Maria Roznerska
Badania możliwości zastosowania
Antoxu do konserwacji zabytkowych
obiektów polichromowanych
Ochrona Zabytków 23/2 (89), 106-108
K O M U N I K A T Y , D Y S K U S J E
MARIA ROZNERSKA
BADANIA MOŻLIWOŚCI ZASTOSOWANIA ANTOXU
DO KONSERWACJI ZABYTKOWYCH OBIEKTÓW POLICHROMOWANYCH
Spośród w ielu p rep a ra tó w im p reg nacy jn ych i grzybobójczych dopuszczonych do o b r o tu1
i szeroko używ anych w budow nictw ie m iesz kaniow ym i przem ysłow ym , tylko nieliczne stosow ane są p rzy konserw acji obiektów za bytkow ych. N ależy do nich A ntox — p re p a ra t w yp rod uk ow an y przez Zespół Chem ii B udow lanej „Inco”, przeznaczony specjalnie do k o n serw acji drew n a zabytkow ego. Pom im o licz nych środków stosow anych do ochrony d rew na, zw alczanie grzybów w ogóle, a w zabytko w ym drew nie w szczególności, nap o ty k a wciąż jeszcze na pow ażne trudności. Nic więc d ziw nego, że ten gotow y p re p a ra t stał się pow szech nie używ any. Został on w y p ro d u k o w an y p rz e de w szystkim do konserw acji d rew n a niepoli- chrom ow anego, poniew aż jed n ak większość d rew nian ych zabytków (rzeźby, ołtarze, o b ra zy na drew nie) jest polichrom ow ana, p o sta n o w iono spraw dzić możliwość zastosow ania A n- toxu do k o n serw acji i tych obiektów.
B adania przeprow adzono na polichrom ow a nych i niepolichrom ow anych klockach d rew n a lipow ego i topolowego. K locki polichrom ow a ne p o k ryte były zapraw ą kredow o-klejow ą z w arstw ą tem p ery jajo w ej w kilku kolorach. N iektóre próbki w erniksow ano. Ponad to stoso wano próbki z w arstw ą tem perow ą i olejną w różnych kolorach, a także sta rą polichrom ią tem perow ą, sta rą olejn ą w a rstw ą m alow idła na p łó tn ie oraz drobne fra g m e n ty d rew n a zło conego. P rób ki nasycano przez podsiąkanie. W ty m celu um ieszczono je w szalkach P e triego, do któ ry ch w lew ano na dno, zależnie od wielkości próbki, od 20— 25 ml. A ntoxu.
1 O p in iow an e przez K o m isję N a u k o w o -T ech n iczn ą do sp raw K o n serw a cji D rew n a M in isterstw a G osp o darki K om u n aln ej.
Po pełnym nasyceniu próbek co objaw iało się zw ilżeniem ich pow ierzchni, n a d m ia r A ntoxu zlewano, a próbki pozostaw iano Pod p rz y k ry ciem przez 24 godziny, w celu opóźnienia u la t niania się rozpuszczalnika. Po 24 godzinach odkryw ano je pozostaw iając do całkow itego w yschnięcia.
W trak cie w ysychania pró b ek p olichrom ow a nych i niepolichrom ow anych zauw ażono w y stępow anie silnej krystalizacji. K ry sz ta ły soli pojaw iały się na w szystkich pow ierzchniach próbek, z w y jątk iem dolnej, sty k a ją c e j się ze szkłem, uniem ożliw iającej p arow anie. W m ie j scach silnych w ykw itów soli na pow ierzch niach p o k ry ty ch farbą tem perow ą zauw ażono rozjaśnienie w arstw y m alow idła. Na pró bkach tem perow ych z w arstw ą farb y olejn ej k ry sz tały w y stąp iły najw idoczniej w m iejscach nie- p okry tych farb ą olejną, a ta z kolei została zmiękczona. P ró b k i s ta re j w a rstw y o lejn ej na płótnie uległy całkow icie zm iękczeniu, a na próbce złoconej k ry stalizacja w y stąpiła jedynie w m iejscach spękanych. Żadnych zm ian d e stru k cy jn y ch na złocie nie zauważono.
