MOLIWOCI ROZWOJU AGRO- I EKOTURYSTYKI
W POLSCE NA PRZYKADZIE WOJEWÓDZTWA
LSKIEGO
Anna Kaczmarska
Uniwersytet Ekonomiczny im. K. Adamieckiego w Katowicach Wysza Szkoa Zarzdzania Ochron Pracy w Katowicach
Streszczenie. Turystyka jako aktywno gospodarcza w istotny sposób wpywa na rodo-wisko naturalne i antropogeniczne. Oprócz wielu pozytywnych aspektów coraz czciej zaznaczane s negatywne skutki jej rozwoju. Masowa, niezrównowaona i niekontrolowa-na turystyka przyczynia si do powstania wielu trwaych szkód we wszystkich komponen-tach przyrody. Niemniej s aktywnoci turystyczne, np. rozwijane na terenach wiejskich, w tym agroturystyka, które korzystnie wpywaj na rodowisko naturalne oraz na wszyst-kich jej uczestników. Jeszcze ciekawszym rozwizaniem jest propagowanie zrównowao-nej turystyki, która podtrzymuje ekologiczn, spoeczn, infrastrukturaln i ekonomiczn integralno terenów dla obecnych i przyszych pokole. Przed ekoturystyk, która jest rdzeniem turystyki zrównowaonej, stoj obecnie due wyzwania i niestety ograniczenia. Opracowanie omawia te aspekty na przykadzie Polski, ze szczególnym uwzgldnieniem województwa lskiego, które w sporej czci kojarzy si z siln degradacj przemysow i urbanizacyjn. Chcc przeama ten stereotyp – uwzgldniajc bogate zasoby oraz walory rodowiskowe obszaru – zaprezentowano w opracowaniu moliwoci rozwijania turystyki przyjaznej rodowisku.
Sowa kluczowe: agroturystyka, ekoturystyka, stan i perspektywy rozwoju
WSTP
Gwatowny rozwój turystyki przynosi liczne korzyci oraz skutki negatywne, gównie o charakterze rodowiskowym. Wymusza to poszukiwanie oraz lansowanie takich rodza-jów turystyki, które spowoduj najmniejsze straty na obszarze recepcyjnym.
wiatowe i europejskie trendy zmierzaj w kierunku rozwoju turystyki zrównowa-onej i, jak pokazuj badania, za kilka lat ekoturystyka moe stanowi 1/4 caej brany
Adres do korespondencji – Corresponding author: Anna Kaczmarska, Uniwersytet Ekonomiczny im. K. Adamieckiego w Katowicach, Katedra Ekonomii, ul. 1 Maja 50, 40-287 Katowice, e-mail: anna.kaczmarska@ae.katowice.pl, lub: Wysza Szkoa Zarzdzania Ochron Pracy, ul. Bankowa 8, 40-007 Katowice, e-mail: akaczmarska@wszop.edu.pl
turystycznej i osign obroty rzdu 250 miliardów dolarów rocznie. Najwicej zyskaj te mikropodmioty, regiony i kraje, które najszybciej przestawi si na ten proekologicz-ny kierunek. Polska jako czonek Unii Europejskiej ma obowizek stawi czoa nowym wyzwaniom.
Opracowanie dotyczy moliwoci rozwoju proekologicznych kierunków turystyki w Polsce z uwzgldnieniem województwa lskiego. Potrzeba takiej analizy wynika z faktu, i dominuj negatywne i mylne opinie spoeczestwa na temat tego najbardziej zurbanizowanego i zindustrializowanego terenu w Polsce. Województwo lskie postrze-gane jest gównie jako nieatrakcyjny turystycznie region przemysowy o zdegradowa-nych walorach przyrodniczych. Przez pryzmat takiego przekonania jego prawdziwy po-tencja turystyczny przestaje by zauwaalny. Stanowi to due utrudnienie dla gospodarki turystycznej regionu.
Uzasadniajc wybór tematu trzeba zaznaczy, e zarówno Polska, jak i województwo lskie maj potrzeby, ale i predyspozycje do rozwijania turystyki zgodnej z zasadami przyrody:
posiadaj unikalne walory przyrodniczo-antropogeniczne,
rozwój spoeczno-gospodarczy jest wystarczajcy i moe sprzyja wdraaniu turysty-ki zrównowaonej, aktywizujc dodatkowo spoecznoci lokalne i powodujc odej-cie od mniej opacalnego rolnictwa na rzecz usug turystycznych,
istnieje konieczno ochrony szczególnych walorów przyrodniczych, bdcych gów-nym celem podróy turystycznych, oraz pokonywania barier ekologicznych i prze-strzennych spowodowanych przez rozwój turystyki.
Cele te mona osign jedynie przez zsynchronizowanie dziaa na paszczynie przestrzennej, ekonomicznej, ekologicznej i spoecznej. Jest to moliwe dziki zróni-cowanym zabiegom na wszystkich szczeblach dziaalnoci – unijnym, pastwowym, lokalnym (samorzdowym) i prowadzonej przez mikropodmioty gospodarcze. Idea zrównowaonego rozwoju powinna by wyznacznikiem kadej dziaalnoci polityki pastwowej, szczególnie w zakresie gospodarczym, spoecznym, rodowiskowym i in-frastrukturalnym. Zastosowanie zasad ekorozwoju w turystyce jest alternatyw dla maso-wego, najczciej degradujcego rodowisko ruchu turystycznego.
Mona przyj zaoenia, e:
Zrównowaony rozwój turystyki pozytywnie wpynie na postrzeganie Polski na tle zintegrowanej Europy.
Nastpi zmiana wizerunku województwa lskiego jako regionu turystycznego dbaj-cego o ochron walorów przyrodniczych i antropogenicznych.
