Andrzej Bulsiewicz
Rodzaje odszkodowania za
niesłuszne skazanie i oczywiście
bezzasadny areszt tymczasowy
Palestra 10/7(103), 25-28
№ 7 (103) R o d z a j e o d s z k o d o w a n i a z a n i e s ł u s z n e s k a z a n i e 25 E. Iserzon stw ierdza m. i., że „prawodawca, uznając za słuszne chronienie pewnego rodzaju interesu jednostki, ustanaw ia w tym celu norm ę praw ną (prawo przedmiotowe), które stw arza dla jednostki podstawę (upraw nienie, praw o pod miotowe) do odpowiedniego roszczenia. Czyniąc to, p r a w o d a w c a u z n a j e , ż e d a n y i n t e r e s j e d n o s t k i j e s t z g o d n y z i n t e r e s e m s p o ł e c z n y m , tj. z tym, co społeczeństwo uznaje za pożądane ze stanow iska pożytku powszech nego. Ze stanow iska p raw a nie może więc istnieć chroniony przez praw o interes jednostki popadający w sprzeczność z interesem powszechnym.”
Z cywilastycznego p u nktu w idzenia wytyczne Rady M inistrów uznać najeży za zakreślenie granic, których przestrzegać powinno upraw nione prezydium rad y narodow ej przy realizacji podmiotowego p raw a skorzystania z pierw okupu n ie ru chomości. G ranice te zdeterm inow ane zostały m. in. w sposób negatyw ny (§ 4, 5, 6 uchw ały RM n r 62 z 16.11.1962 r.), to jest w form ie zakazu korzystania z pierw o kupu wobec określanych nieruchomości. Przekroczenie tych granic uznać należy, moim zdaniem, za nadużycie praw a, co wiąże się z określonym i konsekw encjam i.
ANDRZEJ BULSIEWICZ
Rodzaje odszkodowania za niesłuszne skazan ie
i oczywiście bezzasadny areszt tymczasowy
Odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub oczywiście bezzasadne tymczasowe aresztow anie, zasądzane od Skarbu Państw a, stanow i d la poszkodowanego jakby dopełnienie rehabilitacji. Spełnia ono bowiem funkcję społeczną, która polega n a umożliw ieniu poszkodowanemu pow rotu do społeczeństw a i odbudowy sw ej pozycji jak o norm alnego członka tego społeczeństwa r.
W cel« uzyskania w ynagrodzenia poszkodowany może żądać od Skarbu P ań stw a odszkodowania za szkody i straty m aterialne (szkody m ajątkow e) oraz za krzyw dę m oralną (szkody niem ajątkow e). Odszkodowanie to m usi się z n a tu ry rzeczy ograniczać do restytucji pieniężnej ze względu na to, że przyw rócenie do sta n u poprzedniego jest w zasadzie niemożliwe. Stanow isko takie w ynika stąd, że mam y tu do czynienia ze szkodami na osobie2.
Kodeks postępow ania karnego nie wspom ina o tym , w jakiej farm ie m a być przyznane odszkodowanie, którego żąda poszkodowany. Należy więc sięgnąć do przepisów kodeksu cywilnego, które norm ują to zagadnienie. Tak więc w zależno ści od konkretnego w ypadku odszkodowanie przyznaje się ibądź w form ie renty, bądź w postaci jednorazowej sum y pieniężnej. Trzeba tu zaznaczyć, że okolicz ność, w jakiej farm ie sąd przyznał odszkodowanie, m usi znaleźć w yraz w
pasta-1 P a t r z p o s t a n o w i e n i e N a j w y ż s z e g o 'S ą d u W o js k o w e g o z 3.IV\pasta-1958 r . Ż o pasta-19/58, z a m ie s z c z o n e w „ O r z e c z n i c t w i e N a j w y ż s z e g o S ą d u W o js k o w e g o ” , W - w a 1960, s . 336.
2 O h a n o w i c z : Z o b o w i ą z a n i a — Z a r y s w e d ł u g k o d e k s u c y w i l n e g o , c z ę ś ć o g ó l n a , W a r s z a w a — P o z n a ń 1965 r . , s. 102.
now ieniu kończącym postępowanie, ściślej mówiąc — w sentencji tego posta nowienia.
