Społeczne poręczenie : (w związku z pracą prof. A. Liedego oraz projektami kodyfikacji prawa karnego)

Marian Cieślak, Zbigniew Doda

Społeczne poręczenie : (w związku z

pracą prof. A. Liedego oraz

projektami kodyfikacji prawa

karnego)

Palestra 12/12(132), 29-39

1968

N r 12 (132) S p o ł e c z n e p o r ę c z e n i e

jed n a k m am y w ty m w y p a d k u do czy n ien ia z orzeczen iem sk a zu ją cy m , ch oć bez w y m ie r z e n ia k a ry , p o w sta je k w e stia , czy d o sta teczn y jest zw rot p rojek tu k.k., ż e w a ru n k o w o u m orzon ego p o stęp o w a n ia n i e m o ż n a p o d j ą ć po u p ły w ie o k reślo n eg o w art. 29 § 3 okresu. Z akaz ta k i je s t sk u teczn y od stron y p o stę p o w a ­ n ia k arnego. P o w s ta je jed n ak p y ta n ie, co m a n a p isa ć np. w an k iecie p e r so n a l­ n ej osoba, k tórej p o stęp o w a n ie w a ru n k o w o um orzon o i u p ły n ą ł okres u m o ż liw ia ­ ją c y jego p od jęcie. P o n iew a ż trudno tu m ó w ić o zatarciu skazan ia, n a leża ło b y to u ją ć w ta k i sposób, że teg o rodzaju orzeczen ie u zn a je się za n ieb y łe.

M A R IA N C IE Ś L A K Z B IG N IE W D O D A

Społeczne poręczenie

»

(w zw iqzku z pracq prof. A. Lie d e go

1

I

W szystk o w sk a z u je na to, że sp o łeczn e p o ręczen ie w sferze p raw a k arn ego — a zw rot ten o b ejm u je n ie ty lk o zak res p raw a k arn ego m a teria ln e g o sen su s tric to , le c z ta k że całą d zied zin ę proced u ry k arn ej, o rzeczn ictw a k a rn o -a d m in istr a c y jn e ­ g o oraz p raw a w y k o n a w c z e g o — je s t in sty tu c ją p rzyszłości. Ś w ia d czy o ty m roz­ w ó j p raw a ra d ziec k ieg o i ra d zieck iej p ra k ty k i w y m ia r u sp r a w ie d liw o śc i w sp ra ­ w a c h k a rn y ch , św ia d czy też ew o lu c ja n a szeg o u sta w o d a w stw a k arnego, a w szczeg ó ln o ści n asze o sta tn ie p ro jek ty k o d y fik a c ji w sz y stk ic h d zia łó w p raw a karnego.

I

Z teg o w z g lę d u na szczególn ą u w a g ę za słu g u je w y d a n a w p ra w d zie przed 5 la ­ ty , ale n ie z m ie n n ie a k tu a ln a m o n o g ra fia w y b itn e g o p ro cesu a listy ło te w sk ie g o , p ro­ feso ra U n iw e r sy te tu im . P. S tu czk i w R yd ze A rtu ra A lek sa n d ro w icza L ied ego, p o św ięco n a w ła ś n ie tem u zagad n ien iu . Jej b liż sz e p r zed sta w ien ie p o lsk iem u c z y ­ te ln ik o w i je s t ty m b ardziej u zasad n ion e, że ch od zi tu o p racę zn ak om itą pod w z g lę ­ dem sw eg o p oziom u m eto d o lo g iczn eg o i rz e te ln o śc i op racow an ia, a — z pow odu szczu p łego n a k ła d u — n ieła tw o dostępną.

i A .A . L i e d e : O b s z c z e s t w i e n n o j e p o r u c z i t i e l s t w o w u g o ł o w n o m s u d o p r o i z w o d s t w i e , R y g a 1963, s. 342.

30 M a r i a n C i e ś l a k — Z b i g n i e w D o d a _{N r 12 (132)}

O p ierając się n a u sta w o d a w stw ie z w ią z k o w y m oraz n a k o d ek sie R o sy jsk iej SF R R , a przede w sz y stk im n a k o d e k sie Ł o tew sk iej SR R , au tor p o d ejm u je p rób ę w sz e c h str o n n e g o w y ja ś n ie n ia n a jw a ż n ie jsz y c h za g a d n ień k a rn o m a teria ln y ch , p ro ­ ceso w y c h i sp o łeczn y ch o m a w ia n ej tu in sty tu cji. Z n a m ien n e jest, obok w y so k ie g o teo rety czn eg o p oziom u ro zp ra w y , śc isłe sp rzężen ie rozw ażań z z a g a d n ien ia m i p ra k ­ ty c z n e g o fu n k cjo n o w a n ia sp o łeczn eg o p oręczen ia. W zn aczn ym b o w iem zak resie p rzy fo rm u ło w a n iu ro zw ią za ń w y k o r z y stu je się w p racy w y n ik i badań em p iry cz­ n ych . T aka p o sta w a m eto d o lo g icz n a p rzy czy n ia się n ie ty lk o do w y ja śn ie n ia w ą t­ p liw o ś c i i tru d n o ści w sto so w a n iu o b o w ią zu ją ceg o p ra w a , le c z p rzyn osi ta k że w ie le cen n y ch p ra k ty czn y ch za lec eń i u w a g d e leg e fe r e n d a .

O m aw ian a k sią żk a sk ła d a s ię z sześciu rozd ziałów .

R ozw ażan ia o góln e, k o n cen tru ją ce s ię w o k ó ł p o jęcia i fu n k c ji sp o łeczn eg o p o rę­ czen ia, w y p e łn ia ją I rozdział. A u tor p recy zu je w n im r ó w n ież pojęcia: p ostaci, fo rm , sta d ió w i u c z e stn ik ó w sp o łeczn eg o p oręczen ia, a ta k że o k reśla b liżej k w e ­ stię sp ec y fic z n y c h d la tej in s ty tu c ji sto su n k ó w p ra w n y ch i sp o łeczn y ch . W m y śl p rzy jęteg o p rzez au tora za ło że n ia , in s ty tu c ja sp o łeczn eg o p o ręczen ia p o leg a na p r a w n ie p rzew id zia n ej m o ż liw o śc i w y stą p ie n ia p rzez org a n iza cje sp o łeczn e (zespo­ ły p ra co w n icze) d o organ ów p r o c e so w y c h z w n io sk ie m o n ie s to so w a n ie (lub z ła g o ­ d zen ie) środ k ów p rzym u su p a ń stw o w e g o i za stą p ie n ia ich środ k am i o d d zia ły w a ­ nia sp o łeczn eg o tych o rg a n iza cji (zesp ołów ). G łó w n ą za tem fu n k cją sp o łeczn eg o p o ręczen ia je s t w ła śn ie za stę p o w a n ie — w o k reślo n y ch w y p a d k a c h — p a ń stw o ­ w e g o p rzym u su środ k am i sp o łeczn eg o , w y c h o w a w c z e g o o d d zia ły w a n ia . T ak ro­ zu m ian e p oręczen ie m o że się p r z e ja w ić w p o sta ci ro zm a ity ch in s ty tu c ji k a rn o ­ m a teria ln y c h lu b k a rn o p ro ceso w y ch .

N a m a r g in e sie p rzy to czo n eg o w y ż e j o k r e śle n ia p o ręczen ia sp o łeczn eg o w a rto od ­ n o to w a ć p e w n ą r e fle k sję m eto d o lo g iczn ą . P o ję c ie sp o łeczn eg o p oręczen ia o b e j­ m o w a ć m a różn e in s ty tu c je p ra w n e, a w ię c je s t p o ję c ie m ro d za jo w y m , n ad rzęd ­ nym w stosu n k u do ty c h p o szczeg ó ln y ch in sty tu c ji, p o d o b n ie ja k p o jęciem rod za­ jo w y m je s t np. „środek za p o b ie g a w c z y ” w sto su n k u do a resztu ty m cza so w eg o , k a u cji, p o ręczen ia itp . W y d a je się, iż k o n stru k cja p o ję c ia ro d za jo w eg o p o w in n a b y ć o t y le szero k a i e la sty czn a , ż eb y jeg o zak res o b ejm o w a ł w s z e lk ie zja w isk a jed n o ­ rodne, sp e łn ia ją c e p o d o b n e f u n k c j e . O k reślen ie p o d a n e p rzez autora, a k cen ­ tu ją c e i n i c j a t y w ę o r g a n i z a c j i s p o ł e c z n e j , b y ć m oże p r z y le g a w ie r ­ n ie do o b o w ią zu ją ceg o a k tu a ln ie w ZSRR stan u p raw n ego. N a to m ia st z p u n k tu w id z e n ia p ra w n o p o ró w n a w czeg o sp r a w ia ono tru d n o ści, g d y ż e lim in u je poza obręb ro zw a ża ń te środ k i, w k tó ry ch p r z y ję c ie p rzez o rg a n iza cję sp o łeczn ą p ieczy nad osob ą, g d y zn a la zła się ona w k o liz ji z p ra w em k a rn y m , n a stęp u je n ie z in ic ja ­ ty w y tej organ izacji, le c z z in ic ja ty w y organu p ro ceso w eg o . T ru d n ości te zresztą w y n ik a ją , ja k zob aczym y, ta k że n a g ru n cie u s ta w o d a w stw a ra d zieck ieg o .2 W y­ daje s ię poza tym , że in s ty tu c ja sp o łeczn eg o p o ręczen ia łą c z y się śc iśle z p o k rew n ą jej in sty tu c ją dozoru (czy nadzoru) sp o łeczn eg o , a w ię c p o jęcia , k tó re o b ejm u je sy tu a c je , w k tó ry ch n a o d p o w ied n i organizm sp o łeczn y (in sty tu cję, organ izację

