Stanisław Urbański
"Na tropach Świętego Józefa :
zestawienie polskiego piśmiennictwa
z okresu XVII-XX wieku", Tadeusz
Fitych, Legnica 2001 : [recenzja]
Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 8/2, 251-254
R E C E N Z J E
I
O M Ó W I E N I A
S aeculum C hristianum
8 (2 0 0 1 ) n r 2
Ks. T adeusz F i t y c h , N a tropach Świętego Józefa. Zestawienie polskiego piśm iennic
twa z okresu X V I I - X X wieku. Legnica 2001
B adania ks. T. Fitycha wnoszą cenny w ktad W historię polskiej duchowości na zie m iach Śląska. Poniew aż A u to r po raz pierwszy wydobywa na św iatło dzienne w spaniałą cysterską duchow ość pielęgnow aną od X III w ieku w klasztorze w Krzeszowie, szczegól nie za czasów o p a ta B ern ard a Rosy (1660-1690). C hociaż A u to r ogranicza się do u k aza nia kultu św. Józefa, k tórego wielkim czcicielem był w spom niany opat, to jed n ak sięga głębiej. A m ianow icie do m aryjno-m istycznej duchow ości cystersów. R azem z p o etą i m istykiem Jan e m Schefflerem (1624-1677) o raz z m alarzem epoki b aroku M ichałem W illm annem tworzyli na Śląsku mistycyzm w oparciu o doktrynę św. B ern ard a z C la irvaux i o w ątki szkoły nadreńskiej. Z bogatej tw órczości krzeszow skiego opactw a, o d nalezionych przez A u to ra druków , zostały w ybrane tylko trzy pozycje pośw ięcone sze rzej kultow i św. Józefa.
Jak o pierw sze źródło, w ogóle nie znane w teologicznej literatu rze, ks. T. Fitych przedstaw ia m odlitew nik bracki Griissauisches Josephbuch wydany trzykrotnie. A u to r jed n a k zatrzym ał się na pierwszym wydaniu w K łodzku w 1694 roku. M odlitew nik był przeznaczony dla wszystkich ludzi. U kazuje życie św. Józefa, cele bractw a, k tó re służyło odbudow ie i pogłębieniu w iaiy katolickiej na Śląsku. M iało ono też wysłużyć ojczyźnie pokój, jedność i błogosław ieństw o oraz rozszerzyć Kościół (s. 45). W arto nadm ienić, że w tym czasie bractw o liczyło p o n ad 100 tysięcy członków , należąc do najliczniejszych na Śląsku i w Polsce bractw o charak terze m iędzynarodow ym , uw zględniającym w swoich szeregach wszystkie warstwy i stany społeczne (s. 39). O bok intensyw nego życia sa k ra m en taln eg o i licznie spełnianych dobrych uczynków w intencji Ojczyzny i Kościoła czło nek bractw a m iał możliwość zdobycia wielu duchowych zasług poprzez zyskiwane o d p u sty (s. 46-47). By zyskać o d p u st członek bractw a m usiał m .in. w ypełnić 16 obowiązków (s. 48-49), brać udział w publicznych nabożeństw ach tzw. „schadzkach” (s. 49-51) i p ra k tykować różne form y ascezy, ćwiczeń duchowych oraz w ątków pasyjnych (s. 51-52).
