Nałęcz, Tomasz
"Romantyzm a ideologia. Główne
ugrupowania polityczne Drugiej
Rzeczypospolitej wobec tradycji
romantycznej", Leszek Kamiński,
Wrocław [etc.] 1980 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 71/3, 651-653
1980
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
Z A P I S K I
651
Chronologicznie praca obejm uje lata 1922—1926, a więc okres tzw. rządów parlam entarnych w Polsce. W tym czasie Rzeczpospolita posiadała wykreślone już granice i mogła przystąpić do rozwiązywania skom plikowanych kw estii w ew nętrz nych, w tym jako jednej z najw ażniejszych i najpilniejszych — narodowościowej. Zważywszy chociażby na liczebność mniejszości, problem ukraiński należał do najbardziej ważkich.
Monografia, stosownie do przyjętej przez autorkę zasady n arrac ji problemowo- -chronologicznej, dzieli się w yraźnie na dwie części. W pierwszej (rozdz. I—II) omówione zostały demograficzne, praw no-polityczne, gospodarczo-społeczne i kul- turalno-cyw ilizacyjne wyznaczniki spraw y ukraińskiej omawianego okresu. A utor ka zwróciła także uwagę na instytucjonalizację życia politycznego, gospodarczego i kulturalno-społecznego, co pozwoliło jej nie tylko odtworzyć rozliczne podziały istniejące w społeczności ukraińskiej, ale także pomogło pokazać różne płaszczyz ny częściej konfrontacji, rzadziej współpracy, Ukraińców z państwem . Część druga (rozdz. III—VII) to przedstaw iony w układzie chronologicznym problem ukraiński w Sejmie. Z jednej strony autorka starała się odtworzyć stosunek ugrupowań ukraińskich do parlam entu, z drugiej zaś pokazać poglądy podstawowych polskich ugrupowań politycznych w spraw ie ukraińskiej.
Solidna, odpowiednio udokum entowana, pow stała na bazie dysertacji doktor skiej, rozpraw a M. Papierzyńskiej-T urek należy do bardziej interesujących opra cowań poświęconych kwestiom narodowościowym Drugiej Rzeczypospolitej.
T. N.
Leszek K a m i ń s k i , Romantyzm a ideologia. Główne ugrupowa
nia polityczne Drugiej Rzeczypospolitej wobec tradycji romantycznej,
Zakład Narodowy im. Ossolińskich — W ydawnictwo, Wrocław—W ar szawa—K raków —Gdańsk 1980, s. 131.
Praca L. K a m i ń s k i e g o stanow i ważny przyczynek do poznania dziejów polskiej myśli politycznej dwudziestolecia międzywojennego. Na podstawie publi cystyki, głównie zresztą analizy treści wiodących prasowych organów teoretycz nych, wypowiedzi polityków, oraz związanych z konkretnym i obozami politycz nymi pisarzy poddał au to r krytycznej analizie dorobek ideowy piłsudczyków, socja listów, kom unistów i narodowych demokratów, starając się wyodrębnić w nim te treści, które w formie akceptacji bądź negacji bezpośrednio odwoływały się do dziedzictwa romantycznego.
Podstawowym założeniem pracy było ukazanie, jak tradycja romantyczna funkcjonowała w program ach i działaniu tych nurtów politycznych, jak ją wyko rzystywano dla bieżących potrzeb. Gros uwagi poświęcił więc autor nie samemu romantyzmowi i stanow i wiedzy o nim, ale instrum entalnej roli, jaką prąd ten odegrał, czy precyzyjniej jeszcze mówiąc, jak ą dla niego przeznaczano w II Rze
czypospolitej. '
Składająca się z pięciu rozdziałów praca dzieli się w yraźnie na trzy części, z których niew ątpliw ie najciekaw szą i najpełniejszą jest część poświęcona analizie myśli piłsudczykowskiej. Pomógł w tym przypadku autorow i stosunkowo n ien aj gorszy stan badań, ułatw iło wnioskowanie miejsce, jakie zajmował rom antyzm w całokształcie myśli ideowej zwolenników m arszałka. Piłsudczycy uznawali się bowiem za duchowych i m oralnych spadkobierców dzieła wieszczów. Przypisując sobie zasadnicze zasługi w walce o niepodległość k ra ju z rom antyzm u czerpali te treści przede wszystkim , które podkreślać m iały ich chwałę i praw o do spraw o
652
Z A P I S K Iw ania rządu dusz. Uważali, że historia dowiodła już słuszności obranych przez nich koncepcji. Czyn zbrojny, towarzyszące mu osam otnienie w latach walki, skupienie we w łasnych szeregach najlepszych synów narodu, a więc odwoływanie się do koncepcji elity i zasług przez nią położonych dla całego narodu, były fu n damentem, na którym starano się zbudować konstrukcję m otyw ującą zasadność dążeń obozu do przejęcia odpowiedzialności za losy współobywateli. Romantyzm, a zwłaszcza jego idealistyczna pochwała, k ult prom etejski w stosunku do ofiar nych jednostek, których heroizm w inien być przeniesiony na cały naród, specy ficzne rozumienie m isji narodow ej, pozwalały nadać tym dążeniom kształt pro gram u przem awiającego do ogółu.