2 P o r . n i ż e j u w a g i d o t y c z ą c e d o z o r u o r g a n i z a c j i s p o ł e c z n e j w r a z i e s k a z a n i a w a r u n k o ­ w e g o .

N r 12 (132) S p o ł e c z n e p o r ę c z e n i e 31

sp ołeczn ą, k o le k ty w p racow n iczy lu b u czn io w sk i), na m ocy od p o w ied n ich p rze­ p isó w , zo sta je w ło ż o n y — n ie za leżn ie od w o li dan ego organ izm u sp o łeczn eg o — o b o w ią zek d b an ia o od p o w ied n ie za ch o w a n ie s ię o sob y p oddanej d ozorow i. S p o łe c z ­ n y dozór, p o d o b n ie jak sp o łeczn e p o ręczen ie, sp e łn ia fu n k c ję w p r z ę g n ię c ia o rg a ­ n izm ó w sp o łeczn y ch w d zieło w y p h o w a w czeg o o d d zia ły w a n ia n a sp ra w cę i w y ­ ręcza n ia w ty m z a k resie p rzym u su p a ń stw o w e g o i d la teg o dozór te n z o sta n ie u w zg lę d n io n y w części d o tyczącej p raw a p o lsk ieg o na ró w n i z w y p a d k a m i sp o ­ łecz n e g o p o ręczen ia sen su stric to .

R ozd ział II o m a w ia p o w sta n ie i h isto ry czn y rozw ój in sty tu c ji sp o łeczn eg o p o ­ ręczen ia w p r a w ie rad zieckim . B ard zo c ie k a w e są tu in fo rm a cje o n arod zin ach i p rzeob rażen iach id ei sp o łeczn eg o p oręczen ia. W arto m oże o d n otow ać, że już w p ie r w sz y c h la ta c h w ła d z y ra d zieck iej sp o łe c z n e p oręczen ie łą c z y ło się z r ó żn y ­ m i in sty tu c ja m i p ra w n y m i i sto so w n ie do te g o p e łn iło rozm aite fu n k cje.

P ro b lem a ty k ę rozd ziału III sta n o w i sto so w a n ie sp o łeczn eg o p oręczen ia ty tu łe m środka za p o b ieg a w czeg o . K o d ek sy k a rn o p ro ceso w e rep u b lik z w ią zk o w y ch p rze­ w id u ją m o żliw o ść zo b o w ią za n ia się o rg a n iza cji sp o łeczn y ch do z a p e w n ie n ia n a ­ le ż y te g o za ch o w a n ia się p o d ejrzan ego (oskarżonego) i jeg o sta w ie n n ic tw a n a w e z ­ w a n ie organu p ro ceso w eg o , co m oże p ro w a d zić do n ieza sto so w a n ia p rzez organ p ro ceso w y su ro w szeg o środka zap o b ieg a ją ceg o (por. np. art. 95 k.p.k. R SFR R ). A u to r k a teg o ry czn ie stw ierd za , że p o ręczen ie o rg a n iza cji sp o łeczn ej n ie m oże b y ć w ty m w y p a d k u u zn an e za środek p rzym u su . T w ierd zen ie to je s t n ie w ą tp liw ie słu szn e o ty le , że is to tn ie tru d n o b y ło b y m ó w ić o p rzy m u sie w sto su n k a ch m ię ­ d zy p o d ejrza n y m a poręczającą organ izacją. C zy jed n a k ele m e n t p rzym u su p a ń ­ stw o w e g o zo sta je tu ta j c a łk o w icie w y e lim in o w a n y ? S w o isty m śro d k iem p r e sji w celu z a p e w n ie n ia sto so w a n ia s ię p rzez p o d ejrza n eg o do w y m a g a ń sp o łeczn eg o p o ręczen ia je s t p rzecież rea ln a ob ow a przed za sto so w a n iem su ro w szeg o środ k a za p o b ieg a ją ceg o .3 A u tor p rzek o n y w a ją co u za sa d n ia tezę, że sp o łeczn e p o ręczen ie w p o sta ci środ k a za p o b ieg a w czeg o n ie je s t środ k iem sa m o istn y m , le c z su b sy d ia r - nym i m a słu ż y ć d o za stęp o w a n ia w o k reślo n y ch w y p a d k a ch ty m c z a so w e g o a resz­ tow an ia. M im o b raku w tym w z g lę d z ie n ie w ą tp liw e j p o d sta w y p ra w n ej, a u to r u zn a je za d op u szczaln e zrzeczen ie się p rzez org a n iza cję sp o łeczn ą p oręczen ia . W w y p a d k u ta k ie g o zrzeczen ia się zajd zie k o n ieczn o ść w y d a n ia p rzez organ p ro­ c e so w y n o w ej d ecy zji w sp ra w ie środka za p o b ieg a ją ceg o .

N a jo b szern iejszy i ch y b a n a jc ie k a w sz y w ca łej p racy jest rozd ział IV , p o ­ św ię c o n y in s ty tu c ji o d o n io sły m zn aczen iu p ra w n o m a teria ln y m i p r o c e so w y m , a m ia n o w ic ie tzw . p rzek azan iu (oddaniu) n a p oręk ę. W ed le u sta w o d a w stw a r a ­ dzieckiego., je ż e li p o p ełn io n e p rz e stę p stw o i sam sp ra w ca n ie sta n o w ią w ię k s z e g o sp o łeczn eg o n ie b e z p ie c z e ń stw a oraz je ż e li czy n p rzestęp n y n ie sp o w o d o w a ł p o w a ż ­ n ych sk u tk ó w , a sp ra w ca ok azał szczerą s k r u c h ę ,' is tn ie je m o żliw o ść u w o ln ie n ia go — na w n io se k org a n iza cji sp o łeczn ej (zesp ołu p racow n iczego) — od o d p o w ie ­ d zia ln o ści k a rn ej i od d an ia go, w celu r e e d u k a c ji i p o p ra w y , pod p ie c z ę („na p o ręk ę”) tej org a n iza cji (zespołu).4 A u tor sz c zeg ó ło w o a n a lizu je o d d zieln e p r z e ­

3 P a t r z b l i ż e j M . C i e ś l a k : Ś r o d k i p r z y m u s u n a t l e s y s t e m u b o d ź c ó w p r a w n y c h w p r o c e s i e k a r n y m , „ Z e s z . N a u k . U J — P r a c e P r a w n i c z e ” n r 7, K r a k ó w 1960, s. 89 i n . ( z w ła s z c z a s. 123). * Z o b . a r t . 52 k . k . i a r t . 9, 10 k . p .k . R S F R R . P o r . t a k ż e m .i n . A . A .P i o n t k o w s k i : P o d s t a w o w e z a g a d n i e n i a r a d z i e c k i e g o p r a w a k a r n e g o w o k r e s i e r o z w i n i ę t e j b u d o w y s p o ł e ­ c z e ń s t w a k o m u n i s t y c z e g o , P i P z 1963 r . n r 8—9, s. 237—240.

32 M a r i a n C i e ś l a k — Z b i g n i e w D o d a _{N r 12 (132)} sła n k i z a sto so w a n ia tej in sty tu cji. P e w n e za g a d n ien ia w a r to b liżej z a sy g n a lizo ­ w a ć .