D rugim źródłem mówiącym o kulcie św. Jó zefa jest trak tat ascetyczno-teologiczny
L iliu m paradisi coelestis pióra G regoriusa Iw anka z 1688 roku. D zieło składa się
z dwóch ksiąg. Pierw sza zaw iera 28 rozdziałów , a druga - trzy. Ks. T. Fitych św ietnie wy dobywa z analizy dzieła elem enty ascetyczno-m istyczne: św iętość duszy, k ontem plację rzeczy Bożych. Podkreśla egzegezę m etaforyczno-m istyczną Pism a św iętego, cytaty au torów teologiczno-ascetycznych, historię kultu św. Józefa i jeg o teologię wykazującą p o w iązanie z C hrystusem jak o B ogiem i M aryją jak o D ziewicą. A u to r stw ierdza, że dzieło to jest p róbą u kazania i u zasadnienia teologicznego kultu w oparciu o refleksję
biblijno-252 R E C E N Z JE I O M Ó W IEN IA
[2]
teologiczną, typologię tekstów biblijnych p ozostającą pod wpływem mistyki ówczesnego czasu, apokryfów oraz przekazów legendarnych. Jest to więc pierwszy w tym środow isku usystem atyzow any tra k ta t (s. 55).Trzecim źródłem jest dzieło m istyczno-teologiczne Ehren Kranzelein znanego m isty ka A nioła Ślązaka (A ngelus Silesius) z roku 1689, składające się z trzech części. Jego ce lem było pogłębienie św iadom ości u członków bractw a o wielkości M aryi i Józefa we w spółpracy z Bogiem , czyli w kontem placji mistycznej Trójcy Świętej poprzez zjed n o czenie z Jezusem , Synem Bożym. W skazywało zatem na p o trzeb ę w ypracow ania miłości Boga prow adzącej do zjednoczenia z Nim przez szczęśliwą śm ierć na końcu życia (s. 55). Po części m odlitew nej A nioł Ślązak w raca do m istycznego ujęcia relacji Józefa do Osoby Jezusa C hrystusa. Przykładem jest konkluzja odniesiona do św. Józefa: „W ielce pobożny Józefie, twoja dusza jest oblubienicą, k tórą Jezus Chrystus Pan swoją czerw oną krwią odkupił na drzew ie krzyża; a zaślubił cię w chrzcie świętym, dlatego obrączka ta spoczywa na twoim palcu jak o znak w ierności, byś był mu do końca wierny w silnej w ie rz e ”. (s. 57) M ożna tu w idzieć ślad mistyki cysterskiej odnoszącej się do Pieśni na d Pie
śn ia m i, w której sym bolika zaręczyn i zaślubin z O blubieńcem wyraża najwyższy stan ży
cia m istycznego. Szczególnie ta praw da w yrażona jest w drugim rozdziale pt. Pierścień
pociechy. A u to r wzywa członków bractw a, którzy są już zaślubieni z C hrystusem na m o
cy chrztu św iętego, czyli „poślubieni we chrzcie św iętym ” do przebóstw ienia św iata, uw ielbienia „Trójcy stw orzonej” . K ontynuuje ten w ym iar m istycznego życia duchow ego w trzecim rozdziale pt. Pierścień m iłości. W yrazem najwyższego, m istycznego zjednocze nia są zaślubiny duszy z C hrystusem . M oralnym i duchowym w zorem tych zaślubin są M aryja i Józef. Poniew aż ten „pierścień świętej m iłości” , czyli zaślubiny mistyczne są najwyższą w artością na ziem i, dlatego w ym ienione wyżej osoby należy prosić o właściwe cnoty: Józefa o praw dziw ą życiową w iarę, M aryję o głęboką p okorę, a Jezusa -0 śnieżnobiałą szatę niew inności. W ówczas, gdy dusza osiągnie odpow iedni stan życia duchow ego, otrzym a dary D u ch a Św iętego, czyli stan mistyczny, w którym doświadczy osobiście i zrozum ie w ielkość o raz m iłość Boga na „palcu duszy”. N astąpi najwyższy stan zjednoczenia z Bogiem . D latego A nioł Ślązak p ro p o n u je akt całkow itego od d an ia się Bogu, „pakt - k o n tra k t”, któ reg o ponaw ianie w m odlitw ie m a się przyczynić do utrzym ania najwyższej jedności z Bogiem . A lbow iem sam a już m odlitw a na tym p ozio m ie jest mistycznym uw ielbieniem Trójcy Świętej, jest w łączeniem się w nieu stan n ą chwałę aniołów i świętych w niebie, czyli pełnym uczestnictw em w życiu sam ego Boga, a człowiekowi na ziem i daje zdolność całkow itej dyspozycji dla Stwórcy (s. 58).
Nie sposób przeprow adzić dalszej analizy mistyki A nioła Ślązaka, ale ks. T. Fitych w skazuje jeszcze na jej w ym iar kosm iczny i eschatologiczny. Ten pierwszy jest oddaw a niem chwały „Trójcy stw orzonej” poprzez cały świat, gdyż jest O n a przejaw em „ognia Bożej m iłości” i służy dla Jego K rólestw a. M aryja i Jó ze f razem z C hrystusem uczestni czą w chwale Ojca, dlatego tu na ziemi już cały kosm os poprzez nich chwali Boga O jca 1 uczestniczy w chwale w iecznej p o dobnie jak trzej m łodzieńcy (por. D n 3,57-88; M t 18,20). Człow iek zjednoczony z Bogiem tu na ziemi doznaje już w ew nętrznego pokoju oraz mocy do pełnej aktywności służenia M u. Są to skutki mistycznej unii, zaślubin
[3] R E C E N Z JE I O M Ó W IEN IA 253 chrześcijanina z Bogiem . Stąd też mistyka A n ioła Ślązaka m a c h ara k te r uniw ersalny, czyli obejm ujący cały kosm os i człow ieka (s. 59). W yraża on najgłębsze, m istyczne treści pełni chrześcijańskiego życia, ustaw iczną jed n o ść z B ogiem , k tó ra w m om encie śm ierci p rzerad za się w pełne uczestnictw o w chwale Boga. D la te g o śm ierć w obecności C hry stusa, M aryi i Józefa jest uczestnictw em w pełnej chwale nieba. Id ea śm ierci jest in te r p reto w an a w świetle mistycznej księgi Pieśni na d Pieśniam i (s. 61).