Zrównowaone formy turystyki s bodcem rozwojowym dla spoecznoci lokal-nych.
Ekoturystyka moe si sta wan form uprawianej turystyki w Polsce i wojewódz-twie lskim.
Relacje midzy turystyk a rodowiskiem naturalnym i spoeczno-kulturowym przed-stawiaj w literaturze krajowej oraz zagranicznej liczni autorzy. Niemniej chcc odej nieco dalej od teorii, w opracowaniu wykorzystano równie liczn baz statystyczn oraz dokumenty i akty prawne tworzone na szczeblu centralnym oraz lokalnym.
–
–
–
1. 2. 3. 4.ROZWÓJ TURYSTYKI PRZYJAZNEJ RODOWISKU
Negatywne skutki niekontrolowanego rozwoju turystyki masowej w rónych regio-nach turystycznych na wiecie zauwaono ju w kocu lat 60. XX w. Dziki dostrzeeniu problemu i zaangaowaniu jednostek i organizacji w ochron przyrody oraz dziedzictwa kulturowego na przeomie lat 70. i 80. XX w. narodzia si koncepcja agodnego rozwoju turystyki zarówno z punktu widzenia form, jak i jej organizacji. W rezultacie zaczto proponowa nowe i alternatywne rodzaje ruchu turystycznego wobec zorganizowanej i skomercjalizowanej turystyki masowej [Kurek 2007].
Idea zrównowaonego rozwoju, „przypiecztowana” wydarzeniami takimi jak: Kon-ferencja ONZ w Sztokholmie w 1972 r., KonKon-ferencja ONZ „ rodowisko i Rozwój” w Rio de Janeiro w 1992 r. i Konferencja ONZ w Johannesburgu w 2002 r., spowodowa-a, e pastwa o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego, w tym kraje czonkowskie Unii Europejskiej, zaczy podejmowa wiele dziaa na rzecz ochrony rodowiska oraz tworzy programy wpywajce na zmian strategii rozwoju gospodarczego. Przemiany dotyczyy wic równie turystyki, bdcej jednym z najbardziej dochodowych i perspek-tywicznych sektorów gospodarki.
Dokumenty z Rio okreliy turystyk jako „przemys” dysponujcy znacznym po-tencjaem do wprowadzenia zasad zrównowaonego rozwoju. Podkrelono, i turystyka stwarzajc ekonomiczne bodce do ochrony dóbr naturalnych i kulturowych moe przy-czyni si do uzdrawiania ycia na Ziemi. Deklaracja na rzecz Ochrony rodowiska Na-turalnego i Rozwoju podpisana w Rio zawiera zasady, które powinny, a waciwie musz by uwzgldniane w brany turystycznej.
Przez wprowadzenie strategii zrównowaonego rozwoju do przemysu turystycznego powstao pojcie „turystyka zrównowaona” (sustainable tourism). Zostao ono sformu-owane w 1996 r. w dokumencie „Agenda 21 dla przemysu turystycznego: w kierunku trwaego rozwoju przyjaznego rodowisku”. Turystyka zrównowaona obejmuje bardzo szeroki zakres. Odnosi si bowiem do caoci zjawisk zwizanych z turystyk i dotyczy zarówno ochrony przyrody, jak i dziedzictwa kulturowego. W ramach turystyki zrówno-waonej wyrónia si nastpujce formy:
turystyka wiejska – na obszarach wiejskich,
agroturystyka – turystyka w gospodarstwach rolnych,
eko-agroturystyka – turystyka w gospodarstwach produkujcych ywno metodami ekologicznymi,
ekoturystyka – turystyka na obszarach przyrodniczo cennych[Jalinik 2002].
O tym, e istnieje konieczno zwrócenia si w kierunku form proekologicznych w rozwoju turystyki, niech wiadczy fakt rosncej liczby podróy turystycznych i szkód z tym zwizanych. W drugiej poowie XX w. roczny przyrost midzynarodowego ruchu turystycznego w skali wiata zwikszy si prawie trzydziestokrotnie i ten wzrost jest ci-gy, poza 2009 r., w którym równie brana turystyczna odczua skutki dekoniunktury go-spodarczej. I tak w 1950 r. liczba podróujcych na wiecie wynosia 25,3 mln, w 1970 r. – 159,7 mln, w 1990 r. – 425 mln, a w 2008 r. a 888,8 mln[Gaworecki 2000 oraz www. intur.pl (05.05.2010)]. Zaistniaa wic konieczno zmian jakoci podróy – z punktu wi-dzenia organizacji form turystyki oraz zachowa turystycznych. Oznacza to, e turystyka staje si gazi gospodarki generujc coraz wiksze dochody, nowe zachowania i
po-–
–
–
–
stawy wszystkich uczestników rynku turystycznego gdy przy tak duym nasileniu ruchu turystycznego, w niektórych obszarach recepcyjnych wyranie zaznaczaj si liczne stra-ty w rodowisku naturalnym. Kompleksowo i w uproszczeniu przedstawia je tabela 1.
Przy duym nateniu ruchu turystycznego i wielokrotnym przekraczaniu pojemno-ci turystycznej obszaru recepcyjnego najwapojemno-ciwsze wydaje si by wdraanie nowych trendów do rozwoju turystyki. S one obecnie jedyn alternatyw ksztatowania wspó-czesnej, najmniej szkodliwej gospodarki turystycznej.
Na wiecie cay czas ronie popularno podróy ekologicznych. Stanowi one co prawda równie pewne zagroenie dla rodowisk naturalnych, ale mog by dla nich ra-tunkiem, gdy odpowiednio zorganizowana podró moe przyczyni si do ochrony dóbr naturalnych, dzikiej przyrody i zwierzt.