Podstaw ow ą form ą przyznania odszkodowania jest ren ta. W m yśl przepisów p raw a cywilnego, a zwłaszcza a rt. 444 § 2 i 446 § 2 k.c., przyznanie odszkodo w ania n astępuje w form ie renty. Tak więc re n tę n a rzecz poszkodowanego lub osób upraw nionych w m yśl a rt. 512 k.p.k. sąd zasądzi w następujących w ypad kach:
a) w razie całkow itej lub częściowej u tra ty przez poszkodowanego zdolności do pracy w związku z uszkodzeniem ciała lub rozstrojem zdrow ia albo w r a zie zw iękssenia się z tego powodu jego potrzeb lub zm niejszenia widoków powodzenia n a przyszłość (art. 444 § 2 k.c.);
b) w razie w ykonania niesłusznie orzeczonej k ary śm ierci lub gdy śm ierć w ynikła z uszkodzenia ciała lu b rozstroju zdrow ia spowodowanego w ykona niem innej niesłusznej kary, albo w razie oczywiście bezzasadnego tym cza sowego aresztow ania; odszkodowanie określone w a rt. 512 k.p.k. należy się m ałżonkowi, dzieciom i rodzicom poszkodowanego za okres pozbaw ienia w ol ności skazanego i jego niezdolności do pracy po zwolnieniu, spowodowanej w ykonaniem kary, oraz za czas po śm ierci skazanego lub aresztowanego (art. 446 >§ 2 k.c.);
c) gdy poszkodowany zm arł po praw om ocnym zasądzeniu ma jego rzecz odszko dow ania, śm ierć zaś była dalszym skutkiem w ykonania niesłusznej k ary lub oczywiście bezzasadnego tymczasowego aresztow ania; osoby w ym ieniane w art. 512 k.p.k. mogą wówczas żądać odszkodowania za czas od chw ili śm ierci poszkodowanego, jeżeli przez tę śm ierć utraciły należne im według ustaw y u trz y m a n ie 3.
W ym ieniając powyższe w ypadki, m am y oczywiśoie n a uwadze szkody m ajątkow e doznane przez poszkodowanego lub osoby w ym ienione w art. 512 k.p.k. Nie można jednak zapom inać o tym , że w raz ze szkodam i m ajątkow ym i mogą pow staw ać także szkody niem ajątkow e. Odszkodowanie za te ostatnie szkody nie następuje w farm ie ren ty , o czym będzie m owa niżej.
• Poza szkodam i w ynikłym i z uszkodzenia ciała, rozstroju zdrow ia i u tra ty zdol ności do pracy m ogą pow stać dla niesłusznie skazanego lub oczywiście bezzasad nie aresztow anego inne jeszcze szkody, jak np. pogorszenie się położenia m a ją t kowego w yw ołane uniemożliwieniem poszkodowanem u pracy zarobkow ej przez okres odbyw ania k ary lub aresztu tym czasow ego4. Sąd może zasądzić wówczas jednorazow e odszkodowanie.
Przyznanie poszkodowanemu re n ty w w ypadkach określonych przez ustaw ę nie zawsze jest jednak słuszne i celowe, zwłaszcza gdy n a skutek niesłusznego skaza nia uległ zniszczeniu jego w arsztat pracy. Dlatego też w jednym z orzeczeń N aj wyższy Sąd W ojskowy słusznie zauważył, że „renta z powodu całkow itej lub częściowej u tra ty zdolności zarobkowej m a zastąpić poszkodowanemu zarobek i zapew nić m u stałe źródło utrzym ania. K apitalizacja re n ty — w m yśl art. 164 k.z. — pow inna być stosow ana jedynie wyjątkow o, gdy wym aga tego interes społeczny, obejm ujący rów nież i interes poszkodowanego (np. poszkodowany jest rzem ieślnikiem lub rolnikiem prowadzącym indyw idualne gospodarstwo rolne, skapitalizow ana w ięc ren ta mogłaby m u dopomóc w odbudowie w arsztatu p racy ” 5.
3 P o r . w y t y c z n e S N z 7.VI.1958 r . P r e z . 729/58, O S N z 1958 r . , p o z . 34. 4 P o w o ł a n e w y ż e j w y t y c z n e S N , t e z a I I I .
5 P o s t a n o w i e n i e N a j w y ż s z e g o S ą d u W o j s k o w e g o z 28.1.1960 r . Ż o 54/59, z a m ie s z c z o n e w „ O r z e c z n i c t w i e N a j w y ż s z e g o S ą d u W o j s k o w e g o ’*, W - w a 1964> s. 289.