T ak np. p rzek o n y w a ją co w y k a z a n o w p ra cy n ied o p u szcza ln o ść sto so w a n ia tej p o sta c i p o ręczen ia w ó w cza s, g d y m im o ja k ieg o ś n a ru szen ia p ra w a p rzestęp stw o n ie zo sta ło p o p ełn io n e. K w e stia ta w litera tu r ze ra d ziec k iej b u d ziła p op rzed ­ n io p e w n e w ą tp liw o śc i.

W zw ią zk u z u sta w o w y m w y m a g a n ie m , żeb y an i p rzestęp stw o , an i sp r a w ­ ca n ie p r z e d sta w ia li „ w ięk szeg o sp o łeczn eg o n ie b e z p ie c z e ń stw a ”, autor, p o w o d o ­ w a n y tru d n o ścia m i p ra k ty k i, p ró b u je sfo rm u ło w a ć b liż sz e k r y teriu m teg o p o ję ­ cia. W p raw d zie k.k. G ru ziń sk iej SR R zd aje się u su w a ć o b a w ę d o w o ln o ści p rzez o k r e śle n ie szty w n ej górn ej g ra n icy sa n k cji za p rzestęp stw a , w zw ią zk u z k tó ry m i m o ż liw e je s t od d a n ie n a p o ręk ę, jed n a k że autor słu sz n ie w sk a z u je n a p ołączon ą z ta k im rozw iązan iem g roźb ę m ech a n iczn ej p o sta w y org a n ó w procesowych.® D la ­ te g o te ż fo rm u łu je on — przy w y k o r z y sta n iu d ośw ia d czeń są d o w n ic tw a — p o stu la t w n ik liw e j , in d y w id u a ln e j o cen y In c o n c re to , p recy zu ją c w ob szern ych ro zw a ża ­ n ia ch n a jisto tn ie jsz e jej k ry teria .

B ardzo c ie k a w e są u w a g i co do w a ru n k u ok a za n ia p rzez sp ra w cę „szczerej sk r u c h y ”. P o w s ta je tu w szczeg ó ln o ści bardzo isto tn e z a g a d n ien ie rozu m ien ia z a ­ sa d y d o m n iem a n ia n ie w in n o śc i w zw ią zk u z ty m , że te n w a r u n e k w y r a ż e n ia sk ru ­ c h y im p lik u je p rzy zn a n ie się do w in y , oraz z p rzyjętą w u sta w o d a w stw ie rad zieckim zasad ą w y łą c z n o śc i sąd u w zak resie rep resji k rym in aln ej.* A u tor n ie p od ziela w y ­ rażan ych co do tej k w e s tii w ą tp liw o ś c i C z e lc o w a 7 i d o b itn ie p od k reśla, że w art. 7 P o d sta w są d o w eg o p o stęp o w a n ia k a rn eg o ZSR R id zie o u sta le n ie w in y w sen sie u r z e c z y w istn ie n ia sp r a w ie d liw o śc i k a rn o m a teria ln ej i d la te g o w a ru n ek ok azan ia sk ru ch y „nie je s t ani w y ją tk ie m , a n i u zu p ełn ien iem art. 7 P o d sta w , p o n iew a ż n ie m a do n iego ża d n eg o o d n ie sie n ia ” (s. 145). S ta n o w isk o sw e u za sa d n ia autor przez o d w o ła n ie się do fa k tu , że zasad a d o m n iem a n ia n ie w in n o śc i ch ron i ta k że osob ę p rzek azan ą n a p o ręk ę i jej w in a w ra zie p o w tó rn eg o p o d jęcia p o stęp o w a n ia z p o ­ w o d u zrzeczen ia się p rzez org a n iza cję sp ołeczn ą p o ręczen ia m o że b y ć u stalon a ty lk o orzeczen iem sądu. Za p rzed sta w io n y m r o zw ią za n ie m is to tn ie p rzem a w ia fa k t, że w a ru n k iem od d an ia na p o ręk ę je s t p rzy zn a n ie się do w in y p rzez sa m eg o sp ra w cę, a n ie u zn a n ie jeg o w in y p rzez organ p ro ceso w y . N iep o d o b n a jed n ak zap rzeczyć, że is tn ie je tu p e w n a tru d n o ść zw ią za n a z ty m , że p rzek a za n ie na p o­ rę k ę je s t m o ż liw e je d y n ie przy b raku w ą tp liw o ś c i, ż e p rz e stę p stw o rzeczy w iście m ia ło m iejsce, że zo sta ło p o p ełn io n e p rzez sp ra w cę, że n ie zachodzą p rzeszk od y p ro ceso w e itd. A rg u m en t zaś, że po e w e n tu a ln y m p o d jęciu p o stęp o w a n ia zasada d o m n iem a n ia n ie w in n o śc i zn a jd zie p e łn e za sto so w a n ie, je s t o ty le w z g lę d n y , że za sa d a ta o d ży w a p rzecież ta k że w razie u c h y le n ia p ra w o m o cn eg o w y ro k u sk a ­ z u ją ceg o .8

W o m a w ia n ej p racy p od d an o też a n a lizie sp ra w ę och ron y in teresó w osk arżo­ n eg o (podejrzanego) p rzez u sta w o w e za w a ro w a n ie d lań m o ż liw o śc i zło żen ia sp rze­ c iw u , k tó ry b ez w z g lę d n ie w y łą c z a od d an ie na porękę.

R ó w n ież p ra w p o k rzy w d zo n eg o ch ron i in sty tu cja zask arżan ia d ecy zji od p o­ w ie d n ie g o organu o u m orzen iu p o stęp o w a n ia i p rzek azan iu sp ra w cy n a poręk ę.

5 P o r . j e d n a k o d m i e n n e z a p a t r y w a n i e A . A . P i o n t k o w s k i e g o : o p . c i t ., s. 240. 6 P o r . a r t . 7 P o d s t a w s ą d o w e g o p o s t ę p o w a n i a k a r n e g o Z S R R ( „ t y l k o s ą d m o ż e u z n a ć z a w i n n e g o i u k a r a ć ” ). i M . A . C z e 1 c o w : S o w i e t s k i j u g o i o w n y j p r o c e s s , M o s k w a J962, s. 345. 8 B a r d z i e j s z c z e g ó ł o w o o t y m — M . C i e ś l a k : Z a g a d n i e n i a d o w o d o w e w p r o c e s i e k a r ­ n y m , t. I, W a r s z a w a 1955, s . 177—178.

K r 12 (132) S p o ł e c z n e p o r ę c z e n i e ₃₃ W iele u w a g i p o św ię c a autor w a ż n e j, par e x c e lle n c e p rocesow ej p rzesła n ce za sto ­ so w a n ia sp o łeczn eg o p oręczen ia w p o sta ci od d an ia n a poręk ę, a m ia n o w ic ie u m o ­ rzen iu p o stęp o w a n ia k arn ego. P ró b u je w ty m z a k resie u zasad n ić tw ierd zen ie, że u m orzen ie p o stęp o w a n ia w celu od d an ia sp ra w cy n a p o ręk ę je s t ta k sam o b e z w a ­ ru n k o w e, jak w s z e lk ie in n e w y p a d k i u m orzen ia, u sp r a w ie d liw io n e istn ien iem p rze­ szk ód p ro ceso w y ch (s. 171).® P rzy jm u je ró w n ież, że sp o łeczn e p o ręczen ie n ie jest sa m o istn ą p o d sta w ą u m orzen ia i że w zw ią zk u z ty m od p a d n ięcie ja k ie jk o lw ie k in n e j o k oliczn ości, sta n o w ią cej w a ru n ek od d an ia na p oręk ę, im p lik u je p o d jęcie p o stęp o w a n ia k arn ego. Ze w zg lęd u na u sta w o w e u reg u lo w a n ie, w y r a ź n ie łą czą c e m o żliw o ść p o d jęcia p o stęp o w a n ia ty lk o ze zrzeczen iem się p oręczen ia p rzez o r g a ­ n iza cję sp o łeczn ą (por. art. 52 k.k. i art. 9 k.p.k. R SFR R ), p o w y ższe sta n o w isk o au tora m oże n a su w a ć w ą tp liw o śc i. N a to m ia st słu szn e jest n ie w ą tp liw ie za p a try ­ w a n ie , że w razie zb iegu p o d sta w u m orzen ia, a w ię c w razie zb iegu w n io sk u o rg a ­ n iza cji sp o łeczn ej o od d an ie na p o ręk ę z ja k ą ś o k reślon ą p rzeszk od ą p rocesow ą, p o stęp o w a n ie p ow in n o b y ć um orzone z p ow od u tej w ła śn ie przeszk od y, co u n ie ­ m o ż liw ia p rzek a za n ie sp ra w cy na p o ręk ę.10

