Widok Konsument niepełnosprawny w dobie digitalizacji. Nasilenie postaw prosumenckich

Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, nr 45 (1/2016) DOI: 10.15584/nsawg.2016.1.49 ISSN 1898-5084

dr Magdalena Maciaszczyk

Konsument niepełnosprawny

w dobie digitalizacji.

Nasilenie postaw prosumenckich

W

Wiele obserwowanych obecnie tendencji w zachowaniach konsumentów jest skutkiem i jednocześnie czynnikiem sprawczym pojawiania się kolejnych zmian rynkowych. Zmiany te noszą wspólne miano „nowej konsumpcji”, defi-niowanej jako procesy i akty konsumpcji, które noszą znamiona wysokiego stopnia nasilenia szeregu zjawisk, wśród których wymienić należy ekologizację, serwicyzację, dematerializację, indywidualizację, homogenizację, heterogeniza-cję, dekonsumpheterogeniza-cję, polityzaheterogeniza-cję, mediatyzaheterogeniza-cję, wirtualizację oraz prosumpcję [Bywalec, 2010, s. 195; Miczyńska-Kowlaska, 2006, s. 441]. Zjawisko to wy-stępuje wśród konsumentów wywodzących się z różnych grup społecznych, w szczególności jednak wśród konsumentów młodych, dorastających w warun-kach wspomnianych trendów, w tym – na równi z innymi – konsumentów do-świadczających różnych deficytów fizycznych. W sposób wyraźny zacierają się różnice społeczne i następuje pewnego rodzaju unifikacja. W nieustająco zmie-niających się warunkach rynkowych niezmiennie podkreślane jest znaczenie nawiązywania i podtrzymywania dialogu z konsumentem, który dostarczyć mo-że wielorakiej wiedzy na temat indywidualizmu konsumenckiego. Niniejszy artykuł przybliża stosunek konsumentów niepełnosprawnych do nawiązania dialogu pomiędzy nimi a przedsiębiorcami oraz do rozprzestrzeniającego się prosumpcjonizmu poprzez ukazanie ich aktywności w miejscach sprzyjających nasileniu postaw prosumenckich na przykładzie portali społecznościowych, forów dyskusyjnych, stron internetowych czy blogów.

1

P

Rozwój postmodernistycznej kultury w szerokim stopniu wpływa na kształ-towanie zachowań konsumenckich, stylów życia oraz dominujących postaw, gdyż konsumenci coraz bardziej determinowani są zewnętrznymi uwarunko-waniami o zasięgu globalnym. Taka różnorodność dostępnych wzorców wraz z postępem technologicznym odciskają swoje piętno na psychice człowieka, przykładając się do zmian w sposobie myślenia czy w systemach wyznawanych wartości. Postmodernistyczna kultura „nowej konsumpcji” charakteryzuje się daleko posuniętym rozczłonkowaniem, wzrastającą dywersyfikacją popytu, od-masowieniem, indywidualizacją i poszukiwaniem własnej tożsamości [van Ra-aij, 2001, s. 331].

Niezaprzeczalnym rezultatem postmodernistycznego pojmowania otaczają-cej rzeczywistości jest wolność konsumentów objawiająca się społeczną, prze-strzenną i zawodową mobilnością. Stan taki przekłada się zauważalnie na rosną-ce zainteresowanie produktami i usługami wspomagającymi mobilność, których doskonałym przykładem mogą być usługi turystyczne i transportowe, agencje wynajmu samochodów czy też agencje pośredniczące w znajdowaniu pracy i w wynajmowaniu (ale nie kupowaniu) mieszkań. Równolegle wzrasta również popyt na produkty o charakterze personalnym, które budują u użytkowników poczucie bezpieczeństwa w nowych miejscach i sytuacjach, takie jak tablety i laptopy oraz inne przenośne urządzenia osobiste [Sowa, 2013, s. 531].

Wzrasta jednocześnie znaczenie więzi społecznych, co pociąga za sobą po-szukiwanie dóbr i usług sprzyjających utrzymywaniu i nawiązywaniu interakcji społecznych [van Raaij, 2001, s. 45]. Konsumenci poszukują jednak nowych sposobów komunikacji z innymi członkami społeczności, które nie wymuszały-by konieczności bezpośredniego z nimi kontaktu. Wspólnoty opierające się na kontaktach wirtualnych wykreowane są zazwyczaj w oparciu o podzielane emo-cje i przeżycia czy poglądy, a podstawowym warunkiem przynależności do ta-kiej grupy jest posiadanie i użytkowanie konkretnego produktu. Jednak postmo-dernistyczne mikrostruktury mają charakter nietrwały, a płynność ta jest rezulta-tem pojawiania się coraz to nowych bodźców, pobudzanych przez szybko zmie-niające się warunki [Mazurek-Łopacińska, 2011, s. 47–48].