K ry stalizacja A ntoxu jest pow ażną w adą tego środka nie tylko dlatego, że w y stęp ow an ie soli na pow ierzchnię pow oduje niszczenie poli chrom ii, ale rów nież dlatego, że w y k ry sta liz o w anie i osypyw anie środka na zew nątrz zm niejsza toksyczne zabezpieczenie im p reg natem . A żeby tem u zjaw isku zapobiec p o sta nowiono dodać do A ntoxu p ew ne su b stan cje uniem ożliw iające jego k ry stalizację. Zastoso w ano od 0,5— 2% w stosunku do ro ztw o ru A n toxu n astęp u jący ch substancji: oleju ry cy n o wego, o leju parafinow ego, oleju w rzecionow e go, gliceryny, fosforanu tró jk re z y lu , fta la n u d w u b u ty lu , a także — d am ary , w osku i ste a ryny. Ilość roztw oru, a także sposób im p re g 106
nacji i w ysuszania był tak i sam, jak poprzed nio.
Na podstaw ie w yników , k tó re podaje tabela, stw ierdzić można, że najlepsze re z u lta ty o trz y m ano stosując dodatek fta lan u d w u b u ty lu . Ju ż po dodaniu 0,5% w stosunku do ro ztw o ru tego środka nie zaobserw ow ano żadnych oznak kry stalizacji. K olejno najlepsze w yniki o trz y m ano z fosforanem trójk rezy low ym , z olejem rycyn ow ym i w rzecionow ym . W przeciw ień stw ie jed n ak do dwóch pierw szych próbek,
k tó re oprócz b rak u k ry stalizacji na pow ierzch nie nie w ykazyw ały żadnych zm ian drew na ani polichrom ii, próbki z olejem rycynow ym i w rzecionow ym — chociaż nie m iały soli na pow ierzchni — w ykazyw ały znaczne ściem nie nie w a rstw y m alarsk iej i zaplam ienie drew na. Podobne oznaki w y stąp iły przy dodaniu glice ry n y i oleju parafinow ego, gdzie k ry stalizacja zatrzy m ała się dopiero p rzy dodaniu około 2%
środka. Z m niejszała k ry sta liz ac ję rów nież da- m ara i steary n a. N ato m iast p rzy stosow aniu wosku uzyskano całkow icie n eg aty w n y wynik.
Wpływ różnych dodatków do Antoxu na zdolność krystalizacji pięciochlorofenolu na powierzchni drewna polichromowanego
Stężenie w stosunku d o A ntoxu w % Fosforan trójkrezylu Ftalan dwubutylu Olej parafinow y Olej rycynowy Olej
wrzecionowy Gliceryna D am ara Stearyna W osk
0,5 bardzo słaba krystalizacja niewidoczna gołym okiem brak kry stalizacji, zm ian na warstwie malarskiej i drewnie krystalizacja so li na pow ierz chni i ściem nienie
powierzchni brak krystali zacji, warstwa m alarska ście m niała nieznaczne kryształy na krawędziach krystalizacja krystalizacja niew idoczna gołym okiem krystaliza cja na po wierzchni i krawę dziach krystaliza cja na p o wierzchni i krawę dziach 1 brak krystali- 1 zacji i zm ian j warstwy m alar ] skiej ” krystalizacja s o li na krawę dziach próbki ” brak k rystali zacji, ciem ne plam y na drew nie słaba krystali zacja brak k rystali zacji na p o wierzchniach m alow anych ” ” 2 brak krystali zacji, zm ian na warstwie m alar skiej i drewnie ” brak k rystali zacji, zatluszcze- nie powierzchni i plam y na drew nie brak krystali zacji, drewno i warstwa m alar ska ściem niała
” brak krystali zacji na war stwie malarskiej krystalizacja na brzegach niem alow a nych brak krystali zacji ” ” K ontrola siln a krystali zacja na p o wierzchni siln a kry
stalizacja krystalizacja krystalizacja krystalizacja krystalizacja krystalizacja
krystaliza cja
krystaliza cja
Na podstaw ie tych dośw iadczeń m ożna w y snuć n astęp u jące wnioski. W toku b ad ań nad zm ianam i, jakie m ógłby w yw ołać A ntox na pow ierzchniach m alow ideł, stw ierdzono u jem n e zjaw isko k ry sta liz ac ji pięciochlorofenolu jako w yn iku m igracji soli na pow ierzchnię, a także d e stru k c ję polichrom ii w m iejscach w y k ry stalizow ania soli na jej pow ierzchni, oraz zm iękczanie farb olejnych spow odow ane działaniem m ieszaniny rozpuszczalników tego p re p a ra tu . O ile zjaw isko kry stalizacji d ało się u sunąć przez zastosow anie dodatkow ych śro d ków , o ty le zestaw rozpuszczalników w p ły w a jących u jem nie na m alow idła olejne pozostanie bez zm ian.