№ 7 (103) R o d z a j e o d s z k o d o w a n i a z a n i e s ł u s z n e s k a z a n i e 27 Dawny przepis a rt. 164 k.z. zastąpiony został przez a rt. 447 k.c. Ten now y prze pis nie wyznacza górnej granicy kapitalizacji renty. Pozostaw ia też sądowi ozna czenie wysokości jednorazowego odszkodowania przyznawanego zam iast renty. Przykładow o przepis ten wymienia, że sąd może przyznać ren tę skapitalizow aną, gdy poszkodowany sta ł się inw alidą, przyznanie zaś jednorazowego odszkodowa nia ułatw i m u w ykonyw anie nowego zawodu. Stanowi to w rozum ieniu om aw ia nego przepisu ważny (powód. Takim powodem nie jest jednak, zdaniem Sądu N aj wyższego, starszy w iek i choroba poszkodow anego6. W tych w arunkach zarówno starszy w iek jaik i choroba poszkodowanego uzasadniają przyznanie odszkodowa n ia w form ie re n ty n a oele konsumpcyjne, przy czym re n ta ta pow inna być p rzy - •zniana — jak tw ierdzi Sąd Najwyższy — w tak ie j wysokości, żeby poszkodowany odczuł znaczną popraw ę sw ej sytuacji m aterialnej.
Nim 'przejdziemy do om ówienia form y odszkodowania za szkody niem ajątkow e, należy wspom nieć jeszcze o przepisie art. 446 § 3 k.c., k tó ry m a także zasto sow anie w (postępowaniu odszkodowawczym określonym w art. 510 i nast. k.p.k. W szczególności odnosi się on do osób upraw nionych z a rt. 512 k .p jk .7. Wspom n ia n y przepis k.c. dopuszcza n a rzecz najbliższych członków rodziny zm arłego „pew ną form ę rekom pensaty w postaci stosownego odszkodowania.” 8 Odszkodo w an ie to sąd przyznaje w postaci jednorazowej kw oty p ien ię żn ej9, a nie w fa r m ie renty.
Poza odszkodowaniem za szkody m ajątkow e w postępowaniu odszkodowawczym określonym w a rt. 510 k.p.k. sąd może zasądzić także n a rzecz poszkodowanego odszkodow anie za krzyw dę m oralną. Sąd Najwyższy w w ytycznych z 7.VI.1958 r. stw ierdził, że „odszkodowanie za krzyw dę m oralną należną w m yśj a rt. 510 k.p.k. •obejmuje taicie zadośćuczynienie za cierpienia fizyczne, doznane zarów no w sk u te k sam ego w ykonania niesłusznej k a ry lub tymczasowego aresztow ania, jak i wsikutek uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrow ia”. 10 Trzeba tu zarazem podkreś lić, że przez krzyw dę m oralną w rozum ieniu art. 510 k.p.k. należy rozum ieć szko d ę niem ajątkow ą, przez co w nauce praw a cywilnego uw aża się „naruszenie
dóbr i interesów uprawnionego, które nie w yw ołuje rep erk u sji w jego m ają tk u ” n . W arto też wspomnieć, że kodeks cywilny w m iejsce pojęcia krzyw dy m oralnej ■wprowadził zadośćuczynienie pieniężne za doznaną przez poszkodowanego krzyw
dę (art. 445 § 1 k.c.).
W n a u o e 12 oraz w orzecznictwie 13 ustalił się pogląd, że odszkodowanie za szko dę niem ajątkow ą nie może być zasądzone w form ie renty, gdyż jest ono z n a tu r y rzeczy świadczeniem jednorazowym, b rak zaś przepisu ustawy, który by ze zw olił na .rozłożenie tego świadczenia n a raty. Pogląd przeciwny nie znajduje więc uzasadnienia w obecnym stanie prawnym . Odszkodowanie za szkody niem ajątko w e 'przyznawane przez sąd poszkodowanemu m usi jednak stanow ić dla niego
6 P o s t a n o w i e n i e S N z 15.1.1962 r . I I I K Z 220/61, O S N I . K . 3/1963, s. 45. 7 A . B u l s i e w i c z : S t a n o w i s k o p o s z k o d o w a n e g o w p r o c e s i e o o d s z k o d o w a n i e z a n i e s ł u s z n e s k a z a n i e l u b b e z z a s a d n e t y m c z a s o w e a r e s z t o w a n i e , N P 10/1965, s . 1153. 8 s. G a r l i c k i : C z y n y n i e d o z w o l o n e w k o d e k s i e c y w i l n y m , N P 12/1965, s . 1399. 9 A . S z p u n a r : R o s z c z e n ie z p o w o d u ś m i e r c i o s o b y b l i s k i e j , N P 3/1965, s . 250. O d s z k o d o w a n i e , o k t ó r y m t u m o w a , n i e m o ż e b y ć t r a k t o w a n e J a k o w y n a g r o d z e n i e z a s z k o d y n i e m a j ą t k o w e . I n n e g o z d a n i a J e s t A . O h a n o w i c z [ Z o b o w i ą z a n i a (...), s . 104], k t ó r y u w a ż a , ż e w s p o m n i a n e o d s z k o d o w a n i e m a c h a r a k t e r m i e s z a n y ,g d y ż m a s t a n o w i ć w y r ó w n a n i e s z k o d y z a r ó w n o m a j ą t k o w e j , j a k i n i e m a j ą t k o w e j . 10 P o w o ła n e w y ż e j w y t y c z n e S N , te z a V I . 11 A. S z p u n a r : Z a d o ś ć u c z y n i e n i e z a s z k o d ę n i e m a j ą t k o w ą w k o d e k s i e c y w i l n y m , P i P 3/1965, s. 364. 12 s. G r z y b o w s k i : O c h r o n a d ó b r o s o b i s t y c h , W -w a 1957, s . 160—161; A . S z p u n a r : Z a d o ś ć u c z y n i e n i e (...), s . 368.