Znacznie gorszym tworzywem dla rozważań ideowych piłsudczyków stał się rom antyzm po roku 1926, gdy wskazywać miał kierunek działań politycznych no wej ekipie rządzącej. Szczególnie chętnie odwoływać się poczęto wówczas do tych jego treści, które zw racały się ku patriotycznem u zapałowi i heroicznej pracy dla narodu. W dalszym ciągu nie rezygnowano jednak z programowego idealizmu, z szukania w rom antyzm ie odniesień do haseł w skazujących przede wszystkim na etyczną i m oralną strohę wszelkich działań. Ta form uła zw alniała z obowiązku konkretyzow ania zamierzeń, co z kolei ułatw iało podtrzym yw anie w społeczeństwie w iary w słuszność politycznych decyzji sanacji.
Odmiennie pojmowała rom antyzm ryw alizująca z piłsudczykam i o władzę n a rodowa dem okracja (druga część rozważań pracy). Odwołujący się do zdrowego rozsądku, jako nadrzędnej zasady działania i m yślenia politycznego endecy, n a w iązywali przede wszystkim do trad y cji i dorobku pozytywizmu. Romantyzm uzna w ali za epokę zam kniętą, w której darem nie by szukać treści godnych uwagi współczesnych. Odżegnywali się więc od wszelkiego mistycyzmu, mesjanizm u, irracjonalizm u, indyw idualizm u, w yrażającego się, ich zdaniem, odw racaniem się od św iata i jego problemów. Piętnow ali też sensowność k u ltu pow stań narodo wych. Z przejrzystym celem politycznym przypisywać byli skłonni odwoływanie się do rom antyzm u jedynie nurtom niedojrzałym ideowo, nie rozum iejącym n atury procesu historycznego. Öw krytyczny stosunek do dziedzictwa rom antyzm u i no sicieli jego tradycji służył w yraźnie walce z broniącym i rom antycznych w artości piłsudczykami, m iał obnażać ich słabości doktrynalne.
O statnią część pracy poświęcił L. Kam iński trad y cji rom antycznej w myśli lewicy, którą jak w ynika z jego badań, dzieliło nie tylko widzenie bieżących za dań politycznych, ale i stosunek do dorobku kulturalnego minionych epok.
Skupieni wokół PPS teoretycy myśli socjalistycznej i publicyści tego k ieru n ku, związani trad y cją w alk niepodległościowych z piłsudczykami, zbliżali się też do nich w ocenie rom antyzm u. Równocześnie mocno angażowali się w obronę jego podstawowych w artości, rów nie gorąco odwoływali się do Mickiewicza, jako swego patrona duchowego. W m iarę jednak um acniania się obozu piłsudczykow skiego u steru w ładzy narastać poczęły różnice w interpretacyjnych wywodach. Socjaliści dokonali istotnego przew artościow ania ocen. Na dorobek rom antyzm u zaczęli spoglądać przede wszystkim poprzez jego program społeczny, w twórczości wieszczów w ychw ytując te elem enty, które pozwalały umieścić ich w rzędzie myślicieli skłaniających się ku światopoglądowi socjalistycznemu.
Nie zgadzali się z tak precyzowanym i sądam i komuniści. W większości deza w uowali polityczny i społeczny radykalizm rom antyzm u, uznając go za jeszcze jeden spośród wstecznych nurtów szfachetczyzny. Nie negowali wszakże jego w a r
Z A P I S K I
658
. Oryginalność i naukow a wartość wniosków, do jakich dochodzi autor, nie po
m niejsza a powiększa żal, że nie objął on badaniam i i innych nurtów politycznych
II Rzeczypospolitej, w tym przede wszystkim ludowców i konserw atystów . :
. - T. N.
Faschismusforschung. Positionen, Probleme, Polemik, red. D. E i c h h o l t z , K. G o s s w e i l e r , Akadem ie-Verlag, Berlin 1980, s. 459. Omawiana praca zbiorowa jest istotnym wydarzeniem w historiografii NRD. Siedemnaście zaw artych w niej studiów stanow i bowiem podsumowanie dotych czasowego dorobku prowadzonych w tym k ra ju badań nad faszyzmem. Ich przed miotem jest głównie narodowy socjalizm i III Rzesza. Innym ruchom i państwom faszystowskim poświęcono stosunkowo niewiele miejsca. K onstrukcja pracy, oparta na podziale problemowym, zwięzłe ujęcia i w yraźne form ułowanie tez ułatw iają zapoznanie się ze stanow iskiem historyków NRD w w ielu spraw ach ważnych dla zinterpretow ania społecznej i ideologicznej treści omawianego zjawiska. Prace K. D r o b i s c h a o systemie terroru, K. P ä t z o l d a o polityce antyżydowskiej III Rzeszy oraz J. P e t z o 1 d a o narodzinach ideologii nazistowskiej wyróżniają się obszerną i ciekawą bazą źródłową. Poszczególne studia w większości nie za w ierają nowych hipotez, stanow ią natom iast dobre wprowadzenie do literatu ry przedmiotu, na którą się powołują. M ankam entem tej ostatniej w ydaje się ogra niczenie nieomal wyłącznie do prac niemieckojęzycznych. Nie zostały uwzględnio ne polskie monografie, których jest już niemało. W yraźne luki są widoczne także w w ykorzystaniu badań radzieckich, np. A. S. В ł a n к a i A. A. G a ł k i n a. Ten ostatni opracował m.in. problem stosunków między faszyzmem a klasą robotniczą ([w:]„Germanskij faszizm”, Moskwa 1967). W ykorzystanie tego m ateriału pozwo liłoby znacznie wzbogacić treść studium na ten sam tem at, zamieszczonego w om a w ianym dziele. Podobnie rzecz się ma w przypadku innych kwestii. Wiele z nich
zostało już tak lub inaczej opracowanych w różnych ośrodkach naukow ych na świecie, które zajm ują się badaniam i porównawczymi nad faszyzmem, jako zja wiskiem uniw ersalnym . D. E i c h h o l t z i K. G o s s w e i l e r konstatują we wprowadzeniu, że zawartość przygotowanego przez nich tom u ujaw nia pewne luki i kwestie nierozstrzygnięte w dotychczasowych badaniach naukowców NRD. Zaliczają do nich studia nad faszystowskim i rucham i i reżim am i w różnych k ra jach oraz próby typologii d y k tatu r faszystowskich. W ydaje się, że trzeba by zwrócić uwagę także na problem y k u ltu ry i niektóre aspekty systemów politycz nych, a zwłaszcza funkcjonow anie partii faszystowskiej, a p aratu propagandy oraz rolę armii. W łaśnie na ujaw nieniu problemów dyskusyjnych i dotąd niedostrze ganych polega w artość takich przeglądowych w ydawnictw, jak om aw iana tu praca. Wypada w tym m iejscu dodać, że polscy historycy nie zdobyli się, jak dotąd, na dokonanie takiego podsum owania własnych badań nad faszyzmem i systemami «dyktatorskimi.
J. H.
Gdynia 1939. Relacje uczestników walk lądowych, wstęp, wybór,
kom entarze Wacław T y m , A ndrzej R z e p n i e w s k i , W ydawnictwo M orskie, G dańsk 1979, s. 678 + 7 map na wkładce.
Tom niniejszy stanow i kontynuację dwu zbiorów relacji i wspomnień doty czących obrony W ybrzeża w r. 1939 („W esterplatte”, oprać. Zb. F l i s o w s k i , ■wyd. VIII, W arszawa 1978; „O statnia reduta. Spraw ozdania z w alk i relację