U żyw anie A ntoxu do drew na zabytkow ego jest więc m ożliw e jedyn ie pod w arun k iem zasto sow ania środka likw idującego jego k ry s ta li zację. D ośw iadczenia w ykazały, że z pow odze n iem m oże nim być od 0,5—1,0% fta la n d w u
b u ty lu lub fosforan tró jk rezy lu . D odatek tych s u b sta n c ji um ożliw i stosow anie A n to x u nie
tylko do d rew n a niepolichrom ow anego, ale rów nież do d rew n a po krytego w arstw ą m a low idła tem perow ego, na pow ierzchni k tó rego nie pow oduje żadnych zmian. U żyw anie A ntoxu do drew na złoconego jest także moż liwe, p rzy zachow aniu znacznej ostrożności. N a tom iast nie jest w skazane stosow anie A ntoxu do rzeźb, detali i w szelkiego d rew n a p o k ry te go w a rstw ą farb olejnych, na k tó re działa on rozpuszczająco. O strożność należy rów nież za chować p rzy w szelkiego rod zaju nowo założo nych w erniksach, k tó re mogą ulec zm iękcze niu.
dr M aria R oznerska
In sty tu t Z ab ytk o zn a w stw a i K o n serw a to rstw a UMK Toruń
U w aga: O szk o d liw y m działan iu p ięcio ch lo ro fen o lu na różne m a teria ły m .in. b arw n ik i (ultram aryna) zob. H. J ę d r z e j e w s k a — S z k o d l i w e o d d z i a ł y w a n i e ś r o d k ó w o w a d o b ó j c z y c h i g r z y b o b ó j c z y c h na z a b y t k i p a p i e r o w e „K on serw acja p ap ieru i p ergam in u ”, s. 145,
t. X X IV B ib lio tek i M u zea ln ictw a i O chrony Z ab yt k ów , W arszaw a 1969 (przyp. red.).
INVESTIGATIONS AS TO POSSIBILITIES TO APPLY ’ ANTOX” FOR PRESERVATION OF ANCIENT POLYCHROME OBIECTS
„A n to x ” is one from a fa ir ly w id e range of fu n g ic id e s m an u factu red b y IiNCO B u ild in g C h em istry D iv isio n , F oland and is k n ow n as p re se r v a tiv e sp ecia lly d e v e loped for p reservation o f tim b er co n stru ctio n s in an cien t b u ildings.
A lth ou gh it has b een th o u g h t as .a m ed iu m fo r use in not polych rom e w ood m a teria l a series o f tests and ex p erim en ts w a s carried out w ith th e aim to ch eck th e u sa b ility o f th is p rep aration for p r e se r v a tion of polych rom e objects. It has b een fou n d in th e course of tests conducted th a t cry sta lliza tio n p e n ta - ch lorop h en ol salts on th e su rfa ce o f satu rated w ood
has d estru ctiv e e ffe c t on th e p ain tin g itself. H o w e ver, a 0,5 to 1.0 per cen t a d m ix tu re of d ib u tyl p h ta - la te or tric r e sy l p hosphate can p reven t the su p er fic ia l sa lt cry sta lliza tio n th u s en ab lin g ,,A n to x ” to be used for preservatdng th e ob jects coated w ith d i stem p er paints,, and, though w ith ev ery p ossib le p r e cautions, for th o se coated w ith gold, too. On th e b asis of tests conducted it has b een found fu rth er that th e above p reparation u n d er no circum stan ces could find ap p lication for o b jects coated w ith oil p aints sin ce th e set of so lv en ts p resen t in „A n to x ” so ften s and ev en so lv es both th e p ain t and th e n ew ly placed varn ish .
1. Część c e n tr a ln a c h o r ą g w i
— a w e r s , P ie ta, stan p r z e d
k o n s e r w a c j ą .
1. The b a n n e r ’s c e n tr a l po rtio n fr ont side: P ie t à in s t a te p rior to c o n s e r v a tio n