Ekoturystyka jest rdzeniem turystyki zrównowaonej i jest najblisz form turystyki przyjaznej rodowisku, gdy odbywa si najczciej na obszarach chronionych rónej kategoriii w duym stopniu przyczynia si do jej ochrony. Uczestnikami tych wycieczek s gównie ludzie o duej wiadomoci i wraliwoci ekologicznej [Rkowski 2002].
Idea ekoturystyki jest prosta. Róne obszary rodowiska naturalnego przycigaj tu-rystów, a poniewa efekty ekonomiczne dla spoecznoci lokalnej z ruchu turystycznego s liczne, to zachcaj rzdy pastw oraz wadze lokalne do walki ze szkodliw dziaal-noci niszczc przyrod.
O cjalnie ekoturystyka zostaa uznana w latach 90., gdy wówczas powoano organi-zacje promujce ide podróy ekologicznych. Pierwsz byo Midzynarodowe Towarzy-stwo Ekoturystyczne, wedug którego ekoturystyka to forma podróy propagujc odpo-wiedzialno turystów za obszary przyrodniczo cenne. Ekoturystyka ma za zadanie:
Tabela 1. Szkody w rodowisku naturalnym spowodowane przez rozwój turystyki Table 1. Damage to the environment caused by tourism development
Czynnik Wpyw na rodowisko
Wzmoony ruch turystyczny Niszczenie rolinnoci, degradacja gleb, zmiana liczebnoci populacji zwierzt
Haas Zmiana warunków bytowania zwierzt
Odpady Uboenie krajobrazu, zanieczyszczenie wód gruntowych i powierzch-niowych, degradacja gleb
Nadmierne wycinanie drzew Osuwanie si zboczy, degradacja gleb, zanieczyszczenie wód Dokarmianie zwierzt Zmiany zachowania zwierzt (uzalenienie ich od sztucznego
ody-wiania)
Brak infrastruktury sanitarnej Uboenie krajobrazu, degradacja gleb
Sporty wodne Zanieczyszczenie wód, przyspieszona eutro zacja, haas, zmiana liczebnoci populacji zwierzt
Rozwój infrastruktury turystycznej Degradacja litosfery, wytwarzanie duej iloci odpadów, zanieczysz-czenie wód gruntowych i powierzchniowych,
Motoryzacja Zanieczyszczenie powietrza, ginicie zwierzt pod koami samocho-dów
ródo: Opracowanie wasne na podstawie: [Jdrzejczyk 1995, Kowalczyk 2001, Wilczek 2004, Zarba, 2006].
minimalizowa wpyw na otoczenie terenów recepcyjnych,
budowa rodowiskow i kulturow wiadomo uczestników ruchu turystycznego, dostarcza pozytywne dowiadczenia zarówno dla turystów, jak i mieszkaców, zapewnia bezporednie korzyci nansowe dla ochrony przyrody,
zwiksza wraliwo organizacji politycznych na ochron rodowiska i klimatu spo-ecznego.
Trzeba jednak zaznaczy, e chocia termin „ekoturystyka” jest nowy w literaturze, to koncepcja i styl „zielonego podróowania” istniej od dawna. I chocia turystów takich nie nazywano dawniej ekoturystami, jednak forma spdzania przez nich czasu bya zbli-ona do wspóczenie lansowanych „zielonych” koncepcji.
Drug omawian form odpoczynku jest szczególnie atrakcyjna dla mieszkaców wielkich miast i aglomeracji agroturystyka. Dziki coraz wikszemu zainteresowaniu ta forma wypoczynku szybko staa si nowym ródem dochodów dla rolników i sposobem kultywowania lokalnych tradycji. Pojcie „agroturystyka” skada si z dwóch czonów: agro- i turystyka. Pierwszy z nich wskazuje na zwizek z rol lub rolnictwem, drugi za to forma wypoczynku poza miejscem zamieszkania, która jest najczciej inspirowana po-trzebami poznawczymi, wypoczynkowymi i sportowymi [Sznajder, Przezbiórska 2006].
Zaoenia agroturystyki w duym stopniu s spójne z zaoeniami ekoturystyki. Wa-ciciele gospodarstw agroturystycznych wykazuj czsto spor wiadomo w zakresie ochrony przyrody, szczególnie na terenach chronionych. Wpywaj swoj postaw i po-gldami na zachowania turystów. W wielu przypadkach organizuj dodatkowe imprezy o charakterze ekoturystycznym i gospodarstwa agroturystyczne stanowi czsto baz wy-padow dla ekoturystyki [Zarba 2006].
WDRAANIE EKOROZWOJU W TURYSTYCE NA TERENIE POLSKI I WOJEWÓDZTWA LSKIEGO
Lata 90. XX w. byy szczególnym okresem w ksztatowaniu polityki ekologicznej Polski, w tym wdraania idei zrównowaonego rozwoju. Nastpowao to gównie od strony formalnoprawnej. W 1991 r. uchwa Sejmu zostaa przyjta Polityka Ekologiczna Pastwa, która zawieraa nowe kierunki rozwoju spoeczno-gospodarczego kraju wraz z zaoeniami zrównowaonego rozwoju [Midor, Szewczyk 2007]. Jednak waniejszym wydarzeniem byo nadanie idei zrównowaonego rozwoju charakteru konstytucjonalne-go. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej stwierdza w Art. 5, e Rzeczpospolita Polska zapewnia ochron rodowiska, kierujc si zasad zrównowaonego rozwoju, a w Art. 74, e ochrona rodowiska jest obowizkiem wadz publicznych, które przez swoj polityk powinny zapewni bezpieczestwo ekologiczne wspóczesnym i przyszym pokoleniom [Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej 1997]. Dodatkowo o ochronie rodowiska mówi art. 31, 68 i 86. Na tej podstawie w czerwcu 2000 r. powsta dokument o nazwie Polity-ka Ekologiczna Pastwa na lata 2007–2010. Celem nadrzdnym prowadzonej polityki jest zapewnienie bezpieczestwa ekologicznego dla obecnego i przyszych pokole oraz utworzenie strategii zrównowaonego rozwoju kraju [Ministerstwo rodowiska 2009].