Z w n ik liw o ś c ią a n a lizu je autor p ro b lem a ty k ę p o d ejm o w a n ia p rzez organ izację sp o łeczn ą (zespół p racow n iczy) d ecy zji o w y stą p ie n iu z w n io sk ie m o od d an ie na p o ręk ę lu b o d stą p ien iu (zrzeczeniu się) od p oręczen ia, oraz zagad n ien ie tryb u p o ­ stęp o w a n ia w ty m w z g lę d z ie przed w ła ś c iw y m i organ am i p rocesow ym i. R ozw aża ta k ż e sp ra w ę p ra w n y ch i sp o łeczn y ch sk u tk ó w u m o rzen ia p o stęp o w a n ia i p rzek a za ­ n ia sp ra w cy na poręk ę, k on cen tru jąc się p rzy ty m sz czeg ó ln ie n a za g a d n ien iu w y k o n y w a n ia p rzez p oręcza ją ce organ izacje zadań zw ią za n y ch z „ reed u k acją i p o ­ p ra w ą ” sp ra w cy p rzek azan ego na poręk ę. W y ra ziście o d zw iercied la się w tej c z ę ś­ ci p r a c y ro zle g ła k ry m in o lo g iczn a i p en iten cja rn a w ie d z a autora, co zn a jd u je sw ój w y r a z m .in. w szczeg ó ln y m p o d k reślen iu o b o w ią zk u rea lizo w a n ia ty ch zadań za­ rów n o p rzez w y c h o w a w c z e o d d zia ły w a n ie n a sp ra w cę w celu zm ia n y jeg o o sob o­ w o śc i, jak i p rzez lik w id o w a n ie o b ie k ty w n y c h p rzy czy n i ok oliczn ości, k tóre sp r z y ­ ja ły p o p ełn ien iu p rzestęp stw a p rzez k o n k retn eg o sp ra w cę. R ozw ażan ia w o k ó ł p ro b lem a ty k i p o jęcia i p ra k ty czn y ch im p lik a cji „p op raw y i reed u k a cji” ilu str o ­ w a n e są lic z n y m i p rzy k ła d a m i z p rak tyk i, k tó ry m to w a rzy szy so cjo lo g iczn a i p s y ­

ch o lo g iczn a an aliza.

P ra w o ra d ziec k ie daje w y r a z szerok iem u p rzy cią g a n iu sp o łeczeń stw a do p ra ­ c y w y c h o w a w c z e j w zak resie w a lk i z p rzestęp czo ścią rów n ież p rzez n orm y z w ią ­ zan e z in sty tu c ją sk a za n ia w a ru n k o w eg o . O d p o w ied n ie p rzep isy u p ra w n ia ją o rg a ­ n iza cje sp o łeczn e i zesp o ły p racow n icze do sk ła d a n ia w n io sk ó w o za sto so w a n ie p rzez sąd sk a za n ia w a ru n k o w eg o (por. np. art. 44 k.lć. i 304 k.p.k. R SFR R ). T ego p rzeja w u in s ty tu c ji sp o łeczn eg o p oręczen ia d o ty czy w ła śn ie rozd ział V. C hodzi o to, że je ś li sąd za sto su je sk a za n ie w a r u n k o w e n a p o d sta w ie w n io sk u o rg a n iza ­ c ji sp o łeczn ej lu b k o le k ty w u p racow n iczego, to w ó w c z a s m oże sk a za n eg o w a ­ ru n k ow o p o w ie r z y ć tej o rgan izacji lu b k o le k ty w o w i w celu p o p ra w y i reed u k acji. S p o łeczn e p oręczen ie m a tu ch arak ter a k ceso ry jn y , d ołącza się ono b o w ie m do tej sw o iste j p o sta ci p rzym u su , jaką sta n o w i orzeczen ie k a ry z w a ru n k o w y m z a w ie

-» W a r u n k o w y c h a r a k t e r u m o r z e n i a w t e j s y t u a c j i p r z y j m u j e M . A . C z e 1 c o w : o p . c i t ., s. 345—346. W e d ł u g n i e g o d o p i e r o p o p o m y ś l n y m u p ł y w i e t e g o o k r e s u u m o r z e n i e s t a j e s ię d e f i n i t y w n e . T a k t e ż S . A . D o m a c h i n , B . G . S t i e p a n o w : O b s z c z e s t w i e n n o j e p o -r u c z i t i e l s t w o , M o s k w a 1962, s . 17. i» W p o l s k i e j l i t e r a t u r z e w k w e s t i i k o n k u r e n c j i p r z y c z y n u m o r z e n i a p o r . M . C i e ś l a k : Z b i e g w a r u n k ó w n e g a t y w n y c h w p o s t ę p o w a n i u k a r n y m N P z 1958 r . n r 9, s. 31 i n . 3 — P a l e s t r a

34 M a r i a n C i e ś l a k — Z b i g n i e w D o d a _{N r 12 (132)} szen łem jej w y k o n a n ia . W u sta w o d a w stw ie rad zieckim p rzew id zia n a je s t ta k ż e m o żliw o ść od d an ia o so b y w a r u n k o w o sk azan ej pod dozór ok reślo n eg o zesp o łu , n a w e t b ez u p rzed n ieg o w n io sk u te g o zesp ołu . T ej sy tu a c ji n ie n a leży zd a n iem au tora łą czy ć z in sty tu c ją p oręczen ia, g d y ż brak tu w o g ó le u p rzed n ieg o p rze­ ja w u a k ty w n o śc i o k reślo n ej o rg a n iza cji sp o łeczn ej. S ta n o w isk o to jest k o n se ­ k w e n c ją w sp o m n ia n ej ju ż w y ż e j zw ężo n ej d e fin ic ji sp o łeczn eg o p oręczen ia.

S zczeg ó ln ą u w a g ę p o św ię c a au tor za g a d n ien iu tryb u z a ła tw ia n ia w n io sk u p rzez sąd . S łu s z n ie w y k a z u je , że u sta w o d a w c a zo b o w ią zu je sąd do m e r y to ry czn eg o rozp atrzen ia ta k ie g o w n io sk u , i sta w ia p rzy ty m tezę, że k a żd e r o zstrzy g n ięcie teg o w n io sk u (a w ię c zarów n o u w z g lę d n ie n ie , jak i o d d a len ie) p o w in n o zn a leźć p r o ceso w e o d z w ie r c ie d le n ie ta k w se n te n c ji, jak i w czyści o p iso w ej w y ro k u . W y ­ d aje się, że sp ra w a m oże b y ć d y sk u sy jn a , j e ś li id zie o za m ieszcza n ie w se n te n c ji n e g a ty w n e g o rozstrzy g n ięcia w n io sk u o rg a n iza cji sp o łeczn ej o w a r u n k o w e sk a za ­ n ie. P o p ierw sze, orzeczen ie — w ra zie istn ie n ia ta k ie g o w n io sk u — k ary b ez­ w a r u n k o w e g o p o zb a w ien ia w o ln o śc i je s t eo ip s o n e g a ty w n y m za ła tw ie n ie m tego w n io sk u . Po d ru gie zaś, p rzep isy p r o ceso w e zob o w ią zu ją do za m ieszczen ia w se n ­ te n c ji o d p o w ied n ieg o r o zstrzy g n ięcia ty lk o w te d y , g d y n a stęp u je sk a za n ie w a ­ ru n k o w e (por. art. 315 k.p.k. R SFR R ).