realn ą wart-ość. Nie może ono w ystępow ać w postaci symbolicznej sum y pienięż nej. W yjątek stanow ią w ypadki, gdy poszkodowany ogranicza żądanie do ta k zw anej symbolicznej złotówki. W tej m aterii Sąd Najwyższy stw ierdził, że p rzy znanie odszkodowania w postaci symbolicznej złotówki może n astąpić tylko na życzenie poszkodow anego.14 Sąd k arny rozstrzygający spraw ę odszkodowania nie jest jednak tym ograniczeniem związany. Stosując bowiem w drodze analogii przepis art. 331 k.p.k., sąd może zasądzić n a rzecz poszkodowanego kw otę wyższą od wyszczególnionej we w niosku kw oty symbolicznej. Sąd powinien w szczegól ności rozważyć, czy poszkodowany świadomie ogranicza sw oje żądanie do kw oty symbolicznej. Jeżeli sąd nie uzna za stosowne przyznać odszkodowania w kw ocie symbolicznej, lecz tylko w um iarkow anej wysokości, to pow inien to zaznaczyć w w y ro k u .15
W prow adzając do naszego system u praw nego możliwość zasądzania odszkodo w ania w obu omówionych wyżej form ach, ustaw odaw ca kierow ał się bardzo słusz nym i powodami. Odszkodowanie bowiem nie może stanowić źródła bogacenia się, a z drugiej stro n y m usi ono być zasądzone w kwocie realnej, odpow iadającej w y rządzonej szkodzie.
Nie będziemy się tu wdaw ać w głębszą analizę tego zagadnienia, gdyż należy to do nauki praw a cywilnego. W arto tylko zaznaczyć, że sąd karny, orzekając w sp ra wie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub oczywiście bezzasadne tym cza sowe aresztow anie, powinien dobrze rozważyć, jaka form a rekom pensaty w m a ksym alnym stopniu w płynie n a popraw ienie sytuacji m aterialnej poszkodowanego oraz jego w arunków życiowych. Uwaga ta dotyczy oczywiście takiej sytuacji, w której istnieje możliwość zasądzenia .odszkodowania bądź w fonmie renty, bądź też w postaci jednorazowego odszkodowania.
--- i
13 O r z e c z e n i e S N z 31.1.1949 r ., W a C 250/'8, p i p 5—6/1950, s . 186. P o r t e ż p o s t a n o w i e n i e S N X 2,i.X .’ 959 r . I K Z 76/59 ( n ie p u b l i k o w a n e ) . 14 P o r . p o w o ł a n e w y ż e j p o s t a n o w i e n i e S N z 25.X.1959 r . 15 U c h w a ł a S N z 17.111.1965 r . V I K O 14/64, O S N I . K . 6/1965, p o z . 57 o r a z g l o s y d o t e j u c h w a ł y W . D a s z k i e w i c z a ( P i P 8—9/1965, s . 417— 418) i S . G a r l i c k i e g o ( F iP ' 8—9/1365, s. 421). STEFAN KALINOWSKIInstytucja sprostowania protokołu sqdowego
w spraw ach karnych
Tem atem arty k u łu jest problem atyka w yłaniająca się na tle sprostow ania pro tokołu rozpraw y i protokołu posiedzenia sądowego w spraw ach karnych. Je st to zagadnienie, które tylko p o z o r n i e w ydaje się drobne i m ało ważne. Znaczenie protokołu sądowego nie jest — niestety — należycie doceniane ani przez doktrynę, ani przez judykaturę. Problem y związane z protokołem rozpraw y spraw iają orze cznictw u sądow em u coraz to now e trudności.