Kolejny program zamieszczono w Strategii Zrównowaonego Rozwoju Polski do 2025 roku, ale zosta on uchylony przez Rad Ministrów i obecnie obowizuje Raport
–
–
–
–
–
Polska 2030. Nadal jednak s realizowane dziaania niezbdne do prawidowego rozwo-ju gospodarczego zgodnego z zasadami ekorozworozwo-ju dla wszystkich jednostek admini-stracyjnych w Polsce. Jako dziaalno priorytetow okrela si sukcesywn eliminacj procesów gospodarczych szkodliwych dla rodowiska i zdrowia ludzi, propagowanie gospodarki przyjaznej rodowisku oraz czynnoci dce do przyspieszenia regeneracji rodowiska na obszarach zanieczyszczonych [Ministerstwo rodowiska 2009].
Polska posiada liczne zasoby i walory pozwalajce rozwija „zielon turystyk”. Atrakcyjno kraju dla rozwoju ekoturystyki wynika z wielu przesanek. Bardzo istotne jest due zrónicowanie biologiczne i krajobrazowe, wynikajce z jego pooenia geo-gra cznego. Jednym z kluczowych wskaników rónorodnoci biologicznej jest dua liczba gatunków rolin i zwierzt wystpujcych w Polsce (równie gatunki endemiczne i reliktowe). W sumie wystpuje okoo 46 900 gatunków rónych organizmów ywych. Prawnej ochronie podlega 97 gatunków rolin i grzybów oraz 568 gatunków zwierzt. W Polsce istniej obszary posiadajce tak dobrze zachowan przyrod, e nie maj sobie równych w caej Europie [Kistowski 2004].
Istnieje wiele przykadów rozpowszechniania ekoturystyki. Obecnie w kadym par-ku narodowym lub krajobrazowym znajduj si liczne cieki piesze, konne, rowerowe, pozwalajce na obserwowanie zwierzt i podziwianie najciekawszych miejsc na danym obszarze. S muzea o tematyce kulturowej, które prezentuj solidn wiedz na temat lo-kalnych tradycji i kultury. Baza noclegowa i gastronomiczna jest budowana poza obsza-rem parków, a ruch samochodowy w nich ograniczany do minimum. Wyjtkiem s trzy parki: Tatrzaski, Ojcowski i Karkonoski, gdzie nadmierny ruch turystyczny powoduje degradacj chronionych ekosystemów. Jednak i w tych parkach istnieje ekoturystyka i s szlaki oraz grupy, które te wymogi speniaj. Penego stopnia wpywu ekoturystyki na tereny recepcyjne niestety nie badano.
Analizujc turystyk pod ktem ekologicznych form i rozwiza, naley przedstawi, jakie dziaania podejmuj przedsibiorstwa hotelarskie w tym zakresie. Od obiektów ho-telarskich oczekuje si ju nie tylko wiadczenia usug o najwyszym standardzie, ale take spenienia wielu kryteriów zwizanych z oddziaywaniem na rodowisko naturalne. Wprowadzane w tych obiektach nowe, czsto innowacyjne czy pionierskie rozwizania techniczne i organizacyjne sprzyjaj ochronie rodowiska, ale maj równie inny istotny aspekt zwizany z obnianiem kosztów ich eksploatacji. Ocenia si, e na wiecie okoo 35% hoteli realizuje kompleksowe programy zwizane z ochron rodowiska. W Polsce dotyczy to zaledwie pojedynczych obiektów i z reguy nie s to projekty caociowe, ale jedynie pojedyncze wdroenia. Trzeba zaznaczy, e dominujc infrastruktur ekotury-styczn s kwatery na terenach wiejskich u miejscowej ludnoci, pensjonaty, gospodar-stwa agroturystyczne, a take ich szczególny rodzaj – gospodargospodar-stwa eko-agroturystyczne, które serwuj swoim gociom produkty ekologiczne pochodzce z wasnej produkcji.
Obszar Polski posiada bardzo dogodne warunki do rozwoju turystyki wiejskiej, bo a 93,2% powierzchni kraju zajmuj tereny wiejskie. Najwyszy wskanik odnotowa-no w województwach warmisko-mazurskim (97,5%) oraz lubelskim (96,2%). Z kolei najwiksza liczba ludnoci mieszkajca na wsi wystpuje w województwach podkarpac-kim (59,5%) i witokrzyspodkarpac-kim (54,2%). Warunki te w sposób naturalny sprzyjaj roz-wojowi turystyki wiejskiej, agroturystyki i ekoturystyki. Najmniej atrakcyjne pod tym wzgldem wydaje si by województwo lskie (69,3% powierzchni obszarów wiejskich
i 21% ludnoci wiejskiej) [http://www.stat.gov.pl/(22.06.2010)]. Spowodowane jest to niewtpliwie nasyceniem województwa licznymi zoami surowców kopalnych i tym samym rozwojem przemysu cikiego, gównie wydobywczego i przetwórczego, oraz siln urbanizacj. Wie lska te jest specy czna, gdy ssiedztwo miast i konurbacji górnolskiej powoduje przyspieszenie procesu urbanizacji wsi, czyli przechodzenia lud-noci wiejskiej na miejski styl ycia, unowoczenienie infrastruktury, popraw standar-dów itd.
Polska jest krajem bardzo zrónicowanym, jeeli chodzi o rozkad liczby gospodarstw agroturystycznych w poszczególnych województwach. Prekursorami agroturystyki byy przede wszystkim województwa pónocnej i poudniowej czci kraju i to one przoduj w ogólnej statystyce liczby gospodarstw agroturystycznych (tab. 2).