O w ie le cie k a w sz e je s t w sz e la k o in n e za g a d n ien ie. P o n ie w a ż ustaw od aw stw o- ra d ziec k ie n ie zna m o ż liw o śc i a n a lo g iczn ej do o d w o ła n ia w a r u n k o w e g o sk a z a ­ n ia w e d łu g n aszego k .k., p r z e w id u ją c je d y n ie w y p a d e k p o łą czen ia kar w ra zie p o p ełn ien ia p rzez sk a za n eg o w a r u n k o w o w o k resie p rób y p rzestęp stw a te g o sa ­ m eg o rodzaju lu b n ie m n iej c ię ż k ie g o (por. art. 45 k.k. R SFR R ), p rzeto w y ła n ia się ogrom n ie d o n io sła k w e s tia p ra k ty czn y ch k o n se k w e n c ji n ie sto so w a n ia się p rzez w a r u n k o w o sk a za n eg o do o b o w ią zk ó w zw ią za n y ch z d ozorem org a n iza cji sp o ­ łecz n e j, je ż e li poza ty m sk a za n y w a ru n k o w o n ie p o p ełn ia n o w eg o p rzestęp stw a . A u to r p rop on u je tu n a stę p u ją c e ro zw ią za n ie. M im o m ilc z e n ia u sta w y w ty m w z g lę d z ie d op u szczaln e jest, jeg o zd an iem , zrzeczen ie s ię p rzez organ izację p o rę­ czen ia , co m oże d op row ad zić do zm ia n y w y r o k u o w a r u n k o w y m sk a za n iu w try b ie nadzoru są d o w eg o . W ed łu g p rzed sta w io n eg o za p a try w a n ia n ie w ła ś c iw e za ch o w a n ie się sk a za n eg o w o k resie p róby u za sa d n ia zarzu t n ie w sp ó łm ie r n o śc i k ary w sto ­ su n k u do w a g i p r z e stę p stw a i oso b o w o ści sp raw cy. T rzeb a p rzyzn ać, że p rzed sta ­ w io n e p rzez au tora r o zw ią za n ie sta n o w i p o m y sło w ą , ch oć n ie p ozb a w io n ą w ą tp li­ w o ś c i próbę z lik w id o w a n ia u je m n y c h k o n se k w e n c ji b rak u w u sta w o d a w stw ie ra­ d zieck im zn an ej n aszem u praw u in s ty tu c ji tzw . fa k u lta ty w n e g o o d w o ła n ia w a r u n ­ k o w e g o za w ie sz e n ia w y k o n a n ia k ary.

W zw ią zk u ze sp o łeczn y m p oręczen iem przy sk a za n iu w a ru n k o w y m , autor szczeg ó ło w o a n a lizu je d o św ia d czen ia p rak tyk i. N a u w a g ę za słu g u ją in fo rm a cje o o sią g n ięcia ch są d o w n ic tw a w Ł o te w sk ie j SR R , g d zie są d y u d ziela ją w s z e c h ­ stro n n ej p om ocy organ izacjom sp o łeczn y m p rzy w y k o n y w a n iu zadań z w ią za ­ n y ch ze sp o łeczn y m p oręczen iem . W p racy p rzytoczon o w ie le m a teria łó w ze sfe r y p ra k ty czn eg o fu n k c jo n o w a n ia o m a w ia n ej in sty tu cji.

W k o ń co w ej cz ę śc i rozd ziału V autor p r z e d sta w ił k sz ta łtu ją c ą s ię sp o n ta n iczn ie w są d o w n ic tw ie rad zieck im p o sta ć sp o łeczn eg o p oręczen ia, a m ia n o w ic ie p ra k ­ ty k ę od d a w a n ia pod d ozór o rg a n iza cji sp o łeczn y ch , sk ła d a ją cy ch w n io sk i o s k a ­ z a n ie w a r u n k o w e , osób, w o b ec k tó ry ch są d y orzek ają kary n ie p o leg a ją ce na p o ­ z b a w ie n iu w o ln o śc i (np. k a ra p racy p o p raw czej). A u tor u za sa d n ia p raw n ą d op u sz­ c z a ln o ść tej p ra k ty k i o g ó ln o w y c h o w a w c z ą fu n k cją k ary, zw ra ca ją c jed n ak przy

N r 12 (132) S p o ł e c z n e p o r ę c z e n i e ₃₅ ty m u w a g ę n a tru d n ości zw ią za n e z b rak iem w y ra źn ej p o d sta w y p ra w n ej d la te j p o sta ci sp o łeczn eg o poręczen ia.

W k o ń co w y m rozd ziale VI autor — n ie w ą tp liw ie tr a fn ie — w łą cza do in s ty ­ tu cji sp o łeczn eg o p o ręczen ia sy tu a cje, k tórych p op rzed n io z teg o p u n k tu w id z e n ia n ie rozp atryw an o. Id zie m ia n o w icie o p raw o org a n iza cji sp o łeczn y ch (k o le k ty w ó w p ra cow n iczych ) do sk ła d a n ia w n io sk ó w o z w o ln ie n ie sk a za n eg o od w y k o n a n ia k ary u tra ty p raw a za jm o w a n ia o k reślo n y ch sta n o w isk lu b w y k o n y w a n ia o k reślo n ej d zia ­ ła ln o śc i (por. art. 53 k.k. w zw iązk u z art. 363 k.p.k. R SFR R ), jak ró w n ież o sk r ó ­ ce n ie ok resu p róby p rzy sk azan iu w a ru n k o w y m (art. 44 k.k. R SFR R ). W grę w c h o ­ d zi ta k że m o ż liw o ść sk ła d a n ia w n io sk ó w p rzez o rg a n iza cje sp o łeczn e o p rzed ­ term in o w e za ta rcie sk a za n ia (art. 57 k.k. w zw ią zk u z art. 370 k.p.k. R SFR R ). A utor p rzek o n y w a ją co w y w o d zi, że w e w sz y stk ic h ty ch sy tu a cja ch zło że n ie ta k ie ­ go w n io sk u p o zw a la na p rzy jęcie d om n iem an ia, iż o rgan izacja sp ołeczn a zo b o ­ w ią z u je się do w y c h o w a w c z e g o o d d zia ły w a n ia n a d aną osobę.

C ała praca, z k tó rej ty lk o w a ż n ie jsz e za g a d n ien ia m o g ły b y ć z a sy g n a lizo w a n e w n in iejszej w y p o w ie d z i, zn a m io n u je się g łę b o k o h u m a n isty czn ą n ad zieją, że in ­ sty tu c ja sp o łeczn eg o p oręczen ia, p o zw a la ją ca n a z a stęp o w a n ie w p rocesach sp o ­ łecz n e j reed u k a cji środ k ów przym u su środ k am i w y c h o w a n ia i p rzek o n y w a n ia , b ę ­ d zie w sp o łeczeń stw a ch so c ja listy c z n y c h o d g ry w a ć coraz w ię k sz ą rolę.

i i i

A b y tw ie r d z e n ie o a k tu a ln o ści na n a szy m ro d zim y m g r u n cie p ro b lem a ty k i p o ­ ruszon ej w p racy p rof. L ied eg o n ie w y d a ło się g o ło sło w n e , w a rto m oże u św ia d o ­ m ić sob ie, w jak im za k resie in sty tu cja sp o łeczn eg o p o ręczen ia za p u ściła już k o r z e ­ n ie na teren ie n a szeg o ob o w ią zu ją ceg o u sta w o d a w stw a i ja k rysu ją się jej p e r ­ sp e k ty w y w p ra w ie przyszłym , m ia n o w ic ie w św ie tle istn ie ją c y c h w tej c h w ili p ro jek tó w k o d y fik a c ji zagad n ień zw ią za n y ch ze z w a lcza n ie m czy n ó w sp o łeczn ie n ieb ezp ieczn ych .

N a te ren ie o b o w ią zu ją ceg o u nas p raw a o d n o to w a ć n a leży in sty tu c je , k tó re w p ra w d zie n ie p od p ad n ą pod p o ję c ie sp o łeczn eg o p o ręczen ia , ta k ja k je ro zu m ie prof. L ied e, a le w k tórych m o m en t za g w a ra n to w a n ia p rzez organ izację sp o łe c z ­

ną o d p o w ied n ieg o za ch o w a n ia się osob y, g d y zn a la zła się ona w k o liz ji z p ra ­ w em karn ym , p r z e ja w ia się w sposób pośred n i. C hodzi m ia n o w ic ie o te w y p a d k i, w k tórych u sta w a p o zw a la zrezy g n o w a ć z rep resji k arn ej na rzecz środ k ów o d ­ d z ia ły w a n ia sp o łeczn eg o , p ozostających w d y sp o zy cji danej o rgan izacji sp ołeczn ej. W yp ad k ów ty ch n ie o b ejm ie zap rop on ow an a p rzez p rof. L ied eg o d efin icja sp o łeczn eg o p o ręczen ia — n ie ty lk o zresztą ze w z g lę d u na n ieza leżn o ść sto s o w a ­ n ia ty ch środ k ów od in ic ja ty w y danej o rgan izacji sp o łeczn ej, lecz p rzed e w s z y s t­ k im ze w zg lęd u na brak p o stron ie tej o rg a n iza cji aktu p o ręczen ia se n su s tr ic to , tj. w z ię c ia n a sie b ie ob ow iązk u tro szczen ia się o o d p o w ied n ie za ch o w a n ie się o so ­ by, w stosu n k u do której n a stęp u je zam ian a re p r e sji k arn ej na środ ek sp o łe c z ­ n eg o o d d zia ły w a n ia . W yd aje się jed n a k , że ta k i o b o w ią zek org a n iza cji sp o łeczn ej w y n ik a p o p rostu z is to ty rzeczy: p rzecież w ty ch w y p a d k a ch p o p rzesta je s ię na środku o d d zia ły w a n ia sp o łeczn eg o , liczą c n a to, że b ęd zie on w y sta rcza ją cy , tzn. że dop row ad zi on d o o d p o w ied n ich w y n ik ó w w y ch o w a w c z y c h .