Można wręcz stwierdzić, że powstające wirtualne minigrupy społeczno-ściowe oraz przeniesienie wszelkiej aktywności konsumenckiej w sferę wirtual-ną wzmacniają fragmentaryzację społeczeństwa, indywidualizację konsumpcji oraz wpływają na pogłębienie izolacji od osób spoza własnej grupy. Zaistniała sytuacja jest w oczywisty sposób powiązana z rozwojem postępu technologicz-nego, sprzyjającego, poprzez szerokie wykorzystanie elektronicznych środków przekazu, odseparowaniu się jednostki od społeczeństwa w procesie zaspokaja-nia wszelkich potrzeb życiowych.

P

–

Ciągły dynamiczny rozwój technologii informatycznych oraz zwiększające się wykorzystanie Internetu sprzyjają również rozwojowi zjawiska zwanego prosumpcją oraz wpływają na zwiększanie się liczby prosumentów. Czym zatem jest prosumpcja i kim jest prosument? Prosumpcja to, najogólniej ujmując, za-angażowanie konsumentów w proces projektowania i wytwarzania niezbędnych im dóbr [Toffler, 1997]. Dzisiejszy prosument natomiast to osoba, która dzieli się swoimi doświadczeniami, spostrzeżeniami, pomysłami i wiedzą z innymi konsumentami i niejednokrotnie producentami [Domańska, 2009, s. 35–38]. Prosument to osoba, która posiadając szeroką wiedzę o ofercie, chce mieć ak-tywny udział w tworzeniu oferty dostępnych produktów i usług. Prosumpcja jest więc procesem nieustającej interakcji zachodzącej pomiędzy konsumentem a przedsiębiorstwem.

Rozwojowi, a właściwie nasileniu zjawiska prosumpcji sprzyja wiele czyn-ników, wśród których wymienić należy przede wszystkim [Bywalec, Rudnicki, 2002, s. 146]:

 wzrastające znaczenie czasu wolnego oraz potrzeba zarządzania nim w spo-sób atrakcyjny;

 coraz większe możliwości wykonywania obowiązków zawodowych w domu, a w rezultacie możliwość przeplatania aktywności zawodowych czynnościami konsumpcyjnymi;

 rozwój i rosnąca powszechność edukacji;

 postępujące zmiany w organizacji pracy oraz zmiany w sposobie jej postrze-gania na rzecz pracy twórczej, a nie jedynie odtwórczej.

Internet, ze względu na swoją transgraniczność i wirtualną specyfikę oferuje wiele miejsc, które umożliwiają nasilenie przejawów zachowań prosumenckich, Do miejsc, gdzie prosumenci zamieszczają komentarze i opinie o produktach, komentują i wymieniają się z innymi swoimi spostrzeżeniami oraz doświadcze-niami czy wreszcie artykułują swoje oczekiwania i potrzeby, zaliczyć można [Wolny, 2013, s. 155–156]:

 wortale (wertykalne portale jednotematyczne),

 hortale (horyzontalne portal wielotematyczne),

 portale korporacyjne,  portale społecznościowe,  portale firmowe,  blogi,  mikroblogi,  fora dyskusyjne.

Większy dostęp do nowoczesnych kanałów komunikacji sprawia, że zna-czenie indywidualnego konsumenta wzrosło. Nowe formy komunikacji postawi-ły go w lepszej pozycji przetargowej względem przedsiębiorstwa, m.in. poprzez

możliwość rozprzestrzenianie opinii o marce [Mitręga, 2013, s. 40–44]. Jednak i przedsiębiorstwa zyskują poprzez dostęp do opinii indywidualnych jednostek, nie tylko w skali lokalnej. Stąd też podejmowane próby angażowania konsumen-tów w procesy projektowania nowych produkkonsumen-tów i dostosowywania oferty do zindywidualizowanych oczekiwań.