Powodami nierównomiernego rozwoju agroturystyki w rónych regionach Polski s m.in.: zrónicowanie przyrodnicze kraju, nierównomierno ekonomiczna regionów, przeszo historyczna, pooenie geogra czne (odlego od róde ruchu), tradycje wy-poczynkowe. Czynniki te maj istotny wpyw na to, e poszczególne kwatery, a nawet cae wsie róni si pod wzgldem sposobu przestrzennego zagospodarowania terenu,
Tabela 2. Liczba gospodarstw agroturystycznych w Polsce wg województw Table 2. The number of agrotourist farms in Poland by voivodeship
Lp. Województwo Liczba gospodarstw
agroturystycznych
Udzia gospodarstw agroturystycznych (w %) 1 dolnolskie 592 5,9 2 kujawsko-pomorskie 333 3,1 3 lubelskie 408 4,4 4 lubuskie 164 1,7 5 ódzkie 167 2,1 6 maopolskie 1590 26,8 7 mazowieckie 378 3,7 8 opolskie 112 1,5 9 podkarpackie 1074 6,7 10 podlaskie 629 8,2 11 pomorskie 770 9,2 12 l skie 384 2,8 13 witokrzyskie 355 3,4 14 warmisko-mazurskie 869 10,2 15 wielkopolskie 476 5,1 16 zachodniopomorskie 491 5,1 Razem 8792 100
ródo: Opracowanie wasne na podstawie:
[http://msport.gov.pl/statystyka-turystyka/550-Turystyczna-baza-danych-GMINA?retpag=/statystyka-turysty-ka/ (24.06.2010)].
Source: Based on
[http://msport.gov.pl/statystyka-turystyka/550-Turystyczna-baza-danych-GMINA?retpag=/statystyka-turysty-ka/ (24.06.2010)].
rodzajem zabudowy, charakterem ekonomicznym gospodarstw agroturystycznych, archi-tektur budynków, standardem oferowanych usug.
Z danych wynika, e w 2007 r. na obszarach wiejskich Polski dziaao 8792 kwater agroturystycznych z 87 144 miejscami noclegowymi. Agroturystyka najlepiej rozwija-a si na terenach górskich oraz pojeziernych, zwrozwija-aszcza w Karpatach i na Pojezierzu Mazurskim. Województwa maopolskie, podkarpackie i warmisko-mazurskie posiaday okoo 40% wszystkich kwater agroturystycznych w Polsce. Obiekty caoroczne stano-wiy okoo ¾ wszystkich kwater agroturystycznych [Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi 2010].
Badano równie potencja produktów agro- i ekoturystycznych w Polsce. Najwikszy potencja agroturystyczny wystpuje w województwach: lubuskim, ódzkim, opolskim, podkarpackim, podlaskim i witokrzyskim, natomiast ekoturystyczny w lubuskim, opol-skim i podkarpackim. W województwie lopol-skim istnieje potencja rozwoju agroturystyki, ekoturystyka nie zostaa zaznaczona [http://www.pot.gov.pl/dane-i-wiedza/badania-i-analizy/, (20.06.2010)].
Jak wynika z ww. danych statystycznych oraz analiz, województwo lskie ma natu-ralne ograniczenia dla rozwoju turystyki na terenach wiejskich oraz ekoturystyki. Mimo to na szczeblu wojewódzkim tworzone s strategia zrównowaonego rozwoju wojewódz-twa oraz plan zagospodarowania przestrzennego [Lorek 2003].
W Strategii rozwoju województwa lskiego „ lskie 2020” zaznaczono konieczno posikowania si zasadami zrównowaonego rozwoju przy podejmowaniu znaczcych decyzji i przedsiwzi dla regionu [Strategia rozwoju województwa lskiego „ lskie 2020” 2010]. Wizja rozwoju mówi, e: „Województwo lskie bdzie regionem zapew-niajcym dostp do usug publicznych o wysokim standardzie, nowoczesnej i zaawanso-wanej technologicznie gospodarce oraz istotnym partnerem w procesie rozwoju Europy”. Wizja ta ma zosta zrealizowana m.in. przez wspieranie rozwoju turystyki na terenie województwa.. Wedug strategii zwikszenie atrakcyjnoci turystycznej regionu pozwoli na kreowanie pozytywnego wizerunku oraz dodatkowo przyczyni si do rozwoju dzia-alnoci niezwizanej cile z turystyk. Zaznacza ona równie konieczno ochrony za-sobów przyrodniczych i rodowiska naturalnego zgodnie z zasadami zrównowaonego rozwoju.
Wanym kierunkiem w rozwoju turystyki jest wspieranie produktów markowych wo-jewództwa, jakimi s m.in. turystyka biznesowa, miejska, pielgrzymkowa, kulturowa, rekreacyjna, uzdrowiskowa i wiejska. Wsparcie ma mie charakter promocji tych pro-duktów na terenie krajowym i midzynarodowym, w tym szczególnie miejsc o wysokich walorach turystycznych, takich jak np. unikalny dla Polski i Europy Szlak Zabytków Techniki. Planowane jest tworzenie racjonalnego zagospodarowania turystycznego, czyli m.in. infrastruktury turystycznej i noclegowej z uwzgldnieniem uwarunkowa ekolo-gicznych na terenach o szczególnych walorach przyrodniczych, jak i wspieranie innowa-cyjnych projektów majcych na celu zminimalizowanie ujemnego wpywu ruchu tury-stycznego na rodowisko naturalne.
