc nową sieć, a w 2020 roku na świecie będzie już 16 mld połączonych obiektów (Vermesan i in., 2011: 11). Wzrastające zainteresowanie tym pomysłem zarówno ze strony naukowców, jak i przedsiębiorstw wskazuje, że prognozy te mają szanse się ziścić.

internet obiektów nie jest oczywiście jedyną rewolucyjną technologią związaną z branżą informatyczną. Warto wspomnieć choćby jeszcze o chmurze obliczeniowej (cloud computing), czyli nowym modelu przetwarzania informacji opartym na użytkowaniu usług dostarczonych przez zewnętrzne organizacje. Przetwarzanie informacji jest w tym wypadku rozumiane jako usługa dostępna w internecie, którą kupuje się w miarę potrzeb, bez konieczności zakupu sprzętu komputerowego czy licencji za oprogramowanie.

28 Liczba technologii, które uznaje się za obiecujące w zakresie możliwości wywołania radykalnych zmian w całym globalnym świecie, czy też tylko w określonych branżach, jest oczywiście bardzo duża. Trudno jest zresztą zawczasu ocenić ich rzeczywiste znaczenie. Z przedstawionej tutaj analizy wynika jednak, że bez wątpienia obszarem, w którym ciągle możliwe są nowe rewolucje, jest obszar związany z komunikacją i wymianą informacji w ramach globalnego internetu. Internet staje się pewną platformą rozwoju technologicznego.

Do ciekawego wniosku dochodzi także Płoszajski (2011: 61), rozważając znaczenie zmian technologicznych we współczesnym świecie: „Współczesna fala technologiczna nie opiera się na jednej technologii. Złożona jest z 4 potęg: bezprzewodowy wszechobecny szerokopasmowy internet, tanie, popularne układy elektroniczne do komputerów i innych urządzeń, tanie i wszechobecne łącza bezprzewodowe oraz mechanizm open source”.

Dopiero połączenie tych uzupełniających się technologii ujawnia ich siłę i wskazuje na zupełnie nowe obszary działalności biznesowej. Znamienne jest jednak, że zwiększona intensywność sieciowych połączeń pomiędzy ludźmi i urządzeniami ma związek z każdą z opisywanych „potęg”. Z punktu widzenia rozważań zawartych w tej pracy szczególne znaczenie będzie miał możliwy dzięki pojawieniu się internetu i ciągle rozwijający się dzięki dostępowi mobilnemu do niego mechanizm open source zapewniający nowe możliwości współpracy między jednostkami i organizacjami – kwestia ta szczegółowo analizowana będzie w kolejnych rozdziałach.

1.2.2 Kolejna fala globalizacji

Globalizacja była jednym z megatrendów dostrzeżonych już w oryginalnej pracy Naisbitta w 1982 roku. Znaczenie tego trendu w ostatnich latach nie maleje, a wręcz wydaje się narastać.

Sama jednak globalizacja przez te lata nabrała także innego znaczenia. Wynika to z faktu, że globalizacja jest pewnym ciągle dziejącym się procesem – trudno jest określić jej początek i koniec (Scholte, 2006: 21).

Globalizacja wydaje się być także megatrendem bardzo ściśle wpływającym na wszelkie inne zjawiska (w tym megatrendy) pojawiające się we współczesnym świecie, warto więc poświęcić jej nieco więcej uwagi i miejsca.

Jak definiuje globalizację Kołodko (2008: 98), jest to „ruch w kierunku ograniczania i znoszenia barier w międzynarodowej wymianie gospodarczej […], historyczny i spontaniczny proces liberalizacji i postępującej wraz z nią integracji dotychczas w odosobnieniu i w luźnym powiązaniu funkcjonujących rynków towarów, kapitału i – z opóźnieniem i na mniejszą skalę

– siły roboczej oraz technologii i informacji w jeden niezależny rynek światowy”. Jak więc wynika z tej definicji, kluczowe atrybuty związane z globalizacją to liberalizacja, integracja i współzależność.