W ielką zasługą ks. T. Fitycha jest um iejętne um ieszczenie kultu św. Józefa w treści ży cia mistycznego w edług A nioła Ślązaka. To trafn e odczytanie trudnej mistyki okresu b a roku o partej na mistyce nadreńskiej i cysterskiej klasztoru krzeszowskiego wnosi bezcen ny wkład w polską literatu rę m istyczną, dotychczas nieznanej mistyki B ern ard a Rosy i J a na Schefflera, mistyki zaw artej w pojęciu jedności, jak a istnieje między osobam i Trójcy Świętej, a objaw ionej na ziemi przez tzw. „Trójcę stw orzoną”. D zięki dziełu W cielenia (mistyka inkarnacyjna) pow stała możliwość dla człow ieka uczestnictw a w życiu O sób B o skich i kontynuow ania tegoż życia na wzór „Trójcy stw orzonej” poprzez naśladow anie św. Józefa. Jest to już życie duchow e człowieka dokonujące się pod wpływem działania sa m ego Boga, realizow ane w postaci czynnej miłości, a wyrażające się w pełnej form ie za ślubin, czyli symbolu obrączki. W niej widzimy obraz miłości Chrystusa do Kościoła, a ja ko dalszą konsekw encję realizow ania takiego życia na ziemi poprzez troskę o kontynu ow anie dzieła W cielenia, przebóstw ienia ziemi, a w konsekwencji całego kosm osu w m i stycznej jedności z Bogiem (s. 62). Powyższe treści szczególnie wyraża trzeci rozdział E h-
ren Ki‘anzelein ukazujący m iłość jako główną oś życia mistycznego, jednoczącą z Bogiem ,
dającą pociechy duchow e jak o owoce i skutki tegoż zjednoczenia. D latego słusznie za uważa ks. T. Fitych, że mistyka o p ata B. Rosy wymaga dogłębnego zbadania (s. 64).
Z p u n k tu myśli józefologicznej b ezcen n e są b a d a n ia ks. T. Fitycha dotyczące p o l skich książek o św iętym Józefie na Śląsku w X V II i X V III w ieku. A u to r wykazał b e n e dyktyńską cierpliw ość i pracow itość, p rzeg ląd ając b ib lioteki p a rafialn e , kolegiackie i zak o n n e. W obec b raku inw entarzy bibliotecznych, p rz eb a d ał X V II-w ieczne akty w i zytacyjne, k tó re zam ieszczały n iek o m p letn e opisy bibliograficzne 1040 książek, b ę d ą cych w p o siad an iu 30 b ibliotek (s. 65). W efekcie poszukiw ań w innych śląskich b ib lio tek ach i głównych m iejscach ro z p ro sze n ia zbiorów zakonnych na te re n ie sam ego Ś lą ska, jak też i całej Polski, o raz w o p arciu o p race b ibliotekoznaw cze nad nielicznym i śląskim i bibliotekam i om aw ianego o kresu, u d a ło się o d n a le źć in teresu jące 63 druki. W yjątkowym środow iskiem zakonnym , w którym były g ro m ad zo n e książki o św. J ó z e fie byli cystersi krzeszowscy i lubiążcy. O p ró cz g ro m ad z en ia książek, w środow isku tym pow stały ro d zin n e trak taty (s. 69-70). P o n a d to A u to r p rz eb a d ał biblioteki m .in. czeskich krzyżowców, bern ard y n ó w , jezuitów , karm elitó w trzew iczkow ych i k a n o n i ków regularnych św. A ugustyna, dom inikanów , kapucynów , n o rb e rta n ó w , bożogro- bowców i klasztory żeńskie (s. 70-78).
W następnym punkcie rozpraw y A u to r przedstaw ia książki o św. Józefie w X IX w ie ku. Z anim przeprow adzi wykaz, prezen tu je tło polskiej religijności badanego okresu (s. 79-85). W ymienia najpierw przekłady (s. 87-90), po tem wym ienia dzieła polskich a u to rów (s. 90-99) w postaci podręczników i krótkich rozpraw , czytanek, m edytacji o raz k a
254 R E C E N Z JE I O M Ó W IEN IA [4]
zań (s. 99); ośrodki i oficyny wydawnicze (s. 100-103). W podsum ow aniu stw ierdza, że ignorancja mistyki w tym okresie i w śród zakonów spow odow ała obniżenie poziom u teologicznego nabożeństw a ku czci św. Józefa (s. 105). N a ziem iach polskich pod zab o ram i zlanie się św iadom ości religijnej z narodow ą i utożsam ienie wierności Kościołowi z w iernością Ojczyźnie było podyktow ane o b ro n ą tożsam ości narodow ej. W tym k o n tekście ks. T. Fitych mówi o specyficznej, eklezjotw órczej funkcji kultu św. Józefa w P ol sce (s. 105-106). D ołącza też załączniki, sigla bibliotek zakonnych m ęskich i żeńskich, indeks alfabetyczny i chronologiczny autorów , chronologiczny zestaw d rukarni w edług zaborów (s. 107-132).
C ałość b ad ań zam ykają publikacje o św. Józefie w 30-letnim okresie posoborow ym (1966-1996). Z estaw po p rzed za opracow anie teologiczne eklezjologii w spólnoty i „świę tych o b cow ania” w w ym iarze trynitarnym , a także kult św. Józefa w posoborow ej ek le zjologii (s. 135-148). N astęp n ie ks. T. Fitych w ym ienia książki o św. Józefie w literatu rze teologicznej i pięknej, opracow ania teologiczne, spraw ozdania i recenzje na tem at Jó z e fa O blubieńca NMP, rozpraw y d o ktorskie, licencjackie i m agisterskie, ośrodki najw ięk szego zainteresow ania postacią P atro n a, bibliografię X V II-X X w ieku (s. 148-236). Książkę zaś zam yka kazanie wygłoszone przez A u to ra podczas Św ięta p atro n aln eg o p a rafii św. Józefa O blubieńca w N iegosław icach w 1992 roku oraz podm iotow a i p rz ed m iotow a józefologiczna bibliografia a u to ra (s. 236-253).
M ożna pow iedzieć, że bib lio g rafia o p raco w an a przez ks. T. F itycha stanow i cenny w kład w polską lite ra tu rę jó zefo lo g iczn ą, po raz pierw szy tak gru n to w n ie o p raco w an ą od X V I w ieku. A u to r włoży! ogrom pracy, aby p rz eb a d a ć ten okres czasu na ziem iach Śląska, na innych ziem iach polskich p o d zab o ram i i w spółczesną lite ra tu rę po S o b o rze W atykańskim II w Polsce. P o n a d to m a o n a cen n ą w artość dla historii duchow ości polskiej (Śląska). A utorow i należy się u z n an ie, że b a d ając kult św. Jó ze fa w X V II w ie ku odkrył rów nież jeg o elem en ty m istyczne. Z atem p re ze n to w an a pozycja m a c h a ra k te r b ard zo odkrywczy teologiczny i d o k u m en taln y , podstaw ow y dla dalszych b ad ań naukow ych.
Ks. Stanisław Urbański
K rzysztof R afał P r o k o p : Arcybiskupi Gnieźnieńscy w Tysiącleciu. K raków 2000, ss. 403, aneksy, ilustr.
R ejestry dostojników kościelnych wszystkich szczebli były zwyczajem głębokiej sta ro żytności, jak też i czasów najnow szych. Ich pożytku nigdy nie kw estionow ano, choć z przym rużeniem oka przyjm ow ano m ało praw d o p o d o b n e opisy ich wielkości, szlachec kiego pochodzenia, niezwykłych cnót lub zasług dla d o b ra K ościoła czy E uropy. G o d nym podziw u w zorem w rzetelnym trak to w an iu postaci biskupów i kleru roboczego o k a zał się bezsprzecznie Jan D ługosz, który w poszukiw aniach swoich śledził poszarpane d okum enty i weryfikow ał je z bałam utnym i nieraz opiniam i.