W strategii nie zaakcentowano atutów wanych dla agroturystyki. Wydaje si, e gospodarstwa wiejskie województwa lskiego maj szanse uzyska przewag konku-rencyjn, posiadajc portfel atrakcyjnych dla turystów produktów. W 2005 r. uporzd-kowano w Polsce stan prawny zwizany z oznaczeniami geogra cznymi, nazwami
pochodzenia i wiadectwami specy cznego charakteru. List produktów tradycyjnych prowadzi Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi [Jdrysiak 2008]. Prowadzenie ogól-nokrajowej listy produktów tradycyjnych ma na celu nie tylko rozpowszechnianie infor-macji o nich, ale take przygotowanie wytwórców ywnoci regionalnej do aplikowania o rejestracj na szczeblu Unii Europejskiej. Obecnie w Polsce zarejestrowanych jest 746 produktów tradycyjnych, w tym najwicej posiada ich wanie województwo lskie, bo a 110 (najmniej województwa lubuskie i zachodniopomorskie – tylko po 8) [Minister-stwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi 2010]. Taki stan rzeczy doskonale odzwierciedla stopie zachowania tradycji ludowych w danym regionie. Województwo lskie o silnie kulty-wowanych tradycjach, a take nadal zachowanej tosamoci regionalnej mieszkaców, ma ich najwicej.
Wanym atutem dla rozwoju „zielonej turystyki” jest wpyw na rodowisko naturalne i prognozowanie oddziaywania turystyki na rodowisko województwa lskiego. Anali-za zostaa dokonana metod waloryAnali-zacji, czyli przez ocen punktow i opisow. Tabela 3 przedstawia poziom oddziaywania poszczególnych rodzajów aktywnoci turystycznej na rodowisko w województwie.
Jak wynika z bada, rozwijanie turystyki na obszarach wiejskich ma korzystny wpyw na rodowisko naturalne regionu. Na terenach województwa powinno si propagowa uprawianie agroturystyki, ekoturystyki i turystyki krajoznawczo-kulturowej. Do korzyst-nych oddziaywa nale ochrona walorów przyrodniczo-krajobrazowych, zwikszanie wiadomoci ekologicznej turystów i spoecznoci lokalnych, kierowanie si zasadami zrównowaonego rozwoju. Do skutków negatywnych nale moliwa nadmierna kon-centracja bazy noclegowej, usugowej oraz infrastruktury komunikacyjnej i przekrocze-nie limitu chonnoci oraz pojemnoci turystycznej obszarów chronionych i szlaków turystycznych. W przyszoci mona wic oczekiwa dynamicznego rozwoju tej formy dziaalnoci gospodarczej na wsi.
Analiza agro- i ekoturystyki nie jest kompleksowa. Brakuje penych danych i analiz dla tych rodzajów turystyki. Wiadomo jednak, e uczestnikami agroturystyki w woje-wództwie lskim najczciej s mieszkacy konurbacji, emeryci i rencici oraz rodziny z dziemi. Okresami o zwikszonym napywie turystów zazwyczaj s miesice wakacyjne oraz czas przerwy witecznej i midzysemestralnej. Ekoturystyka nie jest rozprzestrze-nion form spdzania wolnego czasu w województwie lskim. Obszarami najbardziej
Tabela 3. Poziom oddziaywania turystyki na stan rodowiska naturalnego w województwie l-skim
Table 3. The impact of tourism on the environment in the Silesian voivodeship Rodzaj aktywnoci turystycznej Sia oddziaywania na rodowisko
Turystyka biznesowa brak
Turystyka miejska i kulturowa minimalna
Turystyka na terenach wiejskich korzystna
Turystyka tranzytowa i przygraniczna niekorzystna
Turystyka rekreacyjna, aktywna i specjalistyczna niekorzystna ródo: Opracowanie na podstawie: [Górska I. i in. 2004].
predysponowanymi do jej uprawiania s rezerwaty przyrody oraz parki krajobrazowe. Wydaje si wic, i w tym zakresie konieczna jest promocja turystyczna regionu.
Podstawowym celem promocji turystycznej województwa jest zerwanie z obecnym wizerunkiem województwa lskiego jako obszaru przemysowego, o zdegradowanym rodowisku nieatrakcyjnym turystycznie. Terenami o innej opinii s tylko obszar Beski-dów oraz cz Wyyny Krakowsko-Czstochowskiej, które wywouj pozytywne skoja-rzenia u turystów. Wedug strategii rozwoju turystyki województwa, z powodu wyrobio-nego wizerunku i marki regiony te powinny zosta poddane „intensywnym dziaaniom indywidualnym, pozwalajcym turystom odkry je na nowo”.
WPYW TURYSTYKI NA ROZWÓJ REGIONU
Gospodarka turystyczna oceniana jest jako jeden z najbardziej przyszociowych pod wzgldem dynamiki rozwoju dzia gospodarki narodowej. Dlatego te rozwój turystyki w województwie lskim moe znaczco wpyn na ogóln sytuacj gospodarcz, infra-strukturaln, ekologiczn i spoeczn regionu. Przez odpowiedni i intensywn promocj moe nastpi poprawa wizerunku i znaczenia województwa w skali krajowej. Przestanie by on postrzegany tylko jako zdegradowany obszar przemysowy i zostanie dostrzeony jego potencja kulturowo-przyrodniczy.
W kontekcie spoeczno-przestrzennym rozwój turystyki bdzie charakteryzowa si wzrostem zasobnoci i poziomu ycia mieszkaców regionu. Najwiksze zmiany mog zachodzi na rynku pracy, w systemie infrastruktury technicznej i lokalnym budecie [Meyer, Milewski 2009]. Rozwój turystyki powinien pozytywnie wpyn na aktywizacj spoecznoci lokalnych, gdy bdzie si to wizao ze wzrostem liczby przedsibiorstw turystycznych oraz inwestycji w zakresie rozbudowy infrastruktury turystycznej.