Inną definicję globalizacji przytacza Zorska (2007: 17). Jej zdaniem globalizacja polega na

„długookresowym integrowaniu działalności na poziomie gospodarek, przemysłów/sektorów oraz przedsiębiorstw ponad granicami państw, dzięki rozszerzeniu, pogłębieniu oraz intensyfikowaniu różnego rodzaju powiązań (handlowych, inwestycyjnych, kooperacyjnych, informacyjnych), co prowadzi do tworzenia się współzależnego systemu ekonomicznego w skali światowej, czyli globalnej gospodarki”. Definicja ta kładzie dodatkowy nacisk na pojawienie się różnego rodzaju powiązań pomiędzy niezależnymi jednostkami, które same proces ten mogą inicjalizować. Wiąże się to, jak zauważa chociażby Polak (2009: 20), ze znaczeniem rozwoju technologii, w szczególności technologii informacyjnej dla współczesnej globalizacji.

Z pojęciem współczesnej globalizacji wiążą się więc takie zjawiska, jak (Liberska, 2002: 18):

kompresja czasu i przestrzeni, erozja granic i zniesienie barier geograficznych w przepływach towarów, usług, kapitału, inwestycji, technologii, informacji, rozciąganie działalności ekonomicznej ponad granice, przyspieszenie globalnych interakcji, intensyfikacja powiązań międzynarodowych, pogłębianie współzależności pomiędzy różnymi podmiotami, duża liczba, rozległość, głębokość powiązań handlowych i finansowych między przedsiębiorstwami i gospodarkami, zwiększanie stopnia współzależności między gospodarkami międzynarodowymi. Scholte (2006: 16–17), podsumowując wiele badań dotyczących globalizacji, wskazuje, że pojęcie to łączone jest z takimi aspektami, jak:

• internacjonalizacja – „wzrost międzynarodowej wymiany i narastanie współuzależnienia”;

• liberalizacja – „usuwanie nakładanych przez państwa ograniczeń na swobodę przemieszczeń między państwami, w celu stworzenia «otwartego», «pozbawionego granic» świata gospodarki”;

• uniwersalizacja – „proces rozchodzenia się pewnych przedmiotów i rodzajów doświadczenia życia wśród wszystkich ludów, nawet w najodleglejszych zakątkach świata”;

• westernizacja – „społeczne struktury nowoczesności (kapitalizm, racjonalizm, industrializm, biurokratyzm, indywidualizm itd.) szerzą się po całym świecie, z reguły niszcząc kultury istniejące tam wcześniej i lokalne mechanizmy samookreślenia”;

30

• respacjalizacja – „transformacja w przestrzennej organizacji stosunków społecznych i transakcji”, łączona z deterytorializacją, czyli zjawiskiem polegającym na tym, że

„przestrzeni społecznej nie można już w pełni odwzorować w kategoriach terytorialnie określonych miejsc, terytorialnych odległości i terytorialnych granic”.

Skupiając się już na obecnej fazie globalizacji, utożsamianej z zachodzącą rewolucją informatyczną, Kołodko (2008: 114) wyróżnia takie jej cechy, jak szybszy wzrost obrotów światowego handlu (niemal dwukrotnie) niż światowej produkcji, wzrost globalnych przepływów kapitałowych, narastająca migracja ludności, przy czym jej strumień wymyka się kontroli państw narodowych czy też instytucji ponadpaństwowych, szybko rozprzestrzeniają się nowe technologie, zmieniając sposoby gospodarowania, modele biznesowe i kształtując nowe typy współzależności w skali całego świata, oraz postępują wielokierunkowe zmiany kulturowe i przenikanie się rozmaitych wartości. Na uwagę zasługuje szczególnie ta ostatnia cecha, gdyż jest to zjawisko stosunkowo nowe. Globalizacja w erze nowej gospodarki dotyczy bowiem także łatwości komunikacji we współczesnym świecie, w tym wiąże się z częstszym przemieszczaniem się ludzi, jak również częstszą współpracą, wymianą myśli i idei. To unifikuje społeczeństwa, ich kultury, powoduje, że wzorce zachowań nawet w najodleglejszych regionach geograficznych upodabniają się, przenikają. Ma to wpływ na łatwość nawiązywania współpracy pomiędzy ludźmi, przepływ innowacji, możliwość poprzez łącza internetowe wykonywania zadań, w tym realizacji projektów biznesowych na zlecenie odległych geograficznie klientów (rysunek 5).

Rysunek 5. Obszary współczesnej globalizacji Źródło: Daheim, 2009: 10.