T ak ro zu m ia n y e le m e n t sp o łeczn eg o p oręczen ia z a sy g n a lizo w a n y z o sta ł n ie w ą t­ p liw ie w u sta w ie z 2 gru d n ia 1960 r. o sp ra w a ch z osk arżen ia p ry w a tn eg o . A rt. 10 tej u sta w y p rzew id u je, że w sp raw ach o z n ie s ła w ie n ie (art. 255 k.k.), obrazę

36 M a r i a n C i e ś l a ł c — Z b i g n i e w D o d a _{N r 12 (132)} (art. 256 k.k.) oraz n a ru szen ie n ie ty k a ln o śc i cie le sn e j (art. 239 k.k.) sąd m oże p rzek a za ć sp ra w ę do rozp ozn an ia o rgan izacji sp o łeczn ej, k tó rej czło n k a m i są o sk a r­ ż y c ie l i osk arżon y, je ż e li p rzem a w ia ją za ty m w z g lę d y sp o łeczn e i ok oliczn ości sp r a w y , a zw ła szcza je ż e li czyn zo sta ł p o p ełn io n y na zeb ran iu o rgan izacji sp o łecz­ n ej lu b n a te r e n ie zak ład u pracy, w k tórym są za tru d n ien i o sk a rży ciel i o sk arżo­ n y. P a ra g ra f 2 teg o ż a rty k u łu sta n o w i, że w w y p a d k u ta k ie g o p rzek azan ia o rg a ­ n iza cja sp o łeczn a sto su je środ k i p rzew id zia n e w jej sta tu cie. W id zim y tu w ię c m o żliw o ść za stą p ien ia k a ry k ry m in a ln ej p rzez środki sp o łeczn eg o o d d zia ły w a n ia (w szczeg ó ln o ści sa n k cje d y scy p lin a rn e i organ izacyjn e), p o zo sta ją ce w d ysp ozycji d anej org a n iza cji sp o łeczn ej, pod k t ó r e j p i e c z ę z o sta łb y n ieja k o oddany osk arżon y. U sta w a m ilczy w p r a w d z ie w k w e stii zn a czen ia sta n o w isk a danej o rg a ­ n iza cji sp o łeczn ej w sto su n k u do p e r sp e k ty w y ta k ie g o z a ła tw ie n ia sp raw y, jed n a k ­ że p rzy ją ć ch y b a n a leży , że z a sto so w a n ie art. 10 u sta w y z 2.XII.1960 r. p ow in n o b y ć w k ażd ym razie p op rzed zon e w y słu c h a n ie m p r z e d sta w ic ie la danej organ iza­ cji. U sta w a n ie p rzew id zia ła m o ż liw o śc i p o d jęcia p o stęp o w a n ia k arn ego w razie b ezsk u teczn o ści za sto so w a n y ch p rzez org a n iza cję środków , d ała jed n ak p rok u ra­ to r o w i a n alogiczn ą do u p ra w n ien ia z art. 65 k.p.k. m o żliw o ść sk iero w a n ia n a drogę p o stęp o w a n ia są d o w eg o (§ 3) sp ra w y , która zo sta ła p rzek azan a o rgan izacji sp o łe c z ­ nej. D od ać jed n a k trzeb a, że o k r e śle n ie dnia w e jśc ia w ż y c ie o m a w ia n eg o tu p rze­ p isu art. 10 zostało p o zo sta w io n e do u n o rm o w a n ia w rozp orząd zen iu R ad y M in i­ stró w po za sięg n ięciu o p in ii CRZZ (art. 15 u sta w y ).

Z a stą p ien ie rep resji k arn ej p rzez środ k i sp o łeczn eg o o d d zia ły w a n ia w y c h o w a w ­ czeg o zo sta ło jeszcze siln ie j za a k cen to w a n e w u sta w ie z 17 czerw ca 1966 r. o p rze­ k a za n iu n iek tó ry ch d rob n ych p rzestęp stw jak o w y k ro czeń do o rzeczn ictw a k a rn o - -a d m in istr a c y jn e g o (Dz. U. N r 23, poz. 149). W m y śl art. 15 § 2 w w y p a d k u c z y ­ nów , k tóre ze w zg lęd u na m ałą szk o d ę z o sta ły p rzez tę u sta w ę p rzek a za n e jako w y k ro czen ia do o rzeczn ictw a k a r n o -a d m in istr a c y jn e g o (art. 1— 10), sęd zia dla n ie le tn ic h m oże p rzek azać sp ra w ę n ie le tn ie g o szk o le, do k tórej n ie le tn i u częsz­ cza, lu b organ izacji, d o k tórej n ie le tn i n a leży , „jeżeli uzna, że środki od d zia­ ły w a n ia w y c h o w a w c z e g o , ja k im i d an a szk oła lu b org a n iza cja rozporządza, są d o­ sta te c z n e ”.

T ym sam ym aktem p ra w n y m w p ro w a d zo n o do u sta w y z 15.X II. 1951 r. o orzecz­ n ic tw ie k a rn o -a d m in istra cy jn y m p rzep is (ob ecn ie art. 19 w e d le jed n o liteg o tek stu u sta lo n eg o w o b w ieszczen iu M in istra S p ra w W ew n. z 12.IX.1966 r. — D z. U. N r 39, poz. 233), w m y ś l k tó reg o p rzew o d n iczą cy k o leg iu m k a rn o -a d m in istra cy jn eg o , „nie w sz c z y n a ją c p o stęp o w a n ia , m oże, je ś li uzna, że jest to w y sta r c z a ją c e dla w d r o ż e ­ n ia sp ra w cy do p o sza n o w a n ia p ra w a i zasad w sp ó łż y c ia sp o łeczn eg o , p rzek azać sp r a w ę k ie r o w n ik o w i zak ład u pracy, w k tó ry m sp ra w ca je s t zatru d n ion y, z w n io ­ sk iem o z a sto so w a n ie środ k ów p rzew id zia n y ch w r e g u la m in ie p racy lu b w p o ­ stęp o w a n iu d y scy p lin a rn y m alb o in n y ch środ k ów o d d zia ły w a n ia w y ch o w a w c z e g o sto so w a n y c h w za k ła d zie, je ż e li z ch a rak teru p o p ełn io n eg o czyn u w y n ik a , że sta ­ n o w i on n a ru szen ie o b o w ią zk ó w p ra co w n iczy ch ”.

J esz c z e siln ie j u w y d a tn ia się m o m en t sp o łeczn eg o p o ręczen ia w ty ch in s ty tu ­ cjach , w k tó ry ch o b o w ią zek o rg a n iza cji sp o łeczn ej d o ło żen ia starań o od p o w ied n ie za ch o w a n ie się osoby, która p o p e łn iła czy n za b ro n io n y pod groźbą k ary, w y n ik a w p r o st z w y ra źn eg o b rzm ien ia u sta w y . W chodzi tu w g rę tzw . „dozór och ron n y” nad osob am i, k tó ry m w a r u n k o w o z a w ieszo n o w y k o n a n ie orzeczon ej k a ry p ozb a­ w ie n ia w o ln o śc i (art. 62 § 1 k.k.), je ż e li dozór te n p o w ierzo n o n ie k u ra to ro w i s ą ­

N r 12 (132) S p o ł e c z n e p o r ę c z e n i e 37

d ow em u , le c z o d p o w ied n iej in sty tu c ji lu b o rg a n iza cji sp o łeczn ej.11 S łu szn ie p o d ­ k r e śla się w lite r a tu r z e m o m en t w y k o r z y sta n ia sp o łeczn eg o o d d zia ły w a n ia w ty m w y p a d k u w c ela c h r e e d u k a c ji p e n it e n c ja r n e j12, a n a in sty tu cję, której p o w ierzo ­ n y z o sta je nadzór, sp ad a z teg o ty tu łu szereg k o n k retn y ch ob o w ią zk ó w , o k r e ślo ­ n y ch w rozp orząd zen iu M in. S p ra w ied l. z 24.V I.1961 r. (Dz. U . N r 34, poz. 173).

P o d o b n ie p rzed sta w ia s ię sp ra w a w razie od d an ia osob y w a ru n k o w o z w o ln io ­ nej na ok res p rób y pod „nadzór” w y zn a czo n ej w ty m c e lu in sty tu c ji (por. art. 4 § 2 u sta w y z 29 m a ja 1957 r.; jedn. tek st: D z. U . z 1961 r. N r 58, poz. 321).