Na obszarach wiejskich moliwe jest czciowe odejcie od nieopacalnej w wie-lu przypadkach dziaalnoci rolniczej na rzecz usug turystycznych, gastronomicznych i noclegowych. Proces ten dokonuje si ju na terenach górskich i podgórskich woje-wództwa lskiego.
Rozwój agroturystyki i ekoturystyki korzystnie wpywa na wiadomo ekologiczn spoeczestwa oraz ogólny stan rodowiska z powodu tworzenia nowych obszarów chro-nionych i udostpniania ich turystom. Jest to szansa na rozwój edukacyjno-kulturowy spoeczestwa w zakresie ochrony przyrody, kultury i historii, kraju i regionu w którym yje. Przyczyni si to do wzrostu poczucia przynalenoci do regionu (patriotyzmu lokal-nego) oraz zachowania regionalnych tradycji kulturowych.
Oprócz korzyci naley zaznaczy równie negatywne skutki. Obejmuj one m.in. [Przecawski 1996]:
przejmowanie negatywnych wzorców zachowania od turystów,
komercjalizacj miejscowej kultury, hodujcej idei „wszystko na sprzeda”, niszczenie struktur spoecznych,
wzrost postaw konsumpcyjnych i patologii spoecznych.
Rozwój turystyki moe wic prowadzi do wielu zagroe, do których nale równie presja in acyjna, bariera siy roboczej oraz wzrost kosztów ekologicznych.
Aby unikn opisanych powyej „czarnych scenariuszy”, konieczne jest zachowanie równowagi ekonomicznej, przestrzennej, ekologicznej i spoecznej. Trzeba równie
za-–
–
–
–
uway, e istotnym aspektem trwaoci rozwoju gospodarki turystycznej jest trwao zasobów przyrodniczych i dobry stan rodowiska. Dlatego te trzeba przyj, e rozwój turystyki powinien odbywa si z uwzgldnieniem uwarunkowa wynikajcych z potrzeb ochrony rodowiska i krajobrazu, w tym regulacji wielkoci ruchu turystycznego oraz zdolnoci regeneracji rodowiska. wiadomo potrzeby wdraania zrównowaonego rozwoju do poszczególnych typów turystyki powinna by priorytetowym warunkiem.
WNIOSKI
Jednym z trendów charakteryzujcych wspóczesn turystyk jest rozwój turystyki alternatywnej, przyjaznej rodowisku, wykorzystujcej naturalne walory dziedzictwa kulturowego i rónorodnoci przyrodniczej. Funkcje takie peni agroturystyka, bdca jedn z form turystyki wiejskiej, oraz ekoturystyka, jako rdze proekologicznego trendu w rozwoju turystyki.
Rozwój agroturystyki w Polsce powinien dy w kierunku dostosowujcym gospo-darstwa do istniejcych standardów, stwarzajc w ten sposób produkt o wysokiej jakoci, oparty na ekologii, walorach wsi i dziedzictwa kulturowego. Stworzenie produktu takiej marki wymaga poniesienia okrelonych nakadów, których nansowanie jest moliwe przy pozyskaniu odpowiedniego poziomu wiedzy, wiadomoci oferentów oraz sprzyja-jcej polityce pastwa. Jest to wskazane, albowiem agroturystyka moe sta si podsta-wowym ródem dochodów dla mieszkaców rejonów wiejskich.
W Polsce i w Unii Europejskiej dziaalno agroturystyczna i dotyczca turystyki wiejskiej regulowana jest wieloma rónymi przepisami. Nadal jednak istniej aspekty tej dziaalnoci, które nie doczekay si precyzyjnych uregulowa prawnych. Dziaalno decydentów powinna i w takim kierunku, aby jak najszybciej i precyzyjnie luki te wy-peni.
Aby moliwe byo wykorzystanie wielu czynników sprzyjajcych rozwojowi agrotu-rystyki w Polsce i w województwie lskim, konieczne jest wsparcie nansowe oferen-tów. Do czynników tych nale np.:
Walory przyrodnicze i krajobrazowe rodowiska geogra cznego. Wzrost poziomu kulturalnego spoeczestw.
Wolne zasoby siy roboczej na terenach wiejskich. Dziaalno organizacji i instytucji.
Wzorce i trendy lansowane przez Uni Europejsk oraz standardy rodowiskowe, któ-rym naley sprosta.
Trzeba jednak pamita, e wystpuj równie czynniki ograniczajce rozwój ww. rodzajów turystyki, np.:
Brak odpowiedniej infrastruktury na terenach wiejskich. Niedostateczny poziom bazy gastronomicznej w gminach.
Wysokie koszty adaptacji pomieszcze w gospodarstwach wiejskich. Stosunkowo wysoki koszt promocji.
Dua hermetyczno lokalnych (wiejskich) spoecznoci. Przecienie ruchem drogowym.
1. 2. 3. 4. 5. 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Jednym z najwaniejszych czynników jest wiadomo ekologiczna spoeczestwa. wiadomo ekologiczna podczas urlopu jest równie wana jak w innych okresach i aspektach funkcjonowania czowieka. Obecnie w Polsce obserwuje si dopiero pocz-tek tych przemian i jest one niewystarczajce. Naleaoby wzorowa si na krajach, które tak wiadomo ju maj na wyszym poziomie i rozwijaj proekologiczne formy tu-rystyki.
Reasumujc, stwierdzi naley, e województwo lskie ma due moliwoci rozwo-jowe i szanse uzyskania czoowego miejsca w Polsce w dziedzinie agroturystyki. Atutami s zasoby i walory geogra czne, krajobrazowe i kulturowe. Ekoturystyka ma mniejsze szanse rozwoju, nie jest ona te wystarczajco lansowana w tym rejonie. Niewtpliwym problemem jest nadal niewystarczajcy poziom wiadomoci ekologicznej zarówno ofe-rentów, jak i samych uczestników podróy turystycznych. Wydaje si, e to wanie ten aspekt jest zasadnicz barier dla rozwijania dziaa proekologicznych. Rozwój edukacji i wiadomoci ekologicznej moe przyczyni si do tworzenia pozytywnego wizerunku Polski na arenie midzynarodowej.
PIMIENNICTWO
Gaworecki W., 2000. Turystyka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 45.
Górska I. i in., 2004. Prognoza oddziaywania na rodowisko strategii rozwoju turystyki w woje-wództwie lskim na lata 2004–2013. Biuro Planowania Przestrzennego w Bielsku-Bia-ej, Bielsko-Biaa.
Jalinik M., 2002. Agroturystyka na obszarach przyrodniczo cennych. Politechnika Biaostocka, Biaystok, 15.
Jdrysiak T., 2008. Turystyka kulturowa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 92. Jdrzejczyk I., 1995. Ekologiczne uwarunkowania i funkcje turystyki, Wyd. „ lsk”, Katowice,
28–34.
Kistowski M. (red.), 2004. Problemy delimitacji Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 w województwie pomorskim, [w:] Studia ekologiczno-krajobrazowe w programowaniu rozwoju zrównowaonego. Przegld polskich dowiadcze u progu integracji z Uni Europejsk. Problemy ekologii krajobrazu, T.XIII, Uniwersytet Gdaski, Bogucki Wyd. Naukowe Gdask-Pozna, 116.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, 1997. Art. 5, Art. 31, Art. 68, Art. 74, Art. 86. Kowalczyk A., 2001. Geogra a turyzmu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 88, 230. Kurek W. 2007. Turystyka. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 155, 471.
Lorek E. (red.), 2003. Rozwój rynku dóbr i usug ekologicznych w regionie lskim. Akademia Ekonomiczna, Katowice, 35.
Meyer B., Milewski D., 2009. Strategie rozwoju turystyki w regionie. Wyd. Naukowe PWN, War-szawa, 54, 57, 59.
Midor K., Szewczyk P., 2007. Zrównowaony rozwój w gminach województwa lskiego. Wyd. Politechniki lskiej, Gliwice, 37.
Przecawski K., 1996. Czowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki. Wyd. Albis, Kraków, 92. Rada Ministrów, 2006. Polityka Ekologiczna Pastwa na lata 2007–2010 z uwzgldnieniem
per-spektywy na lata 2011–2014. Warszawa.
Rkowski G. (red.), 2002. Turystyka na obszarze zielonych puc Polski, szanse i zagroenia. Naro-dowa Fundacja Ochrony rodowiska, Biaystok, 36.
Strategia rozwoju województwa lskiego „ lskie 2020”. 2010. Sejmik Województwa lskiego, Katowice, 73, 74.
Sznajder M., Przezbiórska L., 2006. Agroturystyka. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warsza-wa, s.15.
Wilczek Z., 2004. Ekologia w turystyce. Wydawnictwo Akademickie Wyszej Szkoy Spoeczno-Przyrodniczej w Lublinie, Warszawa-Lublin, 282, 283.
Zarba D., 2008. Ekoturystyka. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 17, 25, 48, 52, 57.
GUS, http://www.stat.gov.pl/bdr_n/app/dane_podgrup.nowe_okno?p_zest_id=293281&p_ty-p=HTML (10.02.2010). GUS, http://www.stat.gov.pl/bdr_n/app/dane_podgrup.nowe_okno?p_zest_id=293315&p_ty-p=HTML (10.02.2010) GUS. http://www.stat.gov.pl/bdr_n/app/dane_podgrup.wymiary?p_kate=5&p_grup=177&p_pgru-=1415&p_dane=0
Instytut Turystyki, 2009, http://www.intur.com.pl/jurek_09_8m.htm (10.02.2010).
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2010, http://www.minrol.gov.pl/index.php?/pol/Ja-kosc-zywnosci/Produkty-regionalne-i-tradycyjne/Lista-produktow-tradycyjnych (15.06.2010).
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2010, wsihttp://www.minrol.gov.pl/index.php/eng/content/ view/full/design/ministerstwo/ ash/index.php?/pol/content/download/23768/133105/ le/krow.pdf (23.06.2010).
Ministerstwo Sportu, http://msport.gov.pl/statystyka-turystyka/550-turystyczna-baza-danych-gmi-na?retpag=/statystyka-turystyka/ (24.06.2010)
Polska Izba Turystyczna, 2010. http://www.pot.gov.pl/dane-i-wiedza/badania-i-analizy/, (20.06.2010).
THE GROWTH POTENTIAL OF AGRI- AND ECO-TOURISM IN POLAND AS EXEMPLIFIED BY THE SILESIAN VOIVODESHIP
Abstract. Tourism as an economic activity in an important way in uences the natural and anthropogenic environment. Apart from many positive aspects, more and more fre-quently the negative consequences of its development are observed. Massive, uncontrolled and unsustainable tourism contributes to the emergence of many persistent losses in all components of nature. Nevertheless, there are touristic activities, for example, developed in rural areas, including tourism, which favorably affect the natural environment and all its participants. Still a more interesting solution is promoting sustainable tourism that sustains the ecological, social, infrastructure and economic integrity of the land for present and future generations. Ecotourism, which is the core of sustainable tourism, is currently fa-cing major challenges and, unfortunately, limitations. The paper discusses these aspects as exempli ed by Poland with particular reference to the Polish region of Silesia, which to a large extent, is associated with strong industrial and urban degradation. To overcome this stereotype – considering rich resources and environmental qualities of the area – the study has presented the possibilities of developing environmentally friendly tourism.
Key words: agrotourism, ecotourism, the state and development prospects