Zbierając różne wnioski na temat współczesnej fali globalizacji, można zauważyć (Polak, 2009: 20), że wpływa ona na bardzo różne dziedziny życia, swoim zasięgiem dotykając niemal wszystkich mieszkańców globu (rysunek 6). Współczesna globalizacja cechuje się niezwykłą szybkością i szerokością oddziaływań, przy czym wykorzystywane jest wiele kanałów przepływów. Likwidacja barier czasu i odległości stwarza możliwość nawiązywania nowych form współpracy i współzależności. Zmieniają się systemy wartości ludzi, ich aspiracje, tożsamość, postrzeganie świata. Jest ona zresztą także przyczyną zwiększającej się niestabilności życia i nieprzewidywalności przyszłości. Wydaje się słabnąć władza państw, a na znaczeniu zyskują niepaństwowe, niewybieralne ośrodki władzy (takie jak np. wielkie korporacje). Suwerenność państw zostaje ograniczona, kwestie ekonomiczne dominują nad politycznymi. Jak pisze Rodrick (2011), pojawia się nowy trójkąt niemożliwości: jednoczesne zapewnienie głębokiej ekonomicznej integracji („hiperglobalizacji”), narodowej suwerenności i demokracji jest niemożliwe. Jeden z elementów musi zostać poświęcony. Rodrick postuluje w tym zakresie konieczność zachowania równowagi pomiędzy celami korporacji a celami poszczególnych krajów związanych z ochroną ich rynków pracy, zasobów, środowiska naturalnego. Jego zdaniem te kwestie najlepiej regulowane są na poziomie narodowym przez rządy mające w przeciwieństwie do transnarodowych koncernów demokratyczny mandat.

Zamiast superinstytucji nadzorujących jeden wspólny rynek postuluje zachowanie zróżnicowania poszczególnych krajów, pomiędzy którymi transakcje powinny być regulowane ograniczonymi, jednak transparentnymi regułami. Ma to zapewnić zdrową światową gospodarkę, która zagwarantuje miejsce demokracjom niezależnie regulującym swoją przyszłość. Globalizacja musi zapewniać rozwój demokracji i społeczeństwa obywatelskiego – jej rozwój nie może się odbywać ich kosztem. Jego zdaniem nieograniczony rozwój „hiperglobalizacji” odbywa się kosztem demokracji i służy tylko wielkim transnarodowym koncernom, dla których liczy się wyłącznie kryterium zysku.

32

• Postęp technologiczny (w szczególności rewolucja informatyczna)

• Nowoczesny transport i komunikacja

• Wzrost efektywności ekonomicznej

• Redukcja barier przestrzennych

• Liberalizacja przepływów

• Asymetria korzyści i kosztów

• Kumulacja bogactwa

• Relacje dominacji i podporządkowania

• Ekonomizacja polityki

Globalne

• Oddziaływanie

• Wpływy

• Zależności

• Regulacje

• Konkurencja

• Standaryzacja

• Unifikacja

• Deterytorializacja

• Integracja

• Dezintegracja

• Fragmentacja

• Nowe: podziały, zróżnicowania, więzi, lojalności, znaczenia

• Opór wobec globalnych oddziaływań

Rysunek 6 Istota procesów globalizacji

Źródło: Polak, 2009: 20.

Na zupełnie inne strony globalizacji uwagę w swojej pracy kieruje Norberg (2006: 29–62).

Przytacza on mnóstwo argumentów, które wskazują na dobroczynny wpływ współczesnej globalizacji na rozwój społeczeństw. Bazuje przy tym na statystycznych raportach międzynarodowych organizacji, takich jak ONZ i jej liczne agendy. Wskazuje m.in. na wzrost średniej długości życia mieszkańców globu, obniżenie wskaźnika śmiertelności noworodków w skali globu, kurczenie się obszaru głodu na kuli ziemskiej, obniżenie globalnego poziomu analfabetyzmu, postępującą demokratyzację świata, poprawę wskaźników rozkładu dochodu w społeczeństwach⁴. Norberg przypisuje te sukcesy pośrednio właśnie globalizacji, która zwiększa wolność i liberalizację, a przez to przyczynia się do obniżenia korupcji, wzrostu dochodów, wyrównywania poziomu życia, redukcji sfery ubóstwa. Dowodzi także, że otwarte

4 Przytaczane przez Norberga dane dotyczące tej kwestii wydają się szczególnie kontrowersyjne. Większość badaczy wskazuje raczej na rosnące dysproporcje w podziale dochodu w społeczeństwach, na pojawiające się