O b o w ią zu ją cem u p raw u p o lsk iem u n ie je s t ta k ż e c a łk o w ic ie ob ce z a g a d n ien ie sp o łeczn eg o p oręczen ia sto so w a n eg o ty tu łe m środ k a zap ob iegaw czego. P rzep isy art. 173 k.p.k. i art. 118 k .w .p.k. p rzew id u ją środ ek z a p o b ieg a w czy w p o sta ci tzw . „dozoru w ła d z y ” (MO, p rzew od n iczącego p rezy d iu m grom ad zk iej rad y n a ro ­ d o w ej, so łty sa lu b in n ej w ła d z y c y w iln e j, a w sto su n k u do żołn ierza — w ła d z y w o j­ sk o w ej). D ozór w ła d z y o rzek a się w te d y , gd y zach od zi p otrzeb a z a sto so w a n ia śro d ­ k a za p o b ieg a ją ceg o , n ie je s t zaś n iezb ęd n y śro d ek s iln ie jsz y (areszt ty m c z a so w y , k au cja, p oręczen ie m a ją tk o w e). D ozór w ła d z y p o łą czo n y je s t z zak azem w y d a la ­ nia s ię ze sta łe g o m ie jsc a za m ieszk a n ia i im p lik u je ob o w ią zek zg ła sza n ia się d o w ła d z y d ozoru jącej w od stęp ach czasu o k reślo n y ch w p o sta n o w ien iu , p rzy czy m w ła d z a orzek ająca te n środ ek m oże prócz teg o zo b o w ią za ć osk arżon ego do in n y ch ogran iczeń jeg o sw o b o d y , u ła tw ia ją c y c h w y k o n y w a n ie dozoru. P rzep isy te n ie p o ­ zo sta w ia ją w ą tp liw o ś c i co do teg o , że n a w ła d z ę dozorującą sp ad a o b o w ią zek p rzeciw d zia ła n ia próbom o sk arżon ego u ch y la n ia się od w y m ia ru sp r a w ie d liw o śc i lu b też sto so w a n ia m a ta ctw a z jeg o stro n y , a w razie p o w sta n ia groźby w ty m w z g lę d z ie lu b te ż n ie sto so w a n ia się o sk arżon ego do zarząd zeń o k reślo n y ch w p o ­ sta n o w ie n iu o za sto so w a n iu dozoru w ła d z a dozoru jąca p o w in n a za w ia d o m ić o ty m p rok u ratora lu b sąd , przed k tórym sp ra w a się toczy.

IV

Z a g a d n ien ie sp o łeczn eg o p o ręczen ia n ab rało szczeg ó ln ej a k tu a ln o ści n a tle p ro ­ je k tó w n o w ej k o d y fik a c ji całej d zied zin y p ra w a k arn ego.

O d n otow ać trzeb a p rzed e w sz y stk im p rop ozycję w p ro w a d zen ia sp ołeczn ego p o ­ ręczen ia sen su stricto , zw ią za n eg o z in sty tu c ją tzw . w a r u n k o w e g o u m o rzen ia p o ­ stęp o w a n ia k arn ego, p rzew id zia n eg o w art. 27— 29 p ro jek tu k.k. z 1968 r. A rt. 28 projek tu p rzew id u je m ia n o w icie, że „ w a ru n k o w e u m o rzen ie m ożna u za leżn ić od poręczen ia p o leg a ją ceg o na za p ew n ien iu p o d jęcia starań , b y sp raw ca p rzestrzeg a ł p orządku p ra w n eg o , a zw ła szcza b y n ie p o p ełn ił p rzestęp stw a ; p oręczen ia m o że u d zielić organ izacja sp o łeczn a , do k tórej sp ra w ca n a leży , lu b k o le k ty w , w k tó ry m p racu je, o d b y w a służbę, a lb o się u czy; p o ręczen ia m o że u d z ie lić rów n ież osoba g o d ­ na za u fa n ia ”. Jak z tego w y n ik a , zak res sp o łeczn y ch organ izm ów , k tó ry m p ro p o ­

11 W e d l e § 15 r o z p . M i n i s t r a S p r a w i e d l i w o ś c i z 24.V I .1961 r . w s p r a w i e w y k o n y w a n i a o r z e c z g ń , o k t ó r y c h m o w a w a r t . 62 k o d e k s u k a r n e g o (D z. U . N r 34, p o z . 173), d o z ó r t e n m o ż e b y ć p o w i e r z o n y „ i n s t y t u c j i , w k t ó r e j s k a z a n y j e s t z a t r u d n i o n y l u b n a r z e c z k t ó r e j z o b o w i ą z a n y z o s t a ł w y n a g r o d z i ć s z k o d y w y r z ą d z o n e p r z e s t ę p s t w e m , o r g a n i z a c j i z w i ą z k o w e j , k o b i e c e j , m ł o d z i e ż o w e j l u b i n n e j , w k t ó r e j d z i a ł a l n o ś c i s k a z a n y u c z e s t n i c z y a l b o d l a k t ó ­ r e j o p i e k a n a d o s o b a m i z w o l n i o n y m i z z a k ł a d ó w k a r n y c h s t a n o w i j e j d z i a ł a l n o ś ć s t a t u t o w ą , i n s t y t u c j i s p r a w u j ą c e j o p i e k ę s p o ł e c z n ą l u b i n n e j z a s ł u g u j ą c e j n a z a u f a n i e i n s t y t u c j i ” . 12 P o r . S . P a w e l a : Z a k r e s s t o s o w a n i a d o z o r u o c h r o n n e g o , N P z 1966 r . n r 1, s . 38 i p o z y c j e t a m c y t o w a n e .

38 M a r i a n C i e ś l a k — Z b i g n i e w D o d a N r \ 2 (132)

n u je się p rzy zn a n ie p raw a p oręczen ia — w r a z ze zw ią z a n y m i z ty m ob ow iązk am i — je s t u ję ty n a jszerzej, co n ie p o w in n o n a su w a ć zastrzeżeń . P rzew id zia n a w p ro­ je k c ie m o żliw o ść u d z ie le n ia p oręczen ia p rzez in d y w id u a ln ą „osobę god n ą za u fa ­ n ia ” zam ąca co p raw d a n ie c o „ sp o łeczn y ” ch arak ter te g o p oręczen ia, jed n a k że m e ­ r y to ry czn ie za słu g u je n a p e łn ą aprobatę.

P r o je k t k od ek su k a rn eg o p r z e w id u je te ż sp o łeczn e p o ręczen ie w zw ią zk u z w a ­ r u n k o w y m za w ie sz e n ie m w y k o n a n ia k ary. A rt. 76 § 1 p ro jek tu sta n o w i: „Sąd m oże u za leżn ić w a r u n k o w e z a w ie sz e n ie w y k o n a n ia k ary od p o ręczen ia org a n iza cji sp o łeczn ej, in s ty tu c ji lu b o sob y g o d n ej za u fa n ia , za p ew n ia ją cy ch p o d jęcie starań, by sk a za n y p rzestrzeg a ł p orząd k u p ra w n eg o , a zw ła szcza b y n ie p o p e łn ił p rzestęp ­ s t w a ”. W p a ra g ra fie 2 teg o ż a rty k u łu p r z e w id u je się m o żliw o ść od d an ia w a r u n k o ­ w o sk a za n eg o n a okres p rób y pod dozór w y zn a czo n ej osob y, in s ty tu c ji lu b orga­ n iz a c ji sp o łeczn ej. O ddanie pod dozór je s t o b o w ią zk o w e w sto su n k u do m ło d o cia ­ n eg o , sk a za n eg o w a r u n k o w o za p rzestęp stw o u m y śln e (§ 3).

P rzep isy d o ty czą ce p o ręczen ia oraz dozoru w sto su n k u do o so b y w a ru n k o w o sk a z a n e j m ają b y ć, w e d łu g p ro jek tu , o d p o w ied n io sto so w a n e do w a ru n k o w eg o z w o ln ie n ia (art. 94).

M ięd zy p oręczen iem a d ozorem is tn ie je śc isły zw ią zek , k tó ry został p o d k reślo ­ n y w art. 76 p ro jek tu k o d ek su k a rn eg o w y k o n a w czeg o : „O ddając sk a za n eg o pod ■dozór, sąd m oże zrezy g n o w a ć z u d zielo n eg o p oręczen ia, a z w o ln ie n ie od dozoru m o ż e u za leżn ić od p o ręczen ia ”.