M

C

D

J

Wiele badań potwierdza, że rozwój technologii teleinformatycznych oraz szerokie zastosowanie Internetu w świadczeniu usług sprzyjają rozprzestrzenia-niu się zjawiska prosumpcji [Szopiński, 2012, s. 45–50; Dąbrowska, Janoś- -Kresło, 2010, s. 54–57].

Upowszechnianie własnych doświadczeń i opinii oraz korzystanie z infor-macji zamieszczanych w Internecie przez innych użytkowników kształtuje prze-bieg procesu zakupowego dzisiejszych konsumentów. Dotychczas przeprze-bieg ten determinowany był przez czynniki powiązane z produktem, samym konsumen-tem lub przez czynniki sytuacyjne. W efekcie konsumenci wykazywali znaczne różnice w stopniu zaangażowania osobistego, nasileniu działań oraz ilości czasu poświęcanego poszczególnym etapom procesu decyzyjnego.

Zaprezentowany na rysunku 1 tradycyjny model lejka zakupowego opiera-jącego się wyłącznie na czterech podstawowych elementach, stracił właściwie wszystko ze swojej aktualności.

ZAINTERESOWANIE Wiele marek POSZUKIWANIE INFORMACJI Kilka marek DECYZJA Wybór marki ZAKUP

Rysunek 1. Tradycyjny model lejka zakupowego

Nowy konsument nie przechodzi już bowiem procesu decyzyjnego liniowo w oparciu o własne doświadczenia i przekonania, nie oczekuje jedynie zakupu dobra przygotowanego przez producenta. Nowy konsument, mając do dyspozy-cji swobodny dostęp do różnych źródeł informadyspozy-cji zamieszczanych w przestrzeni wirtualnej oraz posiadający teoretycznie nieograniczone możliwości nawiązania dialogu z innymi konsumentami, a nawet producentami, podejmuje decyzje spi-ralnie, w sposób trudny do przewidzenia i wraca wielokrotnie do etapów, które już wcześniej przechodził.

Nowy model, przedstawiony na rysunku 2, zwany the Consumer Decision Journey (podróż decyzyjna konsumenta) [Court et. al., (http)], odzwierciedla złożoność podejmowanych wyborów konsumenckich. Na wstępie konsument dysponuje jedynie wyobrażeniami powstałymi pod wpływem informacji uzy-skanych w tzw. punktach styku (touchpoints) – z reklamy, informacji nieformal-nych oraz doświadczeń własnieformal-nych i innieformal-nych konsumentów. Na ich podstawie two-rzy niezbyt liczny zestaw rozpatrywanych wariantów (consider), który to zestaw ewoluuje wraz ze zmieniającą się oceną i świadomością dotyczącą potencjalnego zakupu oraz z pozyskiwaniem nowych informacji (evaluate). Podczas, gdy prosty model lejka zakładał na tym etapie zawężenie liczby rozpatrywanych wariantów, koncepcja podróży decyzyjnej dopuszcza, że liczba możliwości wzrasta.

Rysunek 2. Koncepcja Consumer Decision Journey

Źródło: [Edelman, 2010, Branding in the Digital Age. You’re Spending Your Money in All the Wrong Places, http://saberfazermarketing.com/wp-content/uploads/2011/10/ Branding-in-the-Digital-Age.pdf (dostęp: 20.03.2015)].

Kolejnym krokiem jest zakup produktu (buy) oraz jego ocena i rozpo-wszechniane rekomendacje (advocate) wynikająca z doświadczeń związanych z użytkowaniem nabytego dobra (experience). Zadowolenie z zakupu oraz pozy-tywne doświadczenia własne prowadzą do nawiązania silnych relacji z marką i w rezultacie wytworzenia pętli lojalnościowej (loyalty loop). Skutkiem tego nabywca w procesie przyszłych zakupów omija etap oceny, przechodząc bezpo-średnim połączeniem (bond) do fazy finalizacji.

N

Dane empiryczne zgromadzone zostały metodą sondażu diagnostycznego. Wykorzystano nielosowy dobór próby. Respondenci dobierani byli metodą kuli śnieżnej, poprzez wręczanie respondentom kwestionariuszy wraz z prośbą o ich rozpowszechnienie wśród znanych im osób charakteryzujących się podobnymi cechami. W badaniu brały udział jedynie osoby pełnoletnie, doświadczające niepełnosprawności fizycznej udokumentowanej prawnie, a w przypadku osób z niepełnosprawnością powypadkową – będące minimum rok od momentu na-bycia niepełnosprawności. Ustalone kryteria są zbieżne z kryteriami ustalonymi w badaniach prowadzonych przez autorkę w latach 2010–2012 (Maciaszczyk, 2014). Na podstawie ustaleń oraz dogłębnych analiz poczynionych przez J. Ki-renkę [1998, s. 100–101] dolną granicę ustalono zakładając, że osoby poniżej 20. roku życia nie posiadają wystarczająco dużego doświadczenia oraz nie mają dojrzałej ukształtowanej osobowości. Natomiast kryterium minimum jednego roku od nabycia niepełnosprawności ma wykluczyć, w przypadku osób z poura-zową niepełnosprawnością, respondentów w niestabilnej fazie akceptacji siebie i przystosowania do nowej rzeczywistości.

Do zgromadzenia materiału badawczego wykorzystano autorski kwestiona-riusz badający aktywność na forach internetowych, grupach dyskusyjnych czy w innych miejscach wirtualnych pozwalających dzielić się z innymi konsumen-tami własną wiedzą oraz korzystać z opinii i doświadczeń innych.

W badaniu udział wzięły 74 osoby niepełnosprawne. W próbie przeważały kobiety (N=45). Najliczniej reprezentowane były osoby w przedziale wiekowym 20–30 lat (N=36), przedział wiekowy 31–40 lat obejmował 27 osób, natomiast pozostałe 11 osób mieściło się w przedziale wiekowym 41–50 lat. Rozpatrując kryterium wieku, struktura próby odpowiada w przybliżeniu strukturze użyt-kownikom Facebooka – najpopularniejszego portalu społecznościowego w Pol-sce i na świecie [Polscy użytkownicy…, (http)] .

Badani konsumenci niepełnosprawni przejawiali zachowania prosumenckie głównie w zakresie korzystania z opinii innych konsumentów, zamieszczonych na forach tematycznych oraz w serwisach społecznościowych. Ponad 90% wszystkich respondentów stwierdziło, że regularnie sprawdza wiadomości

za-mieszczane przez innych internautów w sieci. Blisko 40% badanych zadaje py-tania na temat produktów i usług oferowanych za pośrednictwem Internetu.

Jednym z przejawów zachowań prosumenckich jest wyrażanie własnych opinii na temat dostępnych dóbr i usług. Spośród badanych prawie 39% zadekla-rowało taką formę aktywności. Częściej własnymi opiniami dzielą się mężczyźni oraz reprezentanci najmłodszej grupy wiekowej. Spośród wszystkich osób, które dzielą się swoim zdaniem, prawie 37% robi na poprzez strony producentów, na portalach społecznościowych opinie pozostawia 24%, a ponad 20% wypowiada się na forach internetowych. Osoby młode i kobiety preferują aktywność na porta-lach społecznościowych, natomiast respondenci w wieku 40+, mężczyźni zdecy-dowanie większą aktywność wykazują na forach, zwłaszcza branżowych.

34% badanych niepełnosprawnych respondentów regularnie bierze udział w rozsyłanych e-mailem sondażach dotyczących ich opinii na temat różnych produktów, a jedynie 14% w ogóle nie uczestniczy w takich aktywnościach.

P

Celem niniejszego artykułu jest ukazanie konsumenta niepełnosprawnego jako aktywnego prosumenta, chcącego mieć wpływ na ostateczny kształt oferty rynkowej. Ze względu na nieustanny rozwój technologii IT oraz na fakt, że kluczenie cyfrowe dotyka coraz mniejszej części ludności Polski, tematyka wy-daje się być interesująca poznawczo. W Polsce niepełnosprawność w różnej formie dotyka niemalże 3,4 mln osób, w tym prawie 2 mln w wieku produkcyj-nym. Spośród nich współczynnik zatrudnienia wynosi 14,5% [Aktywność

eko-nomiczna…, 2014], podczas, gdy w innych krajach członkowskich Unii

Euro-pejskiej zatrudnienie niepełnosprawnych wynosi nawet do 50%. Konsumenci niepełnosprawni stanowią więc znaczącą siłę nabywczą, która dysponując od-miennymi doświadczeniami oraz oczekiwaniami, może współdecydować o kie-runkach rozwoju przedsiębiorstw obecnych na rynku.

Dodatkowo podkreślić należy, że wśród osób niepełnosprawnych ruchowo najsilniejszymi grupami potrzeb są potrzeba aktywności i rozrywki oraz potrze-ba afiliacji. Na podstawie przeprowadzonej analizy czynnikowej, w skład tych grup zaliczono odpowiednio 8 i 5 potrzeb psychicznych. Potrzeba aktywności i rozrywki wywiera wpływ na sposób postrzegania otaczającego świata oraz na podejmowanie nieustannych wysiłków zmierzających do przezwyciężenia osa-motnienia i alienacji wynikającego ze stanu zdrowia. Można więc stwierdzić, że czynne uczestnictwo w dyskusjach na forach lub przejawiana aktywność przy-bierająca formę zamieszczania opinii i dzielenia się doświadczeniami z innymi konsumentami stanowi pewną formę zaspokojenia tej potrzeby. Potrzeba afilia-cji natomiast, wyrażana poprzez uczestnictwo w minispołecznościach

interneto-wych na równi z resztą społeczeństwa, pomaga jednostce znaleźć się jako osoba akceptowana i wartościowa [Maciaszczyk 2014, s. 33–41].

Rosnący mobilny dostęp do Internetu wśród osób niepełnosprawnych spra-wia, że coraz więcej osób może i chce angażować się we wszelakie działania w wirtualnej rzeczywistości, bez względu na czas i miejsce. Możliwość wyraże-nia własnej nieskrępowanej opinii czy swobodne wyartykułowanie oczekiwań staje się coraz bardziej atrakcyjne, zwłaszcza dla osób, dla których – ze względu na specyfikę dysfunkcji, inne formy aktywności społecznej mogą być nieosią-galne na tak szeroką skalę.

Niniejszy artykuł stanowi jedynie krok na drodze do zgłębienia zjawiska prosumpcji, zwłaszcza jej przejawów i znaczenia w grupie konsumentów nie-pełnosprawnych. Określenie skali zjawiska prosumpcji w wybranym segmencie konsumentów będzie kolejnym krokiem w badaniach prowadzonych na większą skalę. Obejmą one szereg jednostkowych czynników warunkujących skłonność do prosumpcji, takich jak pewność siebie, umiejętność radzenia sobie w sytua-cjach stresowych czy temporalną satysfakcję z życia.

B

Aktywność ekonomiczna ludności Polski, III kwartał 2013, 2014, GUS, Warszawa. Bywalec C., 2010, Konsumpcja a rozwój gospodarczy i społeczny, C.H. Beck, Warszawa. Court D., Elzinga D., Mulder S., Vetvik O.J., http://www.mckinsey.com/insights

/marketing_sales/the_consumer_decision_journey (dostęp: 26.03.2015).

Dąbrowska A., Janoś-Kresło M., 2010, Konsument na rynku e-usług w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, Difin, Warszawa.

Domańska K., 2009, Kim jest prosument, „Marketing w Praktyce”, nr 29.

Edelman D., 2010, Branding in the Digital Age. You’re Spending Your Money in All the Wrong Places, http://saberfazermarketing.com/wp-content/uploads/2011/10/ Brand-ing-in-the-Digital-Age.pdf (dostęp: 20.03.2015).

Kirenko J., 1998, Psychospołeczne determinanty funkcjonowania seksualnego osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego, Wydawnictwo UMCS, Lublin.

Maciaszczyk M., 2014, Zachowania konsumenckie osób niepełnosprawnych ruchowo: raport z badań, Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, Lublin.

Mazurek-Łopacińska K., 2011, Postmodernistyczna kultura konsumpcyjna w kształtowaniu popytu i stylów życia współczesnego konsumenta, „Konsumpcja i Rozwój”, nr 1. Miczyńska-Kowalska M., 2006, Wirtualizacja konsumpcji w polskiej gospodarce

ryn-kowej na progu XXI wieku, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy” nr 9: Problemy globalizacji i regionalizacji, cz. 2, red. nauk. M.G. Woźniak, Wydawnic-two Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów.

Mitręga M., 2013, Czy prosumpcja w dobie kryzysu to zjawisko jednowymiarowe? Eks-ploracja wśród użytkowników portali społecznościowych, „Problemy Zarządzania”, Vol. 11, No. 1 (40), t. 1.

Polscy użytkownicy Facebooka coraz starsi i mniej wykształceni, http://www.wirtualne media.pl/artykul/polscy-uzytkownicy-facebooka-coraz-starsi-i-mniej-wyksztalceni/ page:1 (dostęp: 29.03.2015).

Sowa I., 2013, Nowe trendy w zachowaniach młodych konsumentów wyzwaniem dla współczesnego handlu [w:] Marketing Przyszłości. Trendy. Strategie. Instrumenty. Konsument jako uczestnik procesów rynkowych i odbiorca komunikatów marketin-gowych, red. G. Rosa, A. Smalec, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciń-skiego, Szczecin.

Szopiński T., 2012, E-konsument na rynku usług, CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa. Toffler A., 1997, Trzecia fala, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.

Van Raaij F., 2001, Konsumpcja postmodernistyczna [w:] Zachowanie konsumenta, red. M. Lambkin, G. Foxall, F. van Raaij, B. Heilbrunn, PWN, Warszawa.

Wolny R., 2013, Prosumpcja i prosument na rynku e-usług, „Konsumpcja i Rozwój”, nr 1.

Streszczenie

Wiele obserwowanych obecnie tendencji zmian w zachowaniach konsumentów znajduje swoje wytłumaczenie w postmodernizmie, który jest skutkiem i jednocześnie czynnikiem spraw-czym pojawiania się kolejnych procesów przeobrażających współczesną gospodarkę. Zmiany te noszą wspólne miano „nowej konsumpcji”, obejmującej wiele nasilających się zjawisk, m.in. wirtualizację oraz prosumpcję. To właśnie zjawisko prosumpcji w swoich założeniach umożliwia wszystkim konsumentom aktywne współtworzenie i nadawanie kształtu produktom i usługom dostępnym na rynku. Celem artykułu jest przedstawienie konsumenta niepełnosprawnego jako aktywnego uczestnika kreującego zmiany poprzez dzielenie się swoimi spostrzeżeniami i do-świadczeniami oraz uczestnictwo w wirtualnych wspólnotach.

Rozważania w artykule prowadzone są wokół założenia, że w warunkach postępującej cyfryza-cji strony internetowe, portale i serwisy społecznościowe, blogi oraz fora dyskusyjne mogą stanowić skuteczne narzędzie komunikowania się z przedsiębiorstwami oraz z innymi uczestnikami gry ryn-kowej w zakresie przekazywania swoich potrzeb i oczekiwań oraz dzielenia się własnymi doświad-czeniami i obserwacjami. W artykule zaprezentowano podejście badawcze oparte o kwerendę pi-śmiennictwa oraz badania empiryczne. Wychodząc od postmodernistycznej kultury konsumpcji scharakteryzowano zjawisko prosumpcji oraz podkreślono zmiany w przebiegu procesu decyzyjnego współczesnego konsumenta. W oparciu o badania empiryczne dokonano oceny aktywności prosu-menckich konsumentów niepełnosprawnych ruchowo. Zaobserwowano znaczącą aktywność i zainte-resowanie respondentów taką formą komunikacji z innymi konsumentami oraz przedsiębiorstwami.

Słowa kluczowe: zachowania konsumenta, digitalizacja, prosumpcja, prosument, konsument

niepełnosprawny

Disabled Consumers in the Era of Digitalization Summary

Many tendencies of changes observed at present in behaviors of consumers are finding their explanation in the postmodernism which is result and simultaneously a motive for another pro-cesses transforming the contemporary economy. These changes are carrying the common name of the “new consumption”, including the sequence of intensified phenomena, among others,

virtual-ization and prosumption. It is exactly a phenomenon of prosumption that encourage consumers to actively contribute and shape products and services available on the market. The aim of the article is introducing the disabled consumer as the active participant creating changes through sharing his observations and experiences and through the participation in virtual communities.

Reflections in the article are being kept around the opinion that under the conditions of con-tinuous digitization websites, portals and community services, blogs as well as discussion forums can constitute the effective tool of communicating with enterprises as well as with other partici-pants of the market in the range of expressing one's needs and expectations and sharing own expe-riences and observations. In the article research approach leaning against preliminary research of the writing and empirical examinations were presented. Starting with the postmodernist culture of the consumption a phenomenon of prosumption was characterized as well as changes in the course of decision-making processes of the contemporary consumer were underlined. Based on empirical examinations an appraisal of the prosumer activity of physically disabled consumers was made. A considerable activity and an interest of respondents in such a form of the communication with other consumers and enterprises were observed.

Keywords: consumer behavior, digitization, prosumption, prosumer, disabled consumer