O sob ie, in s ty tu c ji lu b o rg a n iza cji sp o łeczn ej, k tóra u d z ie liła p o ręczen ia lub k tó ­ rej p o w ierzo n o dozór nad sk a za n y m , p r z y słu g u je p raw o sk ła d a n ia w n io sk ó w o u sta n o w ie n ie , ro zszerzen ie lu b zm ia n ę o b o w ią zk ó w n a ło żo n y ch n a osob ę w a r u n ­ k o w o sk a za n ą lu b w a ru n k o w o z w o ln io n ą , o z w o ln ie n ie od ty c h o b o w ią zk ó w , o o d ­ d a n ie sk a za n eg o pod dozór lu b z w o ln ie n ie od dozoru, a ta k ż e o w y d a n ie zarządzenia co do w y k o n a n ia z a w ieszo n ej k a ry p o zb a w ien ia w o ln o śc i lu b o o d w o ła n ie w a r u n ­ k o w e g o z w o ln ie n ia (art. 75 § 2 i art. 31 § 2 p ro jek tu k o d ek su k a rn eg o w y k o n a w ­ czego). W o k r e sie p róby osob a lu b in sty tu c ja , pod której dozór oddano sk azan ego, p o w in n a in fo rm o w a ć sąd o za ch o w a n iu się w a r u n k o w o sk a za n eg o lu b w a ru n k o w o zw o ln io n eg o , a w szczeg ó ln o ści o tym , czy w y k o n u je on w ło ż o n e n ań ob ow iązk i (art. 74 § 4 p rojek tu k o d ek su k a rn eg o w y k o n a w czeg o ).

P r z y sz łe u sta w o d a w stw o k a rn e P o lsk i L u d o w ej z a w iera ć te ż b ęd zie za p ew n e in s ty tu c ję sp o łeczn eg o p o ręczen ia ty tu łe m środka za p o b ieg a w czeg o . A rt. 231 § 1 p ro jek tu k.p.k. z 1968 r. p rzew id u je, że „od k ie r o w n ic tw a zak ład u pracy, k tórego o sk a rżo n y je s t p ra co w n ik iem , od k o le k ty w u , w k tórym osk arżon y p ra cu je lu b u czy się, alb o od o rg a n iza cji sp o łeczn ej, której osk arżon y je s t czło n k iem , m ożna na ich w n io se k p rzy ją ć p o ręczen ie, że osk arżon y s ta w i s ię n a k a żd e w e z w a n ie oraz że n ie b ęd zie u tru d n ia ł p o stęp o w a n ia ; je ż e li osk arżon y je s t żo łn ierzem , m ożn a p rzy ­ ją ć p o ręczen ie od k o le k ty w u żo łn iersk ieg o , zgłoszon e za p o śred n ictw em w ła śc iw e g o d o w ó d c y ”. P a ra g ra f 2 teg o ż a rty k u łu p rzew id u je, że do w n io sk u o p r z y jęcie p o ­ ręczen ia n a leży d ołączyć w y c ią g p rotok ołu z a w iera ją ceg o d ecy zję lu b u c h w a łę o p o d jęciu się p o ręczen ia oraz w sk a z a n ie osoby, k tóra m a w y k o n y w a ć ob ow iązk i poręcza ją ceg o . O soba ta sk ła d a o św ia d c z e n ie o p rzy jęciu ty c h ob ow iązk ów .

P rzy p rzy jęciu p o ręczen ia n a leży — w e d łu g p rojek tu — za w ia d o m ić u d ziela ­ ją ceg o p o ręczen ie o tr e ś c i zarzu tu sta w ia n e g o osk arżon em u oraz o ob ow iązk ach w y n ik a ją c y c h z p o ręczen ia i o sk u tk a ch ich n ied o trzy m a n ia (art. 233 § 1). P o ręcza ­ ją cy zaś o b o w ią za n y je s t n ie z w ło c z n ie za w ia d o m ić są d la b prok u ratora o w ia d o ­

N r 12 (132) S p o ł e c z n e d o r ę c z e n i e 39

m y ch m u p o czy n a n ia ch osk arżon ego, zm ierza ją cy ch do u c h y le n ia się od ob ow iązk u sta w ie n ia się na w e z w a n ie lu b do u tru d n ian ia w in n y sp osób p ostęp ow an ia.

N a le ż y w r e sz c ie o d n otow ać, że p ro jek t p r z e w id u je ta k że in sty tu c ję dozoru w ła ­ d zy sto so w a n eg o ty tu łe m środ k a za p o b ieg a w czeg o , w zasad zie p od ob n ą do te j, k tórą n orm u je art. 173 § 3 ob o w ią zu ją ceg o k.p.k. (art. 235 p rojektu).

W razie p rzy jęcia p ro jek to w a n y ch p rzep isó w o sp o łeczn y m p oręczen iu w y n ik ­ n ie w p rzy szły m n a szy m p ra w ie p ro b lem k o n se k w e n c ji p ra w n y ch n ie w y p e łn ie ­ n ia p rzez sp o łeczn y organ izm ob o w ią zk ó w w y n ik a ją c y c h z u d zielo n eg o p oręcze­ nia. Z agad n ien iu tem u stara s ię w p ew n ej m ierze w y jś ć n a p rzeciw p ro jek t k.p.k. W ed le art. 234, je ż e li m im o p oręczen ia osk arżon y n ie s ta w i się na w e z w a n ie lu b w in n y sposób b ęd zie u tru d n ia ł p o stęp o w a n ie, organ sto su ją cy środek za p o b ie­ g a w c z y z a w i a d o m i o ty m u d ziela ją ceg o p oręczen ie, a ponadto m o ż e z a ­ w i a d o m i ć b ezp o śred n ieg o p rzełożonego osoby, k tó ra zło ży ła p oręczen ie, i or­ g a n iza cję sp ołeczn ą, do k tó rej n a leży , a ta k że organ n a d rzęd n y nad p oręczającym zak ład em p racy lu b organ izacją sp ołeczn ą, je ż e li z o sta n ie stw ierd zo n e za n ied b a n ie o b o w ią zk ó w w y n ik a ją c y c h z poręczen ia. Przed za w ia d o m ien iem , o k tórym m o w a , n a le ż y osobę, k tóra zło ży ła p o ręczen ie, w e z w a ć do zło że n ia w y ja śn ie ń .

*

In sty tu c ja sp o łeczn eg o p oręczen ia je s t św ia d e c tw e m zn am ien n ej e w o lu c ji m a ­ ją cej n a celu m o b iliza cję sp o łeczeń stw a so cja listy czn eg o do w a lk i z p rzestęp czo ś­ c ią i do jeg o w sp ó łd zia ła n ia z aparatem p a ń stw o w y m w d ziele reso cja liza cji osób, k tó re zn a la zły się w k o n flik c ie z p ra w em k arn ym . T ym sa m y m je s t ona ś w ia ­ d e c tw e m h u m an izm u so cja listy czn eg o p ra w a k arn ego.

J a k p ro jek to w a n e p rzep isy na tem a t sp o łeczn eg o zab ezp ieczen ia zdadzą e g z a ­ m in p ra k ty czn y , ja k a b ęd zie ich sk u teczn o ść — p ok aże ży cie , p ok aże p rzy szło ść.15 W każd ym razie w s z e lk ie p r z e w id y w a n ie w ty m zak resie n ie m oże się ob ejść b ez się g n ię c ia do d o św ia d czeń ra d zieckich . A z teg o p u n tu w id z e n ia k sią żk a prof. L ie d e g o p rzed sta w ia d la p o lsk ieg o c z y te ln ik a szczeg ó ln ą w a rto ść. T ym b a r­ d ziej ż e poru sza on a ta k ż e k w e s tie in terp reta cy jn e i tru d n o ści p rak tyczn e, z k tó ­ rych w ie le w y s tą p i n ie w ą tp liw ie ró w n ież na g ru n cie n aszego p rzyszłego u sta w o ­ d a w stw a .

13 w k w e s t i i o c e n y s z a n s s k u t e c z n e g o w y k o r z y s t a n i a i n s t y t u c j i n a d z o r u n a d o s o b a m i w a r u n k o w o z w o l n i o n y m i p o r . z w ła s z c z a : S . W a l c z a k : W a r u n k o w e z w o l n i e n i e w p r o ­ j e k t a c h k o d y f i k a c j i N P z 19p3 r . n r 6, s. 647 o r a z J . M a l e c : S k u t e c z n o ś ć w a r u n k o w e g o z w o l n i e n i a , B G P z 1964 r . n r 5, s . 22—